Зи IуэхущIафэкIэ, жыIэгъуэкIэ, псэукIэкIэ лъэпкъ тхыдэм, цIыхугухэм фIыкIэ къинэжа иужьрей адыгэ джэгуакIуэ Мыжей Сэхьид псэужамэ, мы махуэхэм и ныбжьыр илъэси 170-рэ ирикъунут.
ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэкIэ, ар 1849 гъэм дунейм къытехьащ. Адыгэ лъэпкъым и щхьэ кърикIуа гуауэшхуэхэу Кавказ зауэжьыр, ИстамбылакIуэр, революцэр, граждан, дунейпсо зауэхэр илъэгъуащ. Абыхэм япсыхьауэ арагъэнт - ар къэдзыхауэ зыми илъэгъуакъым, гуфIэгъуэм, псэуныгъэм хуэунэтIауэ дунейм тетащ.
Сэхьид къыщалъхуар Къэрэшей-Шэрджэсым хыхьэ Инжыджышхуэщ. Абы и адэ МытIырэ пхъащIэ Iэзэу и цIэр жыжьэ Iуат. Гу щищIкIэ Iуащхьэм дишт, къриутIыпщэхырти, еплъырт: гур мыкъутэу, и шэрхъ щIэмыхуу къежэхамэ, ищэнуми, итынуми, къихъуэжынуми итIанэт и унафэ щищIыр. ХьэтIохъущыкъуей къуажапщэм МытIырэ и Iуащхьэ ноби иIэщ. Абдеж дыдэм нэгъуэщI щIыпIэцIэхэми ущрохьэлIэ: МытIырэ и псынэ, МытIырэ и щIыт. Япэрей Хьэбэз лIыжьхэм нобэми нэщэнэу яIэщ: «Гъатхэм деж МытIырэ и псынэр къыдэкIуеямэ, гъэр бэв хъунущ».
Къамылапщэ Iэзэу щытащ Сэхьид и адэ къуэш Къари . Хабзэм ипкъ иткIэ и адэ къуэшыр здэщыIэ джэгум езы Сэхьид Iухьэну хуиттэкъым. Джэгу гуэрым хэту Къарэ ягъэшхэну щыщIашэм, Сэхьид и ныбжьэгъухэр Къарэ къелъэIуахэщ, «Хъунумэ, мыдэ зы щIалэ едгъэпщэнут», - жари. Сэхьид къамыл епщэу япэу зэхэзыха Къарэ къэтэджщ, къыщIэкIри: «Нобэ щыщIэдзауэ си къамылыр согъэтIылъыж», - жери и шынэхъыщIэм джэгу утыкур IэщIилъхьэжат.
Сэхьид зи гуфIэгъуэ иIэтыр ехъулIауэ, Тхьэр къыхуэупсауэ къалъытэрт, ар зыхэмыт джэгур хъуауэ ябжыртэкъым. ДжэгупщIэу хуагъэув хабзэт хъурыфэ пыIэ, къамэ, шыщIэ е IэщIэвыщIэ. Ауэ джэгуакIуэ IэщIагъэм къыхуихь къудейм ирипсэутэкъым, атIэ Iэщ зэрихуэрт, жыг хадэшхуи игъэкIыу щытащ.
Сэхьид джэгупIэу иIар Iуащхьэ цIыкIурт, нэхъапэхэм абы Сэхьид и IуащхьэкIэ еджэрт. Ар цIыху зэхуэсыпIэу щытт, къуажэ унафэ щащIырт. Iуащхьэм деж щызэхуэсыныр пасэрей адыгэ хабзэт, жылагъуэ Iуэхуу щыIэм абдеж щытепсэлъыхьырт, унафэ къыщахьырт.
Сэхьид езыр лIы щхьэпэлъагэт, икъукIэ къарууфIэт, зэрыжаIэжымкIэ, абы гум зыщIищIэрти Беслъэней кIуэрт, и пIэм имыкIыу и лъагагъым хуэдизкIэ дэпкIеифырт. Шэч хэмылъу, джэгуакIуэ IэщIагъэр гугъут, япэ къэсыр абы пэлъэщыртэкъым, къарууфIэу, гуащIафIэу щытыным и мызакъуэу, джэгуакIуэр IэпкълъэпкъкIи быдэу, псыхьауэ щытын хуейт. Джэгур яублэу ар яухыху утыкум имыкIыу, IуэрыIуэдзу къещэм жэуапыр яритыжыфу, фадэри пкърызагъэу, нэху щыху нэжэгужэу, гупыр игъэгушхуэу яхэтыпхъэт.
«Мыжейм и усэхэм цIыхум яку дэлъ зэхущытыкIэр фIы хъуным, гущIэгъу зэхуэщIыным, ныбжьэгъугъэ, гущабагъэ зэхуаIэным къыхураджэ, - жиIэрт КъардэнгъущI Зырамыку. - Сэхьид и лирикэр нэхъыбэу зыхуэгъэзар цIыху дэхуэхарщ, тхьэмыщкIагъэ къызылъысарщ».
Псом хуэмыдэу Сэхьид ягу къызэрыкIыжыр абы цIыхум гуфIэгъуэу, губампIэдэхыу, гъэпсэхугъуэу яритыфу щытаращ. Ар джэгуу зылъагъур зы къару гуэрым зэщIиIулIэрти и гукъеуи, и гугъуехьи, и гужьгъэжьи щыгъупщэжырт. Зи бын, зи щхьэгъусэ зауэм дэкIахэм «КъэкIуэжынхэс, дипхъу, къэкIуэжынхэс, ди нысэ» жиIэурэ ядэхащIэхэрт.
ЩIэныгъэлIхэм зэратхыжымкIэ, нэмыцэр къуажэм къыщыдыхьам, заплъыхьри, Сэхьид и хьэщIэщым нэхъ ин ялъэгъуатэкъыми (шыфIэдзапIэр щыхьыбжьэхэмкIэ гъэщIэрэщIауэ, шэщи, гу щIэгъэлъэдапIэхэри иIэу хьэщIэщ кIыхьышхуэт) ар штабу яубыдащ. Абы ирихьэлIэу, зыгуэрым бзэгу ихьри, джэгуакIуэм и къуэ Исмэхьил ягъэтIысауэ Адыгэ-Хьэблэ деж нэмыцэ хьэпсым ист. Сэхьид хуэщIэнур арати, зэрихабзэу, къамылыр къищтэри и Iуащхьэ цIыкIум деж джэгун щиублащ. ЦIыху къызэхуэсам нэмыцэ офицерхэри къахыхьащ. ЛIыжьым и джэгукIэр хуабжьу яфIэгъэщIэгъуэн хъуауэ еплъхэрт, езыми адыгэбзэ къагурымыIуэмкIэ «Уэ уи-уий, фэ фи кIэ фытеуэу фыдэзыхужынухэр къэсащ!», яжриIэурэ джэгуакIуэ хабзэу гуоут, цIыхуу щытхэр игъэдыхьэшхыу, къафэт, дэлъейт, и пкъыр игъэджэгут. Апхуэдэ телъыджэ зэи зымылъэгъуа нэмыцэ офицерхэм джэгупщIэу шы пщIэгъуалэжь къратащ. «УзыхуейIа?» жаIэу къыщеупщIым, и къуэр кърагъэкIыжыну ялъэIуащ икIи ар къыхуащIэну къагъэгугъащ. Ауэ абы ирихьэлIэу советыдзэр къэсагъэххэти, нэмыцэ лъэхъуэщым ис Исмэхьилыр хуит къащIыжри, я гъусэу зауэм дэкIащ. Лъэхъуэщым щихъумами, джэгуакIуэжьым и къуэр нэмыцэшэм къригъэлыфакъым. 1945 гъэм Кенигсберг деж Исмэхьил щыхэкIуэдащ. Сэхьид и бын 14-м ящыщу зауэм къуищ IэщIихащ.
КъызэраIуэтэжымкIэ, нэмыцэ офицерхэми хуэдэу, езы Сталин дыдэ гъэщIэгъуэн щыхъуауэ щытащ Сэхьид и джэгукIэр. «Зауэр къемыжьэ щIыкIэ «Черкес» ансамблыр Москва кIуэти, Мыжейри абыхэм гъусэ яхуэхъуат. Мыжей Сэхьид и утыку итыкIэр зылъэгъуа Сталиным игу ирихьати, зыкъыхуигъазэри:
- Товарищ Мижаев, укIуэжмэ мы дунейм сыт ухуэныкъуэ? - жиIэу къыщеупщIым…
- Товарищ Сталин! Сэ сызыхуэныкъуэр сымысымэджэну, жьы сымыхъуну, сымылIэну справкэщ,- иритыжащ мыдрейми и жэуапыр имыгъэгувэу.
- Ишь ты, черкес! Мне тоже такие справки надо-некому давать! - къыжриIэри къиутIыпщыжат.
Езым и уахътыр къыщысми (1949 гъэм мазаем дунейм ехыжащ), Сэхьид гушыIэурэ, лIэныгъэм щыдыхьэшхыурэ и псэр итащ. И лъакъуэр щIыIэ хъурти, «си лъакъуэм къоIэб», - жиIэт. «Мис, си лъапэм къэсащ, иджы си лъэгуажьэмкIэ къыдэкIуеящ… Зэ увыIэ, мыдэ сыкъэгъэтэджыж, сэ абы иджыри къэфэкIэ езгъэлъагъунщ!» - жиIэурэ, и псэр хэкIауэ яIуэтэж.
