И Iуэтэжыр кIыхьщ икIи гуузщ

 IуэрыIуэтэдж цIэрыIуэ КъардэнгъущI Зырамыку I979 гъэм къыдигъэкIа «Адыгэ уэрэдыжьхэр» тхылъым ущрихьэлIэнущ «Лабэдэсхэм я гъыбзэ» жыхуиIэм ехьэлIа хъыбар гуузым и зы къэIуэтэкIэм. КъардэнгъущIым къихьа хъыбарым лъабжьэ хуищIа тхыгъэхэми нэгъуэщIхэми Интернетым сыщылъыхъуащ. СызрихьэлIахэм я нэхъыбэр лъабжьэ куу зиIэу къэслъытащ, ди адэжьхэм я блэкIам и гугъу зэращIри шэч къызытумыхьэнщ. АтIэми, а псоми я гугъу дымыщIми, КъардэнгъущIым ейм ехьэлIам, зы мащIэкIэ ар абы къыщхьэщыкIми, кIэщIу дытепсэлъыхьынщ.
XIX-нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Къэбэрдейр къызэрагъэIурыщIар пащтыхь къэралыгъуэжьым и дзэзешэхэм къахущIэкIащ Псыжь и ипщэ, курых лъэныкъуэхэмкIэ къахуикI шынагъуэ кIэ зимыIэжхэм къапызыщэу. Хьэжрэту зи щхьэр езыхьэжьа къэбэрдей адыгэхэм Псыжь и адрыщIкIэ щыпсэу я лъэпкъэгъухэр къызэщIаIэтэрт, ирагъэбгына я лъахэм къебгъэрыкIуэурэ, ялъ зэращIэжыным яужь итт.
Пащтыхьыдзэр гъуэгу тохьэ
Урыс тхыдэтххэм зэратхыжымкIэ, 1824 гъэм и бжьыхьэм белджылы къэхъуащ къухьэпIэмкIэ щыIэ шэрджэсхэм зэкъуагъэува я къарухэм Къэбэрдейм къэкIуэну зэрызагъэхьэзырыр. Абы къыхэкIыу, I825 гъэм и гъатхэр къызэрихьэу, урысыдзэр Псыжь зэпрыкIащ, къэбэрдей хьэжрэтхэм я «лъабжьэр къыхатхъын» мурадыр яIэу.
Теуэ мыгъуэр зыублахэм ягу иралъхьат зи щхьэр лъэныкъуэ езыгъэза къэбэрдеипщхэм ящыщу нэхъ къулей дыдэу икIи зэфIэкIышхуэ зиIэу къалъыта Къарэмырзэ Алий и къуажэхэр зэтрагъасхьэу мылъкуу дэлъыр къызэщIакъуэну. Пщым и жылагъуэхэр, урысхэм япэIэщIэ зэрищIа щIагъуэ щымыIэу, пэIущIэ бгыхэм хуэжьэгъущIэсу щIигъэзэгъат, зэращымышынэр абыкIэ къигъэлъагъуэу.
Пащтыхьыдзэм мы иджырей и зекIуэм Кавказым Iей и лъэныкъуэкIэ цIэрыIуэ дыдэ щыхъуауэ щыта, адыгэхэр Елмырзэ ТемырболэткIэ зэджэу, урысыдзэм а лъэхъэнэм къулыкъу щезыхьэкIа джыназ Бекович-Черкасский Фёдори хэтащ.
I825 гъэм мэлыжьыхьым и 1-м генерал-лейтенант Вельяминов Алексей и унафэм щIэт гупышхуэр Прочный Окоп урыс быдапIэм деж Псыжь щызэпрыкIащ.
Мэлыжьыхьым и 3-м дзэр Чамлыкъ («Чэм лыкъу», «Жэм хъупIэ Iуащхьэ») псым и Iуфэм IутIысхьащ. Абдежым урысхэм хъыбар къаIэрыхьащ, Къарэмырзэ Алий, дзэр къазэрыхуэкIуэр къищIа иужькIэ, и къуажэхэр къуршым иришэжауэ.
КъыкIэлъыкIуэ махуэм, мэлыжьыхьым и 4-м, зауэлIхэр Лабэ зэпрыкIащ. Абдежым Вельяминовым, зыкъызэридзэкIыжри, Бекович-Черкасскэм пщэрылъ щищIащ къэзакъхэр зыщIигъуу Лабэ къызэпрыкIыжу, «къуршым ихьэжа» къэбэрдейхэм къакIэрыхуауэ зыхуигъэфащэ мэл гуартэхэр къызэщIикъуэну, абы къыдэкIуэуи, Къарэмырзэ Алий и жылагъуэхэм ипэжыпIэкIэ бгыхэр щтапIэ яхуэхъуами зригъэщIэну.
 Къуажэм хуэпIащIэу
Бекович-Черкасскэр дзэр здэщытым ищхъэрэкIэ версти I0 хуэдизкIэ ежэхыжри, псым къызэпрыкIыжащ. Асыхьэтуи ар мыдрыщIым щхьэщылъэгыкI бгы нэпкъхэм я гузэпыщIэм щыхагъэпщ шы гуартэшхуэм ирихьэлIащ. Шыхъуэхэм къыжьэдашащ Къарэмырзэ Алий и къуажэр и пIэ зэримыкIари, верст 20 хуэдизкIэ зэрапэжыжьэри, абы дэс къэбэрдейхэр, урысхэр къатеуэным пэплъэу, нэху щыху зэрымыжеяри, бийр иджыри Чамлыкъ (Чэмлыкъу) псым къызэрыфIэмыкIам и хъыбарыр зэхахауэ, пIейтеиншэу икIи IэфIу жейм хилъэфагъэнкIэ зэрыхъунури...
Бекович-Черкасскэм Вельяминовым хуиIуэхуащ Къарэмырзэ Алий и къуажэм зэрытеуэр, лъэсыдзэр къахуигъэкIуэнуи елъэIуащ. Вельяминовым япэ ищахэм батальон псо къакIэлъиутIыпщащ, унафи къахуищIащ дзэр ялъэщIыхьэху къуажэр къаувыхьыну, зыри къыдамыгъэкIын хуэдэу.
Унафэр и чэзум къаIэрыхьакъым, батальонри къакIэлъысакъым - къэзакъхэр, лъэсырыкIуи ямыгъусэу, топи ящIымыгъуу, ягу иралъхьа мурад бзаджэм «пэлъэщащ». Зэрыхъуар аращи, Бекович-Черкасскэр мыпхуэдэу егупсысащ: батальоныр сыхьэти 5 хуэдизкIэ къызэрымысыфынум, апщIондэхукIэ бийм (къэбэрдейхэм) а щIыпIэр ябгынэнкIэ зэрыхъунум е захъумэжыным зэрызыхуагъэхьэзырынум. Арати, езым и къэзакъхэм фIэкIа имыгъусэми, уащхъуэдэмыщхъуэу къуажэм теуэну мурад ищIащ.
Урысхэм я гугъат а жылэм унэ 30 - 40 фIэкIа дэмыту. ЗэрызэхахамкIи, Псыжь и адрыщIкIэ щыцIэрыIуэ, шууей нэхъ хъыжьэ дыдэхэм хабжэ Къарэмырзэ Алий езым и уэркъхэм я нэхъыбапIэр и гъусэт. Полковник Бекович-Черкасскэм щIыгъур къэзакъ 350-рэ къудейт.
ЖэщырыкIуэ гъуэгур пхыкIт беслъэней къуажэхэм я Iэгъуэблагъэм, «Ахъмэт и фо изщ» псэлъафэр зытеIукIа Ахъмэтыбг (метр 1313-рэ и лъагагъщ) егъэщIылIахэм. Яшхэр щхьэхьу яутIыпщри, къэзакъхэр версти 5 хуэдизкIэ ипщэкIэ дэжеящ. Абдежым къыщызэтеувыIэхэри, Лабэ зэпрысыкIыжащ, асыхьэтуи бгы лъагитIым «къаувыхьа» мэзылъэ жьанэм и дыхьэпIэ зэвым къыIухутащ.
Урыс тхыдэтх цIэрыIуэ Потто Василий зэритхыжымкIэ, мыбдежым шэрджэси I00-р зауэлI минхэм щапэщIэтыфынут. АрщхьэкIэ, мурад мыгъуэр зыщIахэм къапэувыни щымыIэу, верст 20 хуэдизкIэ мывалъэ лъагъуэ закъуэм «кIапсэлъэрышэу» ирикIуащ, иужьрей нэпкъым зэрыщхьэщыхьэххэуи жылэр къалъэгъуащ.
 Къуажэшхуэр къалэ пэлъытэт
Гупыр къэуIэбжьауэ къэувыIащ. Абыхэм къапэщытыр унэ 30 - 40 фIэкIа зыдэмыт «тэхъуанэ» къызэрыгуэкIтэкъым, атIэ зи щхьэгъубжэхэр къыдэукIыпIэ ящIа псэуалъэ 200-м нэхърэ мынэхъ мащIэ зыдэт «къалэт». АрщхьэкIэ, икIуэтыжыну кIасэIуэ хъуат: я щIыбагъымкIэ беслъэнейхэр къыщыIэт, мыгувэу къэушынкIэ хъуну къуажэшхуэр ипэкIэ къащыпэплъэрт. Ар къызэрызэщIэхъаеу, ерагъкIэ къызыдэкIа дурэшым жэщырыкIуэ гупыр дэкIуэдэжынут.
… Нэхулъэ къищI къудейт. Быдэу жей икIи бэлэрыгъа къуажэм напIэзыпIэм теуахэщ. Iэуэлъауэр зэрызэхахыу, пIащIэ-тхъытхъыу я псэупIэхэм къыщIэж къэбэрдейхэм зэрызахъумэжынур ящIэртэкъым, я Iыхьлыхэми ятегужьеикIат. Абы щыгъуэми, къэзакъхэм ахэр щысхьыншэу зэтраукIэрт. Бий кIэуфIыцIу къахуэкIуэм лыгъэ зрадз я унэхэм цIыху ныкъуэзыхуапэхэр къыщIэжырт, фочрэ къамэрэ фIэкIа ямыIыгъыу…»
Кавказ къэзакъ полкыр ажалзехьэу къуажэм пхрыкIащ. Абы и унафэщI майор Дадымовыр езы пщы Къарэмырзэ Алий Iууащ. Иужьрейр ныкъуэзыхуапэу и унэ бжэщхьэIум тетт. ПсынщIэ дыдэу къыхуэкIуэм фIы игу зэримылъыр нэрылъагъути, фочкIэ къеуащ. Шэр Дадымовым техуакъым. Мыдрейм и кIэрахъуэшэр пщым и щхьэм хуэзащ. Къарэмырзэ Алий и унэ щIыхьэпIэм телIыхьащ…
 Бгы зэхуакур ябгынакIэт
Теуахэм мылъкушхуэ къаугъуеящ. Шыуэ 665-рэ, Iэщышхуэу 530-рэ, мэлу 2300-рэ зыIэрагъэхьащ. Зэхэуэр иуха иужькIи, щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм дыщи дыжьыни къыщагъуэтащ. Гъэру яубыдар цIыхуи 139-рэ къудейщ, адрей псори зэхэуэм хэкIуэдащ е мафIэм хисхьащ. А щIыпIэм хьэдэу 570-рэ щызэхуахьэсыжри щыщIалъхьэжащ. Аргуэру хьэди 100-м нэблагъэ псыхьэлъахуэ хъуауэ къагъуэтыжащ. АрщхьэкIэ, езы къэбэрдейхэм иужькIэ зэрыжаIэжамкIэ, яукIахэм я бжыгъэр цIыху 1000-м щхьэдэхат. Абыхэм ящыщу, уэркъ дыжьыныгъуэу I8-м нэблагъэмрэ лIакъуэлIэш нэхъ цIэрыIуэхэу 50-м щIигъумрэ.
Къарэмырзэм и къуажэр кърагъэлын я гугъэу, а щIыпIэм нэсахэт Псыжь адрыщIкIэ щыпсэу къэбэрдеипщхэм ящыщу Къетыкъуэ Жамболэтрэ Ажджэрий Кушыкурэ къыздрашэжьа шууей 300-м нэблагъэ, «арщхьэкIэ кIасэ хъуат - джыназ Бекович-Черкасскэм бгы зэхуаку шынагъуэр ибгынакIэт». (Тифлис, I904 гъэ, «Утверждение русского владычества», 3-нэ том, 2-нэ Iыхьэ, 195-нэ напэкIуэцI).
«Къэхъуар нэхъри щхьэжагъуэ зыщIыр къэбэрдейхэр апхуэдизу гужьеигъуэрэ щысхьыншэу зэтезыукIар езыхэм я лъэпкъэгъуу, Жамболэтхэ я лIакъуэм къыхэкIа къэбэрдеипщ Елмырзэ Темырболэту, урысхэм «Фёдор Бекович-Черкасскэ» зыхужаIэрауэ зэрыщытырщ», - щитхыжыгъащ ищхьэкIэ зи гугъу тщIа тхыдэтх Потто Василий «На беглых кабардинцев» зыфIища и тхылъым.
 Пщы уэлийм и къуэри яхэтащ
«МазитI нэхъ дэмыкIыу, мэкъуауэгъуэм и 23-м, генерал Вельяминовыр Псыжь адрыщIкIэ щыпсэу адыгэхэм аргуэру ятеуащ. ШыщхьэуIум и 18-м, зэхэуэ гуащIэхэм уIэгъэ хьэлъэ щыхъури, къыкIэлъыкIуэ махуэм илIыкIащ Къарэмырзэ Алий и къуажэр щысхьыншэу зэтезыгъэсхьахэм ящыщ майор Дадымовыр, Кавказ къэзакъ полкым и Iэтащхьэр». (Потто Василий, «Кавказская война», 2-нэ том, 529-нэ напэкIуэцI).
Псыжь адрыщIкIэ щыпсэу хьэжрэтхэмрэ адрей адыгэ лIакъуэхэмрэ къаруушхуэ къызэщIакъуэри, I825-м и фокIадэ мазэм Къэбэрдейм къэкIуащ. Абыхэм Къетыкъуэ Жанхъуэтрэ Къэсей Исмэхьилрэ я пашэт. Хьэжрэтхэм я мурад нэхъыщхьэр мыбы щыпсэухэр зыхашэнырт, арщхьэкIэ, Къарэмырзэ Алий и къуажэм даукIыхьахэми ялъ ящIэжащ абыхэм. ФокIадэм и 29-м адыгэхэм я дзэ зэкъуэтыр теуащ Къэбэрдейм и щIыналъэм щаухуа станицэщIэхэм ящыщ зым. Къыхэгъэщыпхъэщ, а Iуэхум тхыдэм зи цIэр фIыкIэ щыIуа, Къэбэрдейм и иужьрей пщы уэлий Жанхъуэт Кушыку и къуэ Жамболэти зэрыхэтар.
«Артиллеристым и гъуэгуанэ тхыгъэхэр» лэжьыгъэ гъуэзэджэр зи IэдакъэщIэкI, ботаник икIи тхакIуэ цIэрыIуэ, генерал-майор Радожицкий Илья гу зэрылъитауэ: «Вельяминовыр Мейкъуапэ пэмыжыжьэу Щхьэгуащэ псыхъуэ зыдигъэбыдыхьауэ дэсыху, шэрджэс шууейхэм ялъэкIащ верст 200 хуэдизкIэ пхъэрхэу, урысхэм Къэбэрдей щIыналъэм иращIыхьа станицэхэм ящыщ зыр «яухъуэнщIу», Псыжь адрыщIкIэ щызэтредгъэсхьа къуажэхэм хэщIыныгъэу ялъыдгъэсам нэхърэ нэхъыбэж къуентхъыу къаугъуеижу, я лъэпкъэгъухэр зыдэс жылэ мамырхэм язри здрашажьэу, къыздикIам ягъэзэжыну».
«Лабэдэсхэм я гъыбзэ» зыфIаща уэрэдым и хъыбарыр кIыхьщ, и къэIуэтэжыкIэхэри гъэщIэгъуэнщ, къыпызыщи иIэщ. Ахэми иужькIэ я гугъу тщIынщ… 

КЪУМАХУЭ Аслъэн.
Поделиться: