Иджырей тырку романым и лъабжьэр зыгъэтIылъа

Щикъухьащ адыгэр дунеижьым

Нобель саугъэтым и лауреат Памук Орхъан

1952 гъэм мэкъуауэгъуэм и 7-м Истамбыл къыщалъхуа Памук  Орхъан дунейм щынэхъ тхакIуэ цIэрыIуэхэм ящыщщ. Абы Тыркум, Германием, Франджым, Америкэм и Штат ­Зэгуэтхэм литературэмкIэ я саугъэт бжыгъэншэхэр къихьащ, ауэ псом ящхьэж хъуащ 2006 гъэм Нобель и саугъэтыр къызэры­хуагъэфэщар. Тырку къэралыгъуэм щыщу а дамыгъэ лъапIэ дыдэр япэу зратар адыгэлI Памукщ, ныбжькIэ щIалэу апхуэдэ лъытэныгъэ лъагэ зыгъуэтахэми ар ящыщ зыщ.

Памук  Орхъан и IэдакъэщIэкIхэр бзэ 63-кIэ зэрадзэкIащ, къэрал куэдым абы и тхылъхэр мелуан 15 нэхърэ нэхъыбэу къыщыдагъэкIащ. США-м къыщыдэкI «Тайм» журналым 2006 гъэм къызэригъэлъэгъуамкIэ, Памук  Орхъан хабжащ Iулыдж нэхъ ин дыдэ дуней псом щызиIэ цIыхуищэм.
Хэкур залымыгъэкIэ ирагъэбгынэу Тыркум и къухьэпIэбгъур, Измир къалэшхуэм пэмы­жы­жьэ Манисэ къалэм и Iэхэлъахэр псэупIэ зы­хуэхъуа адыгэхэм ящыщщ Памук  Орхъан къыщыхъуа унагъуэр. Ди жагъуэ зэрыхъущи, тхакIуэ цIэрыIуэр къызыхэкIар сыт хуэдэ адыгэ лIакъуэми, зэрахьэу щыта адыгэ унэцIэри зыщIэ щыIэжкъым, езы  Орхъани ищIэжкъым, ауэ зэрыадыгэми шэч хэлъкъым. Унагъуэр иужькIэ Измир Iэпхъуащ, абы тIэкIурэ щыпсэ­уауэ, Истамбыл къэIэпхъуэжащ икIи 1952 гъэм  Орхъан а къалэм къыщалъхуащ. Абы и адэш­хуэри, и адэри, и адэкъуэшри я IэщIагъэкIэ ­инженерт.  Орхъан и адэр IBM жыхуаIэ американ фирмэшхуэм и къудамэу Тыркум щыIэм и нэхъыщхьэу щытащ, и анэри, Шэкурэ гуащэ, унагъуэ лъэрыхьым къыхэкIат - 1700 гъэхэм ­Гирит къуажэм и уэлийуэ щыта Ибрэхьим пащэ и щIэблэм щыщт. И къуэш нэхъыжь Памук Шэукэт Истамбыл дэт Босфор университетым щрегъаджэ, экономикэм и тхыдэмкIэ профессорщ. Памук  Орхъан къыщыхъуа, зыщапIа ­унагъуэм и «шыфэлIыфэр» белджылыуэ хыболъагъуэ 1982 гъэм тхакIуэм и Iэдакъэ къыщIэ­кIауэ дунейм къытехьа «Джэудэт-бейрэ и къуэ­хэмрэ» романым. НэгъуэщIу жыпIэмэ, езыр къы­зыхэхъукIам ещхь зы унагъуэ а тхыгъэм къыщегъэлъагъуэ.
Дуней псом къыщацIыху тхакIуэм и сабии­гъуэмрэ щIалэгъуэмрэ щыкIуар Истамбыл и хьэблэхэм щыщу нэхъ къулейхэм я тIысыпIэу ялъытэ НишанташыкIэ зэджэращ. Илъэс куэдкIэ  Орхъан щIэхъуэпсащ сурэтыщI Iэзэ хъуну. Апхуэдэ пщIыхьэпIэ-хъуэпсапIэхэм зэщIаIыгъэу ар щIэтIысхьащ унагъуэ бейхэм уасэ ­хъарзынэ щIату я бынхэр щрагъаджэ Рабырт колледжым. Ар къиуха нэужь, Истамбыл дэт техникэ университетым архитектурэр щадж ­къудамэми макIуэ, ауэ архитектори сурэтыщIи зэрымыхъунур щIэхыу къыгурыIуэри, еджа­пIэм къыпокIыж. Махуэ къэс умыкIуэми хъууэ журналистикэм щыхурагъаджэ институтым щIэтIысхьэжа нэужьщ  Орхъан тхэн Iуэхум зэман нэхъыбэ хухихыф щыхъуар. А еджапIэ ­нэхъыщхьэр хъарзынэу къеух, аспирантурэми зрепщыт, арщхьэкIэ щIэныгъэрылажьэ хъуну гукъыдэж иIэтэкъыми, а Iуэхури псынщIэу хыфIедзэж.
1982 гъэм Памук  Орхъан щхьэгъусэ хуэ­хъуащ унагъуэ хуэщIам япхъу Тюрегюн Айлин. НысащIэмрэ щауэмрэ зы хьэблэм къыщы­хъуауэ фIыуэ зэрыцIыхурт. 1991 гъэм зэщхьэгъу­сэхэм хъыджэбз цIыкIу къахэхъуати, абы фIаща Рюйа цIэр Памук и «Тхылъ фIыцIэ» романым къыхахащ. Абы иужькIэ иджыри илъэси 10-кIэ зэбгъэдэсауэ, зэщхьэгъусэхэр зыр зым пэры­уэгъу хуэмыхъун щхьэкIэ зэгуроIуэри, 2001 гъэм зэбгъэдокIыж, ауэ я хъыджэбзыр зэдапIащ, зэрыгъэбиин, зэрыгъэхамэныр щыгъэ­тауэ, зэныбжьэгъу пэжу иджы къыздэсым зэ­хущытщ.
Памук  Орхъан тхэн щыщIидзар 1974 гъэращ. Илъэситху докIри, дунейм къытохьэ абы и япэ романыр, «КIыфIрэ нэхурэ» зыфIищар, икIи газет гуэрым игъэува литературэ саугъэтыр а тхыгъэм къыхуагъэфащэ. ТхакIуэр ­романым фIыуэ холэжьыхьыж, къыщиIэт Iуэхугъуэхэм зрегъэужь, зрегъэубгъу икIи «Джэудэт беймрэ и къуэхэмрэ» фIэщыгъэцIэр иIэу 1982 гъэм къыдегъэкIыж, абыкIи нэгъуэщI саугъэт хъарзынэ къехь. Абы лъандэрэ сыт хуэдэ тхыгъэ и Iэдакъэ къыщIэмыкIами, саугъэт зэ­мы­лIэужьыгъуэхэр къыхуагъэфащэурэ къогъуэгурыкIуэ. 1984 гъэм итха «Унэ даущыншэ» ­романыр франджыбзэкIэ 1991 гъэм къыдагъэкI, «БыдапIэ хужь» романым 1990 гъэм США-м саугъэт лъапIэ къыщехь. «Уэс» политикэ романыр 2004 гъэм хагъэхьащ а къэралым къыщыдэкIа тхылъ нэхъыфIи 10-м. Ап­хуэдэу екIуэкIыурэ Памук  Орхъан ящыщ хъуащ дуней псом къыщацIыху, зи тхылъхэр щызэIэпах тхакIуэхэм.
1998 гъэм къыдэкIа «Си цIэр Плъыжьщ» романыр бзэ 24-кIэ зэрадзэкIащ, апхуэдэуи ­Ирландием щагъэува литературэ саугъэт нэхъыщхьэри а романым кърат.
Айовэ университетым иригъэкIуэкI щIэныгъэ программэм хэту Памук  Орхъан Америкэм щыIащ 1985 - 1988 гъэхэм. ТхакIуэ щIалэм и зэ­хэщIыкIымрэ и дуней еплъыкIэмрэ я къэухьым а курсым апхуэдизкIэ зригъэужьати, езым зэрыжиIауэ «и гъащIэ псом зихъуэжынри абы кърикIуащ». И япэ тхылъым щегъэжьауэ Памук и ­Iэдакъэ къыщIэкIыу хъуар цIыхухэм ящэхурт, литературэджхэмрэ критикхэмрэ я щытхъу ­къахьырт. Абы и романхэр пост-модерн жы­хуаIэ лIэужьыгъуэм хабжэ. Хабжэ къудейуэ къэмынэжу, «БыдапIэ хужь», «Тхылъ фIыцIэ», «ГъащIэщIэ», «Си цIэр Плъыжьщ», «Уэс» роман­хэр а лIэужьыгъуэм и курыхыу, и щапхъэ нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщу къагъэлъагъуэ IэщIагъэлIхэм.  Орхъан и IэдакъэщIэкIхэр «зэ­рипсыхь» Iэмэпсымэхэм щыщщ дыгъуасэ-но­бэ, къухьэпIэ-къуэкIыпIэ, классикэ-иджырей, жьы-щIэ хуэдэ гупсысэ зэпэувхэмрэ еплъыкIэ зэблэухэмрэ. Памук и романхэм лIыхъужь  лъэщ куэд хэтщ.
Тырку романым и лъабжьэр адыгэлI Мидхьэт (Хьэгъур) Ахьмэд игъэтIылъамэ, Памук  Орхъан тырку литературэм и къэгъэшыпIэ ­нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщ зы, иджырей романым и лъабжьэр зыгъэтIылъа икIи зезыгъэужьа тхакIуэу, модернизмкIэ зэджэ лIэу­жьыгъуэм и лъагъуэхэш хъуауэ плъытэ хъунущ. Памук романист Iэзэу зэрыщытым къы­щы­мынэу, жылагъуэ, лъэпкъ, жылагъуэ зэхэтыкIэ Iуэхухэми холэжьыхь, цIыхум хуэфащэ псэу­кIэм, хуитыныгъэхэм, демократием къызэщIиубыдэ гурыIуэныгъэхэм йогупсыс икIи и гурылъхэр щIэныгъэ зэхыхьэхэмрэ журналист зэIущIэхэмрэ щIэмыщтэжу къыщеIуатэ. Ап­хуэдэ интервьюхэм ящыщ зым, 2005 гъэм «Das Magazin» журналым (Швейцарием къыщы­докI) и лэжьакIуэм щепсэлъам, Памук  Орхъан къыхигъэщащ Тыркум хыхьэ Анадолэ щIы­налъэм «курд мин 30-рэ мелуаным нэблагъэ ермэлырэ щаукIауэ, ауэ апхуэдэ къэхъукъащIэ зэрыщыIар езым фIэкIа зыми хужымыIауэ». Ар зэрыжиIам щхьэкIэ  Орхъан судым ират, Тырку къэралыгъуэр зыгъэпуд псалъэхэр жиIауэ, пцIы иупсауэ жаIэри. Ауэ иужькIэ судри трахыжащ, къаугъэ къызэрыкIа псалъэмакъри кIэщуэщ хъужащ, тхакIуэ цIэрыIуэм апхуэдэ гуэр жиIами ягъэ емыкIауэ, хуагъэгъуа щIыкIэу.
2006 гъэм жэпуэгъуэм и 12-м Памук  Орхъан, Нобель саугъэт къратри, дуней псом щыцIэрыIуэ хъуащ. Абы и IэдакъэщIэкIхэр зэрадзэкIыурэ къы­щыдагъэкIащ къэрали 100-м щIигъум. И адыгагъэмрэ адыгэбзэмрэ фIэмыкIуэду, нарт хъыбарыжьхэм, пасэрей лъэпкъ IуэрыIуатэм, ди лъэпкъ тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм еджэу­рэ къэтэджатэмэ, Тхьэм ещIэ абы хузэфIэкIы-ну щытам и инагъыр!.. Апхуэдэу щыт пэтми, ди гуапэу Памук  Орхъан дохъуэхъу узыншагъэ быдэ иIэну, ефIэкIуэну, нэхъыбэрэ и адыгагъэр къызыхигъэщыну, и тхыгъэфIхэмкIэ дигъэгуш­хуэну.