Убых хъыжьэ Къаплъэн Хьэмид

XIX лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм щыщIэдзауэ Уэсмэн къэралыгъуэм къыщыхута адыгэхэр къуажэ щхьэхуэу тIысхэрт, я бзэ, хабзэ, я зэхэтыкIэ яхъумэфын папщIэ. Гуауэр зэдагуэшырт, гуфIэгъуэр зэдаIэтырт. Дауэдапщэхэм сыт щыгъуи хэтт адыгэм игъащIэ лъандэрэ къыдекIуэкI шыгъажэмрэ бэнэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэмрэ. Апхуэдэ зэхьэзэхуэхэр щIэдзапIэ хуэхъуащ Олимп джэгухэми дуней псоми я чемпион, абыхэм я медаль лIэужьыгъуэ псори зыIэрызыгъэхьа Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид.

Тыркум хыхьэ Хьэмэмозю щIыпIэм щетIысэха Ущхъуэхэ я убых унагъуэм 1934 гъэм фокIадэм (сентябрым) и 20-м къыщалъхуащ адыгэ псори иужькIэ дызэрыгушхуа Хьэмид. Тырку унэцIэу абы зэрихьащ Къаплэныр икIи апхуэдэущ цIэрыIуэ зэрыхъуари. МащIэт зыщIэр ар ди лъэпкъэгъуу. ИужькIэщ, къэрал гъунапкъэхэр нэхъ зыIуахыу, щхьэж зыщыщыр къиулъэпхъэщыж щыхъуаращ, убых хъыжьэм и хъыбар Хэкужьым къыщысар.
ЩIалэ дыдэу Хьэмид бэнэкIэ хуитым хыхьащ. Абы ирихьэлIэу лъэпкъ бэнэкIэм хуабжьу хуэIэзэ хъуат икIи текIуэныгъэ куэд зыIэригъэхьат. Езыр лъагэт, бжьыфIэт, къарут икIи, алэрыбгъум хуабжьу щыерыщти, игъэкIуэтыгъуейт. И ныбжьыр илъэс тIощIым иту Тыркум и командэ къыхэхам хагъэхьащ. Абы ухэхуэну хуабжьу гугъут, ди лъэпкъэгъу Олимп чемпион Догу (ГъукIэ) Яшар я пашэу бэнакIуэ лъэщ куэд щызэхуэсати. АрщхьэкIэ Хьэмид абыхэм фIы дыдэу яхэзэгъащ. Нэхъыжьхэм ар бэнэкIэ Iэмал гъуэзэджэхэм хуагъэсащ икIи текIуэныгъэ инхэм трагъэгушхуащ.
Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид Тыркум и командэ къыхэхам щыхагъэхьам ирихьэлIэу абы и бэнакIуэхэр дунейпсо утыкум мащIэу къыщрагъэкIуэтат икIи тепщэныгъэр IэщIахат. Убых щIалэщIэр ящыщт ар зэфIэзыгъэувэжыну зыщыгугъхэм. ИкIи 1955 гъэм къэралым и чемпион щыхъуам зыгъэщIэгъуар мащIэщ, ящIэрт Хьэмид Iуэхугъуэшхуэхэм къызэрыхуигъэщIар. АрщхьэкIэ, щIэх-щIэхыурэ зэхьэзэхуэ инхэм ягъакIуэурэ, и зэфIэкIыр къапщытэрт. Даниеми, Польшэми, Швециеми, Иранми щытекIуауэ абы къигъэзэжащ. ИтIанэщ Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид щыжраIар Австралием и Мельбурн къалэм щызэхэтыну XVI Олимп джэгухэм зыхуигъэхьэзырыну. Дэтхэнэ зы спортсменми хуэдэу, апхуэдэ зэхьэзэхуэ иным хэтыну щIэхъуэпс убых щIалэм нэхъ ерыщыжу зигъасэу хуежьащ. Ар махуэми жэщми алэрыбгъум къытемыкIым хуэдэт, и Iэзагъым хигъэхъуэрэ зэфIэкIым зригъэужьу.
1956 гъэм щэкIуэгъуэм (ноябрым) и 22-м XVI Олимп джэгухэм щIадзащ. Ар къыщызэIуахым Тырку къэралыгъуэм и ныпыр Мельбурн и стадион абрагъуэм щыкIуэцIрихыну пщIэ хуащIащ, гупым я пашэу ягъэува, убых бэнакIуэ ахъырзэман Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид. Ар дэтхэнэ спортсменри хуабжьу зыгъэлъапIэ Iуэхугъуэт.
Хьэмид алыдж-урым бэнэкIэмкIи бэнэкIэ хуитымкIи Тыркум и командэ къыхэхам хэтт икIи ехъулIэныгъэфIхэр тIуми щиIэт. Къапщтэмэ, Олимпиадэм и пэ къихуэ илъэсым Германием и Карлсруэ къалэм щекIуэкIа алыдж-урым бэнэкIэмкIэ дунейпсо чемпионатым жэз медалыр къыщихьат. БэнэкIэ хуитымкIэ апхуэдэ лъагапIэм нэмысыфами, Къаплъэным и гъэсакIуэ цIэрыIуэ Атик Джелал ар къыхригъэхащ Мельбурн кIуэну зыщагъэхьэзырым. ИкIи щигъэуакъым.
Австралием щызэхэта Олимп джэгухэм бэнэкIэ хуитымкIэ килограмм 87-м щIигъу зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм убых щIалэм къыщыпэщIэтащ Совет Союзым икIа Выхристюк, хэгъэрейхэм ящыщ Мичел, Болгарием и лIыкIуэ Мехмедовыр. Дэтхэнэ зыри хъуабжьу лъэрызехьэт икIи Iэзэт. АрщхьэкIэ Олимп лъагапIэр зыхухахар зырат. Ар Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмидт. Абы и хьэрхуэрэгъу псори лъэныкъуэ иригъэзащ икIи и ефIэкIыныгъэм зыми шэч къытрыригъэхьакъым. Мельбурн и дыщэ медалыр ди лъэпкъэгъум и пщIэнтIэпс хьэлэлкIэ къилэжьащ икIи дэтхэнэ адыгэри дызэрыгушхуэщ.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Истамбыл щекIуэкIа дунейпсо чемпионатми хуабжьу мыхьэнэшхуэ иIэт Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид и деж къищынэмыщIауэ, тырку бэнакIуэ псоми я дежкIэ. Австралием щыIа Олимп джэгухэм а спорт лIэужьыгъуэмкIэ бжьыпэр зыубыдыжа щIалэхэм а тепщэныгъэр я Хэкум щыщIагъэбыдэжын хуейт. Армырамэ, иджыри къэс яIа ехъулIэныгъэ псори ящыгъупщэжынурэ, щIым щыщ ящIыжыфынут.
Зэхьэзэхуэр зэрекIуэкIым дуней псор кIэлъыплъырт. Тыркум и щIыпIэ куэдым къикIыурэ ар я нэкIэ зрагъэлъагъуну щIэхъуэпсу къызэхуэсырт къулыкъущIэхэр, депутатхэр, хьэрычэтыщIэхэр, цIыху къызэрыгуэкIхэр. Апхуэдизу яфIэхьэлэмэт зэпеуэм къыщыхагъэщIам спортым адэкIэ щищIэжын щыIэтэкъым. Зыми щыгъупщэжатэкъым 1952 гъэм Финляндием и къалащхьэ Хельсинки щекIуэкIа Олимп джэгухэм ещанэ гуп увыпIэм фIэкIа (?!) къыщызымыхьыфа тырку бэнакIуэхэм тезыр ткIий ятелъхьэн хуейуэ, абыхэм лъэпкъым и напэр трахауэ куэдым къызэрагъэувар.
Истамбыл щыIа дунейпсо чемпионатым Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид хьэрхуэрэгъу къыщыхуэхъуащ ЩIы хъурейм и бэнакIуэ лъэщ пщыкIутху. Абыхэм яхэтт илъэс ипэкIэ Олимпиадэм щыхигъэщIа СССР-м щыщ Выхристюк, Польшэм къикIа Сосновский, Германием и лIыкIуэ Дитрих. Дэтхэнэми и плъапIэр дыщэрат, нэгъуэщIыр зыуи кърадзэртэкъым.
Дауи, Истамбыл щекIуэкI зэхьэзэхуэм кIэлъыплъыну къекIуэлIа цIыху минхэр хуабжьу жыджэру Хьэмид къыдэщIырт. Тыркум къыщыдэкI газетхэм ящыщ зым, уеблэмэ итхат: «Ди Къаплъэн Хьэмид псоми яфIэтелъыджэщ. Ар ящыщкъым зэрызелъафэу, зыр адрейм гъэпщкIуауэ хукIэщIэуэу алэрыбгъум тетхэм. Хьэмид и гъэсэныгъэ, зыIыгъыкIэ дахэр зэхьэзэхуэр щекIуэкIкIи нэрылъагъущ. Абы и бэнэкIэм дихьэхыр къыдэщIхэмрэ къыпэщIэтхэмрэ я закъуэкъым, атIэ судьяхэри етхьэкъуфыр, сценэм ит артист цIэрыIуэм и джэгукIэм хуэдэу…»
Убых щIалэр къызэрыщыгугъауэ къыщIэкIащ. Выхристюк дригъэкIуэкIа япэ зэIущIэр узыIэпызышэт, зэи имыухыну ущIэхъуэпсу. Хьэмид и совет хьэрхуэрэгъум дахэу ефIэкIащ. Ардыдэр къапэплъэрт иужькIэ абы къыпэувахэу Швейцарием щыщ Видмаррэ поляк абрагъуэ Сосновскэмрэ. Финал ныкъуэм Къаплъэным щыхигъэщIащ Болгарием къикIа Мехмедовыр. Ар къабзэу тридзэри, дыщэм щыщIэбэныну кIэух Iыхьэм кIуащ. Абы къыщыпэщIэуващ нэмыцэ пелуан Дитрих.
Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид и зэфIэкI лъагэмрэ Iэзагъ инымрэ финалым къыщигъэлъэгъуащ. Аращ дыщэ медалыр зыIэригъэхьэу Олимп чемпионыгъэм ЩIы хъурейм зэрынэхъ лъэщыр щIыщIигъужыфари. Зэхьэзэхуэр щекIуэкI спорт уардэунэм и щхьэр трачыным хуэдэу кърихьэлIахэр зэрыгъэкIийт, дэрэжэгъуэм зэщIищтауэ. Хьэмид и текIуэныгъэм лъэпкъ, къэрал мыхьэнэшхуэ иратат. Тыркум и премьер-министрыр щыту убых щIалэм Iэгу хуеуэрт, цIыхубэм я гухэхъуэр гъунапкъэншэт. ИужькIэ ди лъэпкъэгъум фIащащ «тырку къаплъэн» цIэр икIи нобэми абыкIэ куэдым къацIыху.
Къаплъэнымрэ Дитрихрэ ирагъэкIуэкIа финал зэIущIэр киноплёнкэхэм тетхауэ дуней псом щызэбгырыкIащ. Абы къыщагъэлъэгъуа бэнэкIэ пэрытым тету иужькIэ спортсмен куэдым загъэхьэзыращ икIи ехъулIэныгъэ инхэр зыIэрагъэхьащ. Хьэмид и хьэрхуэрэгъухэми ар къагъэсэбэпащ: къытрагъэзэжурэ еплъурэ зэпкърахащ алэрыбгъум зэрыщызиIыгъыр, къигъэсэбэп Iэмалхэр икIи зэрыпэщIэтыфыну щIыкIэхэр яубзыхуащ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид и гъэсакIуэхэм яхузэфIэкIакъым абы и бэнэкIэм щIэщыгъуагъ халъхьэну икIи абы и зэранкIэ чемпионыгъэм афэкIа зэи нэсыжыфакъым, Средиземнэ тенджыз Iуфэм Iусхэм я зэхьэзэхуэм бэнэкIэ хуитымкIи алыдж-урым бэнэкIэмкIи 1959 гъэм зэрыщытекIуар къыумылъытэмэ.
Тегеран щекIуэкIырт зи чэзу дунейпсо чемпионат. Хэгъэрей персхэм я дежкIэ спорт бэнэкIэр лъэпкъ мыхьэнэ зиIэщ икIи 1959 гъэм дзыхь къыхуащIа зэхьэзэхуэр егугъуу къызэрагъэпэщащ, я пщэ къыдэхуэ жэуаплыныгъэ иныр куууэ зыхащIэу.
Килограмм 87-м щIигъухэм я деж текIуэныгъэр псоми зыхуагъэфащэр дунейми Олимп джэгухэми я чемпион Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмидт. АрщхьэкIэ абы и бэнэкIэр куэдым лъэныкъуэ псомкIи зэпкърахауэ къыщIэкIащ икIи зэрыпэщIэтыфыну Iэмалхэр къызыгупсысаи щыIэт. Хьэрхуэрэгъу лъэщу къыхукъуэкIат Болгарием икIа Ахмедовыр, совет бэнакIуэ щIалэщIэ Дзарасовыр, хэгъэрейхэм ящыщ Шурвази. Апхуэдэу щыт пэтми, Хьэмид къыпэщIэувахэр хигъэщIащ икIи Дзарасовымрэ абырэ зэрытемыгъэкIуами, финалым кIуащ. КIэух зэIущIэм нэсащ Ахмедоври. Болгарием и щIыхьыр зыхъумэ щIалэм иужь илъэситIым хэхауэ зыхуигъэхьэзырат убых бэнакIуэм зэрыIущIэнум. АбыкIэ хуабжьу сэбэп къыхуэхъуащ 1957 гъэм Истамбыл щекIуэкIа дунейпсо чемпионатым Къаплъэнымрэ Дитрихрэ щрагъэкIуэкIа финалым траха киноплёнкэхэр. Ахмедовымрэ и гъэсакIуэхэмрэ къытрагъэзэжурэ ар зэпкърахащ икIи Хьэмид зэрыпэщIэтыну Iэмалыр къагъуэтащ. Тегеран щыIа кIэух зэIущIэм Болгарием икIар щытекIуащ. Ди лъэпкъэгъум къылъысар дыжьынращ.
 Апхуэдэу щыт пэтми, Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид и къару илъыгъуэт, куэд зэрыхузэфIэкIынури наIуэт. Италием и къалащхьэ Рим 1960 гъэм иужькIэ щекIуэкIа Олимп джэгухэм къыщыхэжаныкIахэм ящыщ зыщ ар. Иджыри и хьэрхуэрэгъу нэхъыщхьэхэр нэхъапэм ерыщу къыпэщIэта Ахмедовыр, Дзарасовыр, Дитрих сымэт. Зэхьэзэхуэм и кIэухым белджылы хъуащ дыщэм хэт щIэбэнынуми. Ахэр Къаплъэныр, Дзарасовыр, Дитрих сымэт. НэхъыфIхэм яхэхуатэкъым Хьэмид дунейпсо зэпеуэм къыщыхэзыгъэщIа Ахмедовыр.
Абы щыгъуэм кIэух зэIущIэм бэнакIуищ хэту щытащ икIи зыр адрейм зэрыпэщIэтам кърикIуахэр зэхалъхьэжырти, увыпIэ нэхъыфIищыр ягуэшырт. Финалым и япэ зэпэщIэтыныгъэм Къаплъэным Дитрих хигъэщIащ, арщхьэкIэ ди лъэпкъэгъум Дзарасовыр балл бжыгъэхэмкIэ къытекIуащ. Совет бэнакIуэмрэ нэмыцэмрэ я зэIущIэм елъытат Хьэмид къылъысыну увыпIэр. Ди жагъуэ зэрыхъущи, Дитрих Дзарасовыр къабзэу тридзащ икIи Олимп лъагапIэр къылъысащ. Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид етIуанэ, Дзарасовыр ещанэ хъуащ.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Японием щекIуэкIа дунейпсо чемпионатми убых щIалэр дыщэм щылъэIэсакъым икIи аргуэру дыжьынымкIэ арэзы хъун хуей хъуащ. Ар икIэм-икIэжым къыхигъэщIащ иджыри къэс сыт щыгъуи зытекIуа Дитрих.
АдэкIэ «жэз лъэхъэнэм» щIидзащ. Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид ещанэ увыпIэхэр къыщихьащ бэнэкIэ хуитымкIи алыдж-урым бэнэкIэмкIи 1963 гъэм зыхэта дунейпсо чемпионатхэм. Иужь кIэух дамыгъэр щигъэувыжащ къыкIэлъыкIуэ илъэсым Токио щекIуэкIа Олимп джэгухэм. Абы ирихьэлIэу зи ныбжьыр илъэс щэщIым щIигъуа бэнакIуэм хузэфIэкIащ ещанэ увыпIэр зыIэригъэхьэн.
АдэкIэ зигъэпсэхуми хъунут. Олимп джэгухэми дунейпсо чемпионатхэми я медаль лIэужьыгъуэ псори зыхуагъэфэща Къаплъэн (Ущхъуэ) Хьэмид спортым и вагъуэ нэхъ цIухэм ящыщ зыуэ бэнэныр щигъэтащ.
Илъэс 41-т абы мы дунейм къыщигъэщIэну хухихар. 1976 гъэм щIышылэм (январым) и 5-м ар автомобиль зэжьэхэуэм хэкIуэдащ икIи щалъхуа Хьэмэмозю щыщIалъхьэжащ. Абы и цIэр фIащащ а щIыпIэм щаухуа спорткомплекс инымрэ Амазье щыIэ бэнакIуэхэр щагъасэ уардэунэмрэ.

ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
Поделиться: