ЦIыхушхуэхэм я гупсысэхэр
Дахагъэр уахътыншэкъым
Хэкум и Iугъуэри гурыхьщ.
Уэ жыпIэ псалъэм хуэдэщ жэуапу зэхэпхынури.
ХамэщI ущыгъуэщэн нэхърэ нэхъ Iей щыIэкъым.
Бзылъхугъэр зыгъэдахэр зэрыщэхурщ.
ЖыпIэн хуеи жыпIэ мыхъуни щыIэщ.
Дахагъэр уахътыншэкъым.
ЗэфIэбгъэкIа Iуэхур гугъэпсэхущ.
Сытми и зэман иIэжщ: упсэлъэнуми зэман хэха иIэщ, зыбгъэпсэхунуми и сыхьэт бжыгъэ иIэжщ.
Мы псалъэ Iущхэр зейр пасэрей алыдж усакIуэ цIэрыIуэ, «Одиссея», «Илиада» поэмэхэм я автор Гомерщ.
Ар щыпсэуа лъэхъэнэр ямыгъэбелджылыфу нобэр къыздэсым щIэныгъэлIхэр иризодауэ. Нэхъ пасэм къэхутакIуэхэр пIалъэ зыбжанэм къытеувыIауэ щытащ: ди эрэм и пэкIэ XII лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ VII лIэщIыгъуэм нэс.
Гомер и творчествэм и пэщIэдзэр зытехуэр ди эрэм и пэкIэ 907 гъэрауэ хуагъэфащэ. Ауэ, дауэ щымытми, ди эрэм и пэкIэ VII лIэщIыгъуэм античнэ усакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм Гомер и псэлъафэхэр къыщагъэлъагъуэ, абы и тхыгъэхэм щыщ Iыхьэхэр къыщагъэсэбэп.
Нэхъ пасэм щыIа биографхэм къалъытэрт Гомер Азие ЦIыкIум щыIэ Ионий псы Iуфэм къыщалъхуауэ. Абы щыхьэт тохъуэ усакIуэм и поэмэхэр ионий диалекткIэ зэрытхар. Алыдж эпиграммэхэм ятепщIыхьмэ, усакIуэм и хэкуу къалъытэну хуейуэ къалибл зодауэ: Смирнэ, Хиос, Колофон, Пилос, Аргос, Итакэ, Афиннхэр.
Гомерыр алыджыцIэкъым. Азие ЦIыкIум и бзэкIэ абы «нэф» къикIыу аращ, пасэрей алыджыбзэкIэ зэпхъуэкIмэ «гъэр» жиIэу аращ.
Абы и гъащIэм тетхыхьахэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, Гомер нэф хъуа нэужьщ поэмэхэр тхыным яужь щихьар. Гомер Алыджым и щIыпIэ куэдым къыщыщIидзащ, усакIуэхэм я зэпеуэхэм зэпымычу хэтащ. Хъыбархэм къызэрыхэщыжымкIэ, ар и IэдакъэщIэкIхэмкIэ алыдж усакIуэ нэхъ цIэрыIуэ дыдэхэм ящыщ Гесиод пеуащ. ЩIэныгъэлI нэхъыбэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, «Одиссея», «Илиадэ» поэмэхэр усакIуэм щитхар Иониерщ (Азие ЦIыкIу), ди эрэм и пэкIэ VIII лIэщIыгъуэрщ. Поэмэхэм лъабжьэ яхуэхъуар Троян зауэм теухуа IуэрыIуатэрщ.
Нэхъ пасэм Гомер итхауэ къалъытэу щытар «Одиссея», «Илиадэ» поэмэхэм я закъуэкъым, атIэ нэгъуэщI усыгъэ зыбжани и Iэдакъэ къыщIэкIауэ хуагъэфащэ.
Ди деж къызэрысамкIэ, Гомер Иос хытIыгум щылIащ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
Жьынду Iущым и таурыхъхэр
Жыг ку гъуанэ
Дыгъэр къухьэри, гъэмахуэ пщыхьэщхьэр къихьащ. Жыгым идз ныбжьхэр нэхъ кIыхь хъуауэ, мэзыр щIыIэтыIагъэм зэщIещтэ. Нанэ лъэтэкIэ сигъасэрт. Сэ сыжьынду пIырыпIыжь цIыкIути дыхьэшхэну фIэкIа сылъэтэфыртэкъым. Ауэ нанэ сытригъэгушхуэрт, си дамэхэри сшэщIыхукIэ къысщытхъурт. ЛъэтэкIэм зезгъэсэныр си дежкIэ гуфIэгъуэт. Ди унагъуэр щыпсэу жыгым и зы къудамэм дыгъуасэ сытелъэтыкIри, адрей къудамэм нэс сылъэтэфащ. Нобэ нанэ къызжиIащ гъунэгъуу щыт жыг щхьэ баринэм нэс сылъэтэну. А жыгыр апхуэдизкIэ баринэщи, гъунэгъуу щыт адрей жыгхэм къудамэхэмкIэ ялъэIэсырт. Сэ сыкъэгузэващ: схузэфIэмыкIмэ-щэ? Ауэ нанэ егъэджакIуэ Iэзэ дыдэщ. Си дамэхэр зыбжанэрэ тезгъауэри, гъунэгъу жыгым и къудамэм нэс сылъэтащ. Сыту фIыIуэ-тIэ! Абдежым жыг лъэдийм иIэ ку гъуанэшхуэм гу лъыстащ - щхьэгъубжэм ещхьт ар. Сиплъэну сигу къэкIауэ зыщысшийм, нанэ и гуапэ мыхъуауэ зыщIэдэIукIащ…
Дакъикъэ зыбжанэ дэкIа иужь, абы жиIащ:
- КъызэдаIуэт, цIыкIуэ! Мы инышхуэр жыгейщ. Зэгуэрым ар жыгыщIэ цIыкIуу щытащ, жьыбгъэм игъэкIэзыз тхьэмпэ зыбгъупщIфIэкIа пымыту. Езыри жьыбгъэ ин къепщэмэ, адэ-мыдэкIэ иригъащIэрт. Ауэ жыгейр жыгейщ. Зэман дэкIыу ар инышхуэ, лъэщ щыхъум, пагагъэр къытекIуащ. Зы псэущхьэми абы и деж шхыни псэупIи къыщилъыхъуэртэкъым. Зы бзу закъуи ицIыхуртэкъым. Арати, жыг пхъафэр зышх хьэпIацIэхэр къеуэсащ. Япэ щIыкIэ жыгейм абыхэм гу ялъитакъым. Ауэ хьэпIацIэхэр куэдыкIей хъури, жыгей пхъафэр щэщэным нэсащ. Абдежым жыгейм къыгурыIуэжащ и щыуагъэр - ауэ и узым и закъуэ пэлъэщынутэкъым. Нэщхъей къэхъуащ… И къудамэ баринэхэри къелъэхъшэхащ…
Гъунэгъу жыгым жыгыуIур щыпсэурт. Ар жыгхэр гъэхъужынымкIэ Iэзэ дыдэт. КъыгурыIуащ абы жыгейр и дуней тетыкIэу щытам зэрыриукIытэжыр, бзу цIыкIухэм я жагъуэ зэрищIу щытамкIэ зэрыхущIегъуэжыр. Арати, жыгыуIур абы еIэзэу щIидзащ. Гугъут ар зыIуува IэнатIэр. ХьэпIацIэхэм и закъуэ япэлъэщыртэкъым. ЖыгыуIум къыдэIэпыкъуну адрей и ныбжьэгъу бзухэри къэлъэтащ. КIыгуугури къраджащ. ЗэгурыIуэу зэдэлажьэри, бзухэм жыгейр ягъэкъэбзащ. Абы къудамэщIэхэр къыдэжыжащ. И щхьэ баринэри лъагэу иIэтыжри, бзухэр къригъэблэгъащ и деж щигъэпсэуну. Иджы еплъ абы и ку гъуанэхэм щыпсэу бзухэм я куэдагъыр.
Си щхьэр къэсIэтри, жыгыщхьэм сыдэплъеящ. Пэжщ… Абгъуэ инхэри цIыкIухэри зыр зым кIэщIэсу къудамэхэм фIэзт. Фэтэр куэду зэхэт чэщанэм ещхьт а жыгыр.
- Нанэ, хэт мобы исыр? - си дамэр сшиящ ку гъуанэмкIэ.
- Щэхуу… Абы кIэпхъ щопсэу. Иджыпсту абы шыр цIыкIу зэраншухэр иIэщ. Ар махуэ псом абыхэм якIэлъоплъ. ТIэкIу щхьэукъуахэщ иджыпсту. Зрегъэпсэху кIэпхъ анэми. А ку гъуанэр жыгыуIум и чэнджэщкIэ псэупIэ а зэрыбыным ящIащ. Щэху цIыкIуу иплъэт…
Сиплъэмэ… сыту телъыджэ! Ку гъуанэр фэтэр дыдэм хуэдэщ. Къабзэ дыдэу зэлъыIухащ, шхын гъэтIылъыгъэхэр плIанэпэм щызэтелъщ.
- УэI, плъэгъуа! - зысхуэшыIакъым сэ, згъэщIэгъуащ.
А напIэзыпIэм нанэ къыскIэщIэуэри жыгей щIагъым сыкъыщIэхутащ. Сышынэнуи сыхунэсакъым, нанэ къызбгъэдэтт. Ар къызэшхыдащ: кIэпхъ шырхэр къэзгъэуш пэтащ. Сэ ар зыкIи си жагъуэ сщIакъым. ИтIанэ нанэ сригъусэмэ, сэ сышынэххэркъым: унэм тэмэму дынэсыжынущ. Зэрыхъуари аращ…
Гъурыжь Людмилэ.
ГъэщIэгъуэнщ
Эдисон Томас
Бзылъхугъэм и къуэ цIыкIум и Iэпэр иIыгъыу гъыуэ дохутырым деж къыщIэкIыжащ. Абы дохутырым къыжриIам и гур хигъэщIат.
- Апхуэдэ хъыбар бжесIэну къысхуегъэзэгъыркъым, ауэ уи къуэм и акъылым зиужьыркъым, - жиIащ дохутырым щIалэ цIыкIур зэпиплъыхьу упщIэ зыбжанэ ирита нэужь. ИкIи школым ямыгъакIуэмэ нэхъыфIу къажриIащ.
Бзылъхугъэр унэм къэкIуэжа нэужь, унагъуэм щIэс балигъхэр зэчэнджэщри, зи ныбжьыр нэса щIалэр япэ классым кIуэхэм храгъэтхэну мурад ящIащ, адэкIэ къэхъум теухуауэ унафэ ящIыну зэгурыIуэри.
Куэдрэ пэплъэн хуей хъуакъым. Зы мазэ зэрыдэкIыу щIалэ цIыкIум и егъэджакIуэр унэм къэкIуэри, адэ-анэм къажриIащ:
- Мы сабийр апхуэдизкIэ акъылыншэщи, школым ныщIэвгъакIуэм мыхьэнэ иIэкъым!
А щIалэ цIыкIум зэреджэр Эдисон Томас Альват.
Къэхутэныгъэм и щэхур
Эйнштейн зыгуэр къеупщIат: «Дуней псом зэхъуэкIыныгъэщIэхэр къыщызыгъэхъу къэхутэныгъэхэр дауэ цIыхухэм къайхъулIэрэ»?
- Абы зыри хэлъкъым, - итащ жэуап Эйнштейн. - Псоми ящIэ апхуэдэ къэхъункIэ Iэмал зэримыIэр. Ауэ зэрымыщIэкIэ, зи гупсысэр жыжьэ нэмыс зыгуэр къыкъокI зыми имыщIэм щыгъуазэу. Мис аращ а къэхутэныгъэщIэм пэлъэщри.
Спортсменхэр жьы хъуркъым
Марвин Мари спортсменкэ цIэрыIуэщ. Франджым щIыхь зиIэ и спортсменкэм и ехъулIэныгъэхэмрэ дамыгъэ лъапIэхэмрэ хуэдиз зиIэ а къэралым зыри искъым.
ЦIыхухэм илъэсыщIэм щхьэкIэ зэрехъуэхъур «Экип» газетым къытрыригъэдзэн щхьэкIэ Мари лъакъуэрыгъажэм тесу километр 30 икIуащ. А гъуэгум зы сыхьэтрэ дакъикъэ 20-рэ текIуэдащ.
Редакцэм щылажьэхэр къеупщIащ Мари:
- Щхьэ автомобилкIэ укъэмыкIуарэ?
- Автомобилыр жьы хъуахэр зэрызекIуэ транспортщ, сэ иджыри абы сынэсакъым, - итащ жэуап илъэс 82-рэ хъу спортсменкэм.
Лордым нэхърэ нэхъ Iей?
Вокзалым икIри, Лондон дэт хьэщIэщхэм ящыщ зым екIуэлIащ Твен Марк. Абы щIэтIысхьэхэр зратхэ тхылъыр къратати, иужьрейуэ щыIам и Iэрытхым къеджащ «Лорд Л., камердинерыр щIыгъуу». Твен зыкIи зимыгъэнэхъIейуэ иретхэ: «Твен Марк, шумэданыр иIыгъыу».
Дохъушокъуэ Синэ.
Ар пэжщ
Монти и хъуэпсапIэр
Монти зи цIэ щIалэ цIыкIурщ мы хъыбарыр зытеухуар. Абы и ныбжьыр илъэс 16-м иту, курыт еджапIэм сочиненэ щитхауэ щытащ. ЕгъэджакIуэм унэ лэжьыгъэу къаритат, балигъ хъумэ, зэрыпсэуну щIыкIэм, я хъуэпсапIэхэм тетхыхьыну. Монти куэдрэ егупсысащ абы, икIи зэритхыну щIыкIэр иубзыхуу щIидзащ. Ранчо иIэну хуейт щIалэ цIыкIур. ТхылъымпIэ напипщI къритхэкIащ абы, акро 400 зыубыд щIы IэнэщIым былым, шы зэрыщигъэхъунур, хадэхэкI, гъавэ зэрытрисэнур, мэкъуэмэш IэнатIэм зэрыщызригъэубгъунур убзыхуауэ. Уеблэмэ фут зэбгъузэнатIэ 4000 хъу унэм и проектыр зыхуэдэнум тетхыхьат. ЕтIуанэ махуэм щIалэ цIыкIум и сочиненэр егъэджакIуэм хуихьащ.
Махуищ дэкIауэ Монти и сочиненэр къратыжащ, шэкъэ плъыжькIэ «2» итрэ, «дерс нэужьым къанэ» кIэщIэтхауэ.
Дерсхэр иуха нэужь, щIалэ цIыкIур егъэджакIуэм зыхуигъэзащ и сочиненэм щхьэкIэ «2» щIыхуигъэувам и щхьэусыгъуэр къыжриIэну.
- ЩIыпхуэзгъэувар апхуэдэ хъуэпсапIэ инхэр уиIэн зэрыхуэмейрщ. Апхуэдэ ранчо пщIын щхьэкIэ ахъшэ куэдыщэ ухуейщ. Уэ уи унагъуэм бгъэдэлъ апхуэдэ мылъку? Унагъуэ къулейсызщ уэ укъызыхэкIар. Зэи пхузэфIэкIынукъым, апхуэдэ ранчо бухуэну. Уи хъуэпсапIэр нахуапIэ зэи хъунукъым. Унэм кIуэжи, нэхъ къохъулIэнкIэ хъуну хъуэпсапIэ гуэр тхыи, оценкэ тэмэм пхуэзгъэувынщ, - жиIащ егъэджакIуэм.
ЩIалэ цIыкIур унэм кIуэжри и адэм ечэнджэщащ. Мыращ жэуапу адэм къритар: «Си щIалэ, сэ зыкIи сэбэп сыпхуэхъуфынукъым. ХъуэпсапIэр зейр уэращ, ар зыIэрыбгъэхьэным иужь итын хуейри уэращ. Уи сочиненэм епщIэнум уэ егупсыси, зэрынэхъыфIым хуэдэу щIы».
Монти тхьэмахуэкIэ егупсысащ ищIэнум. ИтIанэ итха сочиненэр къищтэри егъэджакIуэм деж щIыхьащ: «Уи «2»-р уэ къызыхуэгъэнэж, сэ си хъуэпсапIэр къысхуренэж».
Зэман дэкIащ, Монти школыр къиухащ, балигъ хъуащ. Мы хъыбарыр жиIэжри, къедаIуэу щыс ныбжьыщIэ гупым я дежкIэ зыкъигъэзащ: «А хъыбарыр щIывжесIэжар фщIэрэ? Фэ гупыр иджыпсту фыщIэсщ фут мини 4 хъу си унэм, ар и кум итщ акро 400 зыубыд си ранчом. Мес мо жьэгум и щхьэм, рамкэм илъу фIэлъщ си сочиненэр».
- Нэхъ гъэщIэгъуэну си гъащIэм къыщыхъуар фщIэрэ? - пищащ адэкIэ Монти. - Илъэсищ и пэ зи гугъу сщIа егъэджакIуэм и еджакIуэ 30 си ранчом къишэри, ехъулIэныгъэ зиIэ цIыхум и гъащIэм щигъэгъуэзащ, заригъэгъэпсэхуащ, ухуеймэ зумыгъэхъулIэфын зэрыщымыIэр яжриIащ. Ахэр щежьэжым си егъэджакIуэр къызбгъэдыхьэри къызжиIащ: «Монти, илъэс бжыгъэ и пэкIэ, уэ уи егъэджакIуэу щыта сэ уи хъуэпсапIэм и дыгъуакIуэ сыхъуащ, хуабжьу жагъуэ сщохъу ар. Ауэ апхуэдэ хъуэпсапIэ иныр зэрызэбгъэхъулIэфар иджы си гуапэщ».
Фи хъуэпсапIэр зыми евмыгъэдыгъу. Хэт сыт къывжиIэми, фи гум жиIэращ фщIэнур.
Китайр къыхэфх
Урысейм и цIыхухэр нэхъыбэрэ зыгъэпсэхуакIуэ здэкIуэ къэралищыр дэнэ жаIамэ - Тыркур, Таиландыр, Испаниер къэзгъэлъэгъуэнут. Ауэ ар пэжкъым. Ди лъахэгъу нэхъыбэм зыщагъэпсэхур Финляндие, Китай, Тырку къэралхэрщ.
Китайм туристхэр зэрызришэлIэфымкIэ дуней псом ещанэ увыпIэр щеубыд. Ар къызыхэкIыр абы щыIахэм нэгъуэщI планетэ лъэтауэ къазэрыщыхъурщ. А къэралым щекIуэкI гъащIэри, я хьэуари, я шхыныгъуэхэри нэгъуэщIщ. Уеблэмэ китай хьэпшыпхэри дагъуэншэщ, нэхъыфIхэр хамэ щIыпIэ ямышэу езыхэм къызыхуагъэнэжри.
Китайм ущыкIуа япэ махуэм пшхын, уи ныбэ из зыщIын щумыгъуэтын хуэдэу къыпщохъу. ШхапIэм ущIыхьа нэужь, абджым къыхэщIыкIа стIол хъурей кIэрахъуэм телъхэм ущеплъкIэ, укъоуIэбжь: ананас гъэжьа, бдзэжьей тефтель, гинкго жыгым къыпыкIэу джэшым ещхь гуэр, хъарбызыр помидорым бгъурылъу (китайхэм помидорыр пхъэщхьэмыщхьэу къалъытэ), кIэртIоф къызэрыгуэкIри къыпхуэцIыхужынукъым, карамелым хакухьурэ ягъажьэри варенэ тракIэж, къэлэр зыдэлъ псыхьэлывэ, медузэ, лотос хуэдэхэм я гугъу сщIыххэркъым. Псом нэхърэ нэхъыщхьэр: китай пащтыхьхэр зэрагъэхьэщIэ Iэнэм хуэдэ къэбузэдрэ упэрытIысхьэмэ, зы цIыхум хуэзэу юани 100 (сом 500) къудей щIэптыну аращ.
Китайм къипшынкIэ хъуну тыгъэ нэхъ лъапIэ дыдэр, дауи, шейщ. Ауэ япэ къэс шейр зыми фIэщIэщыгъуэнукъым. Сэ мурад сщIат си ныбжьэгъум Лю Ань Гуань Пянь шей къыхуздэсхьыну. Апхуэдэ фIэкIа ефэртэкъым жьы хъуа нэужьи дахэу, узыншэу псэуа китай пащтыхь гуащэ Цыси. Ар къэсщэхуным фIыуэ зыхуэзгъэхьэзырат, ныбжьэгъу схуэхъуахэм шейм и цIэр китай иероглифхэмкIэ езгъэтхри, шей щащэ тыкуэнхэр къызэхэскIухьу щIэздзащ. Китайм шей къыщыпщэхуныр гупсэхугъуэщ, абы урагъэплъ, урагъэпэм къудейкъым, атIэ занщIэу, хабзэ псоми тету шей къыпхуащIри, урагъафэ. Ауэ а къэралым кофе къыщыбгъуэтыныр тыншкъым, уеблэмэ хьэщIэщ нэхъ ехьэжьа дыдэхэми щыIэкъым. Кофеншэу мыпсэуф урысей туристым къыхуэнэжыр зыщ - кофе здишэнырщ. АтIэ, зи гугъу сщIа шейр куэдрэ къэслъыхъуащ Пекин щегъэжьауэ Цендао (тенджыз Гъуэжьым и Iуфэм Iут къалэщ) нэс. Дэнэ сыIухьэми жэуапу зэхэсхырт «Мейо!» («ЗэкIэ диIэкъым»).
Пащтыхь гуащэм и шейр къыщызгъуэтащ Пекин дэт Лянмацяо сату центрым. ГурыIуэгъуэт ар дэнэ дежи щIыщамыщэр - шейудз грамми 100-м сом 5 000 и уасэт. Си ныбжьэгъухэм къызжаIащ пащтыхьхэри пащтыхь гуащэхэри зэфэу щыта шей зэмылIэужьыгъуэ куэд, ашыкышхуэ из хъур, сом 300 хуэдизкIэ къызэрыпщэхуфынур.
Китайм уи закъуэ укIуэу зыщуплъыхьын папщIэ визэ ухуейщ. Визэншэуи укIуэ мэхъу, абы щыгъуэм гупым уахэтыну аращ. Апхуэдэу нэхъыфIщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, гъуэгугъэлъагъуэ сыт щыгъуи пщIыгъунущ, цIыхуитхуу узэгъусэнущ, махуэ 15-кIэ зуплъыхьынущ.
Китайм и хьэщIэщхэр къабзэщ, Iэхуитлъэхуитщ, европей мардэхэм йозагъэ. Пэшым сыт щыгъуи щIэтщ электрошейныч, шей зэрыбгъэвэн, узэрефэн хьэкъущыкъу. Сыт щымыIэр жыпIэмэ, Wi-Fi щыбгъуэтынукъым, Интернетым уихьэн хуей хъумэ, и лъабжьэм укъехыу кIапсэкIэ уи компьютерым пыпщIэн хуейуэ аращ. Китайм ущыIэху фейсбукыр зыщыбгъэгъупщэ хъунущ, ар а къэралым щагъэлажьэркъым. КъищынэмыщIауэ, иджыри зы щхьэхуэныгъэ щыIэщ: узыщIэс пэшым и бжыгъэр «8»-кIэ къыщIидзэ щхьэкIэ, ар еянэ къатым щыIэкъым. Къатыр къэзыгъэлъагъуэр етIуанэ бжыгъэращ. 8-р китайхэм бжыгъэ насыпыфIэу къызэралъытэм щхьэкIэ пагъэувэу аращ.
Дудей Еленэ.
