Гулъытэ хуэныкъуэ псэущхьэ
Дыкъэзыухъуреихь дунейр тхъумэныр, абы пщIэ хуэтщIу, сакъыу дыхущытыныр, къызэрысщыхъумкIэ, дэтхэнэ цIыхуми ди къалэнщ. ЩIыуэпсым и къулеягъым зыкъомкIэ елъытащ дэ, цIыхухэм, диIэну зэпэщыныгъэм и лъагагъри, ди гъащIэм хэлъ щIэщыгъуагъхэри, нэгъуэщIхэри.
Ди мэзхэм, гуэлхэм щопсэу псэущхьэ хьэлэмэт куэд. Абыхэм ящыщщ цIыхум и гулъытэ нобэ хуэныкъуэ щомыщ къуэлэныр (леопардыр). Зэ еплъыгъуэкIэ джэдуушхуэм ебгъэщхь а псэущхьэ телъыджэр Урысейм и Тхылъ плъыжьым итхэм ящыщщ. Щомыщ къуэлэнхэр хъумэныр, абыхэм я бжыгъэр хэгъэхъуэжыныр пщэрылъ зыщищIыжащ ЩIыуэпсыр хъумэнымкIэ дунейпсо фондым (WWF). Тембот Аслъэнбий и цIэр зэрихьэу Бгылъэ щIыпIэхэм я экологиемкIэ ди республикэм щыIэ институтымрэ а фондымрэ илъэс бжыгъэ куэд хъуауэ зэдолажьэ. Нобэ ди псэлъэгъущ институтым и щIэныгъэ лэжьакIуэ, «Экологиер гъащIэщ» зи фIэщыгъэ жылагъуэ зэгухьэныгъэм и унафэщIым и дэIэпыкъуэгъу КIарэ Галинэ. КъБР-м ЩIыуэпс ресурсхэмрэ экологиемкIэ, ЦIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэхэм къабгъэдэкIыу Галинэ мызэ-мытIэу фIыщIэ тхылъхэр къыхуагъэфэщащ дыкъэзыухъуреихь уэщIыр хъумэнымкIэ сабийхэм, щIалэгъуалэм ядригъэкIуэкI лэжьыгъэшхуэм папщIэ.
- ЩIыуэпсыр хъумэнымкIэ дунейпсо фондымрэ институтымрэ фи зэпыщIэныгъэм укъытхутепсэлъыхьамэ, ди гуапэт, Галинэ.
- Фондымрэ ди институтымрэ зэгъусэу проект зыбжанэ догъэлажьэ. Абыхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, цIыхумрэ Тхылъ Плъыжьым ит псэущхьэхэмрэ зэран зэхуэмыхъуу дунейм зэрытетыным теухуар. Тхылъ Плъыжьым зи цIэ ихуа псэущхьэщ Азиер зи хэщIапIэу къекIуэкI щомыщ къуэлэныр. Ар ди щIынылъэм къитшэжыныр ди хъуэпсапIэщ. ЦIыхум абы и хьэлыр ищIэмэ, езыри псэущхьэм зэрыхущытыпхъэ хабзэхэм емыбакъуэмэ, тIури зэран зэхуэмыхъуу щхьэж и гъуэгу теувэжынущ. Апхуэдэ псалъэмакъ къыщытIэт зэIущIэхэр ди республикэми, Къэрэшей-Шэрджэсми, Дагъыстэнми, Осетие Ищхъэрэми щыдогъэкIуэкI. Къыхэзгъэщыну сыхуейт сабий садхэми дазэрыдэлажьэр. Сабийхэм дерс гъэщIэгъуэн цIыкIухэр ядыдогъэкIуэкI а псэущхьэм и дуней тетыкIэм теухуауэ.
- Зи бжыгъэр апхуэдэу мащIэ щомыщ къуэлэным цIыху ирихьэлIэнкIи хъунур пэж?
- НтIэ, ирихьэлIэнкIи хъунущ. Псалъэм папщIэ, Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и гъунапкъэхэм щыс къуажэхэм куэду Iэщ зэрахуэ, псом хуэмыдэу мэз лъапэхэм деж щысхэм яхэту къыщIэкIынкъым мэл-бжэныр зимыIэ. ЩIымахуэр щIыIэ хъурэ щомыщым ишхын имыгъуэтмэ, Iэщхэр здэщыIэм къэкIуэнкIи мэхъу. Аращи, цIыхухэм дадолажьэ, езыхэри бэлыхь хэмыхуэу, щомыщми зэран зэрахуэмыхъун Iэмалхэр яжыдоIэ.
- Ар хъумэн зэрыхуейр Iэмалыншагъэ щIэхъуам и щхьэусыгъуэр сыт?
- Илъэс бжыгъэкIэ узэIэбэкIыжмэ, щомыщ къуэлэныр дищIхэм иту, ди щIыналъэр и псэупIэу щытащ. 1900 гъэхэм а псэущхьэр куэду яукIыу щIадзащ браконьерхэм, дэтхэнэ зыми и фэм сом тIощI къызэрыщIахым къыхэкIыу. А зэманым ар ахъшэшхуэт. НэгъуэщI лъэныкъуи иIэщ а Iуэхугъуэм. ЩIалэ ныбжьыщIэр лIыпIэ иувауэ ябжын папщIэ щомыщ къуэлэныр иукIыу абы и фэр къихьын хуейуэ апхуэдэ хабзи къекIуэкIыу щытауэ жаIэж. Щомыщхэм я бжыгъэр а лъэхъэнэм зэуэ нэхъ мащIэ хъуащ икIи 1950 гъэхэм ирихьэлIэу ди щIыпIэм къинэжатэкъым абыхэм ящыщ зы псэущхьи.
- Ди къэралым сыт хуэдэ гулъытэ щигъуэтрэ мы псэущхьэм? И Iуэху зыIутыр сыт?
- Сочэ къалэм щомыщ къуэлэным и бжыгъэр щызэтрагъэувэж центр къыщызэрагъэпэщащ. Бельгием, Ираным, нэгъуэщI щIыпIэхэми кърашри ахэр хъумапIэм къашауэ щыкIэлъоплъ, зэрагъэбэгъуэн Iуэху зэрахуэ. Абыхэм зэкIэ къатехъукIыжащ шырищ: Викторие, Къэхъун, Кили зыфIэтщахэр. Абыхэм я щхьэ Iуэху зэрахуэжыфын щыхъум, щхьэхуит тщIыри, Осетие Ищхъэрэм и мэзхэм щIэдутIыпщхьащ. Щомыщ къуэлэныр хъумэнымкIэ программэм хэт си лэжьэгъухэр абыхэм зэпымыууэ якIэлъоплъ. Мэзхэм зекIуэ макIуэхэри щхьэхуит тщIа псэущхьэхэм я Iуэху зыIутыр зрагъащIэ, я хэщIапIэр спутниккIэ къахутэ. ТIур хъарзынэу хэзэгъэжащ щIыуэпсым, мэз бжэнхэм, кхъуэпIащэхэм йощакIуэ, кIэщIу жыпIэмэ, я щхьэ япIыжыф. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, Викторие лIащ, къыщыщIари тщIэркъым.
- Языныкъуэхэр егупсысынкIи хъунущ: «Сыт щомыщ къуэлэным апхуэдиз гулъытэ хуэщIын щIыхуейр? Псэущхьэшхщ, зэран хъуну фIэкIа сыткIэ сэбэп?» - жаIэу. Апхуэдэ Iуэху еплъыкIэм теухуауэ сыт жыпIэнт уэ, Галинэ?
- Сэ жысIэнуращ, ди щIыпIэм щыкIуэдыжа щомыщ къуэлэным и лъэужьыр нэщI зэи хъунукъым. Псалъэм папщIэ, ар щыIэжтэкъыми абы щышынэу щыта дыгъужьхэм, хьэIуцыдзхэм я бжыгъэр куэд хъуащ. Ахэр хъуфынукъэ зэран? Курп Ищхъэрэр къапщтэмэ, дыгъужьхэр къуажэм къыдохьэ, я джэдкъазхэр Iисраф зэтращIэу. Щомыщ къуэлэныр зэрыс щIыпIэм адрей псэущхьэшххэр къригъэхьэркъым, тепщэгъуэр яритыркъым.
Мы дунейм псэ зыIуту тет дэтхэнэми езым и къалэн гуэр уэщIым щегъэзащIэ, псэущхьэ псори зэпыщIэжащ, зыр зым и шхыныгъуэщ. Аращи, псэущхьэхэм языхэз чэм хъумэ, щIыуэпсым къыщекIуэкI зэпыщIэныгъэхэр къута мэхъу. ЦIыхум, псом хуэмыдэу къыдэкIуэтей щIэблэм, къагурыдгъэIуэну дыхуейт дунейм тет псэущхьэхэр фIырэ IейкIэ зэрызэхэмыдзар, дэтхэнэми мы гъащIэм мыхьэнэ зэрыщиIэр, псори зэрызэпыщIэжар, дэри дахэту.
Епсэлъар ДЫДЖЭ Каринэщ.
Мыхьэнэшхуэ зиIэ IэнатIэ
ЕгъэджакIуэ IэнатIэр зэрыгугъур псоми дощIэ. Егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэм зи гъащIэр тезыухуахэм я гъащIэ псом гуэхыпIэ имыIэу епхащ я лэжьыгъэр. Гурэ псэкIэ къыхэпхауэ щытмэщ абы ущрилэжьэфынури тыхь зыщыхуэпщIыфынури. Апхуэдэу, дызэрыIыгъыу, щIэблэр фIым зэрыхуэдущиинымрэ щIэныгъэ куу зэрабгъэдэтлъхьэнымрэ дыхущIэкъуу, дызэдолажьэ Аруан щIыналъэм хыхьэ Къэхъун жылэм дэт курыт школ №1-м и IэщIагъэлI гупыр.
Гъуэгуанэ купщIафIэ къэзыкIуа IуэхущIапIэщ ди школыр. Ар къызэIуахауэ щытащ 1927 гъэм. Абы лъандэрэ блэкIа илъэс 90-м щIигъум зэи къэхъуакъым ди еджапIэр зыхуигъэувыж къалэнхэм щыпэмылъэща, жылагъуэм пщIэ щиIэу ахэр щызэфIимыха. Нэхъыжьхэм зэрыжаIэжымкIэ, абы япэу щылэжьахэм ящыщщ къэхъундэсхэу Берычэт Зырамыку, Такъ Джэрий, Къул МэчрэIил, Такъ Гуагуэ, Лъэпщокъуэ СулътIан, Гулэжын Хьэжкъасым сымэ, нэгъуэщIхэри. Ди щIыналъэм и адрей жылэхэми къикIыурэ Къэхъуным и щIэблэм щIэныгъэ иратырт къэралым нэгъуэщI щIыпIэхэм ящыщ IэщIагъэлIхэми. 1937 гъэм къуажэм дащIыхьащ япэ курыт школыр икIи абы щеджэу хуежьащ къэхъундэсхэм я бынхэри, Псынабэ, Дохъушыкъуей (иджы Нарткъалэ) щыщ сабийхэри.
Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм егъэджакIуэхэм ящыщ куэд фронтым Iухьащ, езы школри уIэгъэщ ящIат. Школым нэсу лэжьэн щыщIидзэжар зауэр иуха нэужьщ.
Нобэ къэхъундэс щIэблэм щIэныгъэ щызрагъэгъуэт 1987 гъэм яухуауэ щыта, къатищу зэтет, еджакIуэ 800-м нэсым ятещIыхьа унэшхуэм. Абы хэтщ актовэ, спорт пэшышхуэхэр, сабии 120-рэ зэуэ щыбгъэтIыс хъуну шхапIэ, библиотекэ, предмет зэмылIэужьыгъуэхэр нэхъ куууэ щаджын пэш хэха 11-рэ класс 19-рэ. ЕджапIэр зыхуей-зыхуэфIхэмкIэ къызэгъэпэщыным дапщэщи я нэIэ тетщ абы и унафэщIхэм. Илъэс зэхуэмыдэхэм абы и лэжьыгъэр яунэтIащ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм фIыщIэ куэд къыщызыхьа IэщIагъэлI жанхэм. Мы зэманым ди школым и унафэщIщ егъэджакIуэ IэкIуэлъакIуэ икIи лэжьыгъэм и къызэгъэпэщакIуэ Iэзэ ХьэхъупащIэ Iэмин. Абы и нэIэм дыщIэт гупыр, сыт хуэдэ лъэхъэнэми хуэдэу, адэкIи дыхущIокъу лъэпкъыр зэрыгушхуэн, абы хуэфэщэн щIэблэ зэрыдгъэсэным, ныбжьыщIэхэм щIэныгъэфI зэреттыным, сабийр екIуу бгъэсэныр, абы и псэр щIэныгъэм хуэбгъэушыныр, къыдэпхьэхыныр икIи балигъ гъащIэм хуэбгъэхьэзырыныр жэуаплыныгъэ зыпылъ лэжьыгъэ гугъуу зэрыщытыр къыдгурыIуэу.
Зи лэжьыгъэм гурэ псэкIэ пэрыт гупым 2018-2019 гъэ еджэгъуэри къызыхуэтыншэу етхьэкIащ. Ди еджакIуэхэм иужьрей уэзджынэр къазэрыхуеуэрэ куэд щIакъым. Иджы дыдэщ курыт школыр къэзыуххэм я саулыкъукIэ абы гуфIэгъуэ пшыхь щыщызэхашари. Школым еджэныр адэкIэ щыпызыщэну сабийхэми 11-нэ классыр къэзыухыу гъащIэм лъагъуэщIэ щыпхызыш ныбжьыщIэхэми си гуапэу сохъуэхъу мурадрэ хъуэпсапIэу яIэр къайхъулIэну, я гурылъ псоми нэсыну. КъытщIэхъуэ щIэблэм иIэ зэфIэкIым, бгъэдэлъ щIэныгъэм къэралым и къэкlуэнур зэрелъытар къызыгурыIуэ дэ, егъэджакIуэхэри, гъэ еджэгъуэщIэм узыншэ Тхьэм дыхуищI, лъэпкъым, къэралым я дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ ди къалэнхэр Тхьэм къыдигъэхъулIэ.
КЪАРДЭН Раисэ,
егъэджакIуэ.
Си гъуэгугъэлъагъуэ
Сабийм и къэкIуэнур куэдкIэ елъытауэ жыпIэ хъунущ и егъэджакIуэм. Хамэ сабийр уи IэмыщIэ иплъхьэныр, абы гъэсэныгъэрэ щIэныгъэрэ ебгъэгъуэтыныр тыншкъым. Аращ егъэджакIуэ IэщIагъэр сытым дежи пщIэ хэха зиIэу, атIэми гугъуу къалъытэу къыщIекIуэкIыр. А къалэн псори къызыхуэтыншэу яхузэфIокI а IэщIагъэм зи гумрэ зи псэмрэ етауэ ирилажьэхэм. Апхуэдэхэм ящыщщ Аруан щIыналъэм хыхьэ Къэхъун жылэм дэт курыт школ №2-м урысыбзэмрэ литературэмрэ щезыгъэдж Бэрэздж Аидэ.
Аидэ Псынабэ къуажэм къыщалъхуащ. 1986 гъэм къуажэ курыт еджапIэр ехъулIэныгъэфIхэр иIэу къиухащ. А илъэс дыдэм щIэтIысхьащ КъБКъУ-м и филологие факультетым урысыбзэмрэ литературэмкIэ и къудамэм. Илъэс 25-рэ хъуауэ ар щолажьэ Къэхъун дэт курыт еджапIэ №2-м.
Зи лэжьыгъэр фIыуэ зылъагъу цIыху Iэдэбщ Аидэ, ар сыт щыгъуи иужь итщ и щIэныгъэм зэрыхигъэхъуэным, ар щIэблэм щIэщыгъуэу зэрабгъэдилъхьэным. Псэ хьэлэлу, еш имыщIэу и IэнатIэм пэрытщ сытым дежи. Сабийхэм гулъытэ хэха яхуэзыщI, ахэр тхэным, еджэным дезыгъэхьэхыф егъэджакIуэщ ар. Бэрэзджым и гъэсэнхэр сыт хуэдэ зэпеуэми увыпIэфIхэр къыщахьу, щытхъу тхылъхэр, саугъэтхэр кърату йокIуэкI. И IэщIагъэм гулъытэшхуэ зэрыхуищIым папщIэ езыми куэдрэ къыхуагъэфэщащ щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр, саугъэтхэр.
Апхуэдэщ зи Iуэху зехьэкIэр фIы защIэкIэ сигу къина си егъэджакIуэр, си унэтIакIуэр.
Иджыблагъэ Аидэ и ныбжьыр илъэс бжыгъэ дахэ ирикъуащ. ЩIэблэм я ущиякIуэ щыпкъэм сохъуэхъу узыншагъэ быдэ иIэу, гукъыдэжыр и куэду иджыри илъэс куэдкIэ и IэнатIэм пэрытыну!
КIЭШ Миланэ
Псапэр ди напэщ
«Псапэ» псалъэр адыгэхэм фIыуэ тлъагъу псалъэхэм ящыщщ. Ар щIэныр и хьэлщ ди лъэпкъым. Ар къызыпэкIуэну зы Iэмали къызэрыдмыгъэнэным дыхущIокъу. Псапэм и къэкIуапIэхэр куэд мэхъу, фIы зыщIэну зи мурадми зэрищIэн игъуэтынущ.
ИгъащIэ лъандэри къокIуэкI къулейм, зыхузэфIэкIым щытыкIэ хьэлъэ ихуа цIыхум, унагъуэм зыщIигъакъуэу, апхуэдэхэм хуэгъэзауэ псапащIэ Iуэхухэр илэжьу. Языныкъуэ псапэхэр цIыхум и щхьэ Iуэху закъуэу щытщ, языныкъуэхэр нэгъуэщIхэми ялъоIэс. ЦIыхухэр я хьэлкIэ, я зэфIэкIкIэ зэхуэдэкъыми, зым емыкIур адрейм йокIу, зым къытехьэлъэр адрейм фIэтыншщ. ЩIэныгъэ Iуэхур къызэхъулIэ, зэджэр фIыуэ къызыгурыIуэ, цIыхухэми ар тыншу ягурызыгъэIуэжыф щыIэщи, апхуэдэм ищIэну щыIэм я нэхъыфIыр аращ. Щэн-къэщэхуным хэт, мылъку къызыхэхъуэхэм ящIэнум я нэхъыфIыр муслъымэным я Iуэхум мылъкукIэ хэIэбэнращи, абы хуэщIауэ щытын хуейщ я псапащIэ лэжьыгъэри.
Ди нэхъыжь Iущхэм ящIэрт Iуэхур псапэкIэ зэрыщIэбдзэн хуейр. Псапэр дигурэ ди псэкIэ дгъэзащIэ Iуэхугъуэщ, псапэ зыщIэр и щхьэ щытхъужыркъым, зыхуищIар имыгъэукIытэн папщIэ. ЦIыхум псапэ ищIэхукIэ и закъуэ дунейм къытенэнукъым. Сыту пIэрэ апхуэдэу щIыжаIэр? Сыт зым щIыхузэфIэкIыр махуэ къэс нэгъуэщI цIыхум и гур хигъахъуэу псэуну, фIыкIэ и цIэр Iуну? Псори зэлъытыжар цIыхум и Iуэху зехьэкIэрщ.
Пэжыр жыпIэнумэ, мы лъэныкъуэм укъытепсэлъыхьыну иужь уихьэмэ, урегъэгупсыс: «Апхуэдиз цIыхум, IуэхущIапIэм, уеблэмэ жылагъуэхэм мылъкукIэ ядэIэпыкъун дауэ яхузэфIэкIрэ?» АтIэми, ар зэрахузэфIэкIыр хьэкъщ. Псапэ зылэжь цIыхухэр щапхъэ щохъу жылагъуэм икIи къакъуэувэни ягъуэт.
«ФIы пщIэмэ, фIы бгъуэтыжынщ», - жиIащ пасэрейм. Псапэ къызэрытхьыну Iэмалхэр Алыхьым псынщIэ тщищI, къытщищIари къабылу Алыхьым тIих.
ДЗЭМЫХЬ Аринэ.
