ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд
(КIэухыр. ПэщIэдзэр №33-м итщ).
НЭГУМЭР, Къаз-Джэрий, Хъан-Джэрий, Кърым-Джэрий, Адыл-Джэрий, Къуэдзокъуэр, ХьэтIохъущокъуэр, КIашэр, Ахъмэтыкъуэр!.. Япэу къэунэхуа тхакIуэхэр, щIэныгъэлI Iэзэхэр, журналистхэр - ахэр дызэрыгушхуэщ, дызэрыинщ. Абыхэм я гъащIэм куэд къихьащ, езыхэр щылэжьа зэманыр мыкIыхьми, адыгэ тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIащ. Пэжщ, дэ тхыбзэ зэрыдимыIам къыхэкIыу, ахэр урысыбзэщ зэрытхэу щытар. Нобэ дэ куууэ дджын хуейщ зи гугъу тщIыхэм ягъэкъарууар зыхуэдэр икIи зыхуэдизыр, ахэр утыку зэрихьар къызыхэкIа щхьэусыгъуэхэр, дджын хуейщ тхыдэм и дэтхэнэ лъэхъэнэми елъытауэ, литературэм и къэхъугъэ щхьэхуэ къэс и закъуэу къэщтауэ.
«Бгырыс лъэпкъхэм я тхыбзэ щамыIэкIэ, - етх щIэныгъэлI Корзун В. Б., - урысыбзэр къагъэсэбэпыныр къыхэкIащ пасэ лъандэрэ Урысеймрэ абы и щэнхабзэмрэ бгырысхэр пыщIауэ зэрыщытам. АтIэ а зэпыщIэныгъэм фIы къыдэкIуауэ псоми щыжаIэкIэ, абы къыпкърыкIыжар мыфIу букъуэдииныр емыкIу хъунт».
Зи цIэ къитIуахэм ящыщ дэтхэнэми заужьынымкIэ сэбэп хъуащ урыс щэнхабзэ пэрытымрэ щIэныгъэмрэ, епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм гъащIэм къыщыунэхуу щIэзыдза Iуэху еплъыкIэщIэхэри абы хэтыжу. Лъэпкъым и зэхэщIыкIым зыкъызэриIэтым къыхэкIа Iуэхущ адыгэхэм щIэныгъэ зрагъэгъуэту абы щыгъуэ зэрыщIадзар.
Пэжщ, лъэхъэнэм «къызэрикъузыр» къапщIэу тхащ абыхэм я тхыгъэ куэдыр. Ауэ, адыгэ тхыдэм ехьэлIа тхыгъэфIхэри япэ лъэпкъ тхакIуэхэм я къалэмым къыщIэкIащ. Урыс литературэр я щапхъэу XIX лIэщIыгъуэм цIыхухэр зыгъэпIейтейуэ щыта Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэри къагъэлъэгъуэфащ.
Кърым-Джэрий иубырт лIыгъэ щIапIэ зэримыгъахуэу зэрылI пщыхэр, уэркъхэр, адыгэ лъэпкъхэр зэрызэрыукIыжым игу хигъэщIырт. КъимыдэкIэ, ар еныкъуэкъурт адыгэ лъэпкъхэм замыужьыну жызыIэу а зэманым псэуа языныкъуэ тхакIуэхэм, апхуэдэу пудыныгъэ епхыу зы лъэпкъи уещ зэрымыхъунур и тхыгъэхэм щыжиIэрт.
Дэ сыткIи дрителъхьэщ Къаз-Джэрийрэ Хъан-Джэрийрэ зэманым къигъэув къалэнхэр къагурыIуэу, урыс Iуэху пэрытхэм ещхьу, Iуэху еплъыкIэ тэмэм абыхэми яIауэ профессор Къумыкъу Тыгъуэн зэриукъуэдийм. Ауэ дэ дыарэзыкъым профессор Турчанинов Георгий а щIэныгъэлIхэм лъэпкъ Iуэху къафIэIуэхуу щымытауэ, лIакъуэлIэшым къызэрыхэкIар ямыгъэгъуэщауэ итххэмкIэ.
Кърым-Джэрий и гъащIэр ирихьэлIащ «лIакъуэлIэш зэщIэхъееныгъэкIэ» зэджэм (1825 - 1861). Пащтыхьым ириудыхыну хэтами, хуеудыхакъым а гъэхэм хуэмурэ къызэщIэста мыарэзыныгъэр. Абы къигъэщIыжащ щэнхабзэщIэ. Ар зи IуэхущIафэхэм я дуней еплъыкIэри псори зэсэжахэм ящхьтэкъым, абыхэм Урысей къэралыгъуэм зэрызихъуэжыну щIыкIэри яубзыхурт. Апхуэдэ цIыху бэлыхьхэр и ныбжьэгъуащ Кърым-Джэрий. Абыхэм ядэплъеяуэ, езыри егупсысырт бгырыс лъэпкъхэм я псэукIэм, я щэнхабзэ гъащIэм хилъхьэн хуей зэхъуэкIыныгъэхэм.
Пащтыхь Николай Езанэм и лъэхъэнэ бзаджэм адыгэ щIэныгъэлIхэм Iэджэ зэрагъэзахуэрт, адыгэхэр егъэджэн Iэмалхэр къалъыхъуэу проектхэр зэхалъхьэрт, лъэпкъым къыхуэщхьэпэну я гугъэ Iуэхугъуэхэр ялэжьырт. Дигу ихункъым фIыр игъэлъапIэу япэ лъэбакъуэ адыгэ литературэм щызычахэм ящыщ тхакIуэ, щIэныгъэлI Кърым-Джэрий СулътIан.