ПОЛКЫМ И КЪУЭ

ТекIуэныгъэ Иныр илъэс 74-рэ щрикъум ирихьэлIэу

Нэхулъэр къызэкIэщIитхъыу, жэщым къепща жьыр теужри, мэзыр щым хъужат. Уэс хьэщхьэтеуэр къызэщэщэха жыгхэр нэхъ IэпцIэлъапцIэу къыпфIэщIырт. Ахэри умэзэхат. Лъэужьхэр уэсым исеижати, щIымахуэ мэзым цIыхупсэ щымыдымыжми ярейт.
Ауэ абы игъэпщкIурт цIыху куэд. Зэуэ мэзыр къагъэпсэлъащ абыхэм я Iэуэлъауэм.
Жэщым щIыунэм щыщхьэукъуа зауэлIхэм пщэдджыжьышхэм щIадзэ. Бжьэ къэпщIам хуэдэу зэрызехьэу, абыхэм къаувыхь «къэзыкIухь» пщэфIапIэр. Бахъэр къызыщхьэщих шхыныгъуэр егуэш теувапIэм къытет пщафIэ щIалэшхуэм. Ар нащхъуэщ, пэтIинэщ, и нэкIущхьэхэр тхъуэплъщ. Зэрыжумартри фэуэ тетщ. «Фымыбэлэрыгъыу сIыфх!… Iыхьэ тIурытI фызот. Фымыгузавэ, къыдэхуэжынущ».
Сэлэтхэри пщафIэм поджэж: «Гъэбэяу уи жьэри, гъэлажьэ уи Iэр!», «Зэгъэзахуэ, Вася, жаIэм уемыдэIуащэу», «Мыбы си кIэтIий кIапэр игъэ-быдэну къудейщ, си ныбэр къэзыгъэхуэбэн дэнэ къикIын?»… «Уэри апхуэдэ ныбэ зумыхьэ, ду нэщI хуэдиз хъууэ…», «Уэри укъыскIэщIэмыпIаскIуэ, уэ пхуэдитI сохъу сэ!», «Уа, зэрыназэ мы нэмыцэр, сэ къызэуэ и гугъэжу, си шынакъыр къысхуиугъуэнащ. Вася, зы шынакъ хьэху къызэт», «Уэстынукъым. Сэ шынакъ сщIыркъым - иджы ещанэу узот», «Ещанэ узот» жыпIа? Къащтэ, афIэкIа зы фашист къезгъэуэжынкъым», «Е, зинэкIэ къалъхуа, си лъэдакъэм текIи гъуэгум теувэ»…
А псом щIэдэIуу, гупым яхыхьэн и дзэр шыуэ лъэныкъуэкIэ къыщытщ сэлэт фащэ хуэбыхъур зыщыгъ щIалэщIэ гуэр. Зи щыгъынхэр зэхэуфIея, зэхэчэтхъа зауэлIхэм ар къахощ щыгъ псори зэрыщIэрыпсымкIэ, и шынакъыр зэрызэщIэцIууэмкIэ… Ар пщэдджыжьышхэм хэкIыжыну къыщIэкIынт, сержант гуэрым гу къылъимытамэ.
- Уэ мыбдеж щхьэ ущыт, къуэш цIыкIу, - жиIащ абы. - КIуэи, уи Iыхьэ къахэуд. А-а, уоукIытэ. КъакIуэ мыдэ… Ей, Вася, чэзу-мэзу хэмыту мы ди къуэш цIыкIум къыхуигъахъуэт.
ЗауэлIхэр зэлъыIуокIуэт. А ныбжьыщIэр полкым къуэ ищIащ, я бын пэлъытэщ. Зэхъурджэуэн, зэдамэпкъэуэн щагъэт: щIалэ цIыкIум щапхъэфIрэ нэмысрэщ егъэлъагъун хуейр. Зигухэр фэжьIужь хъужа сэлэт пхъашэхэм щэхуу яхъумэ гурыщIэ нэхухэр, къызэрыщIэкIымкIэ, яфIэкIуэдатэкъым. Зэуэ Iэрпхъуэр къэхъуауэ, ахэр зэрохьэжьэ хэт и хъуржыныр къитIэщIу, хэт ныбжьыщIэр зытетIысхьэн пхъэ лъэдакъэжь къилъэфу, хэти Iэнэм ещхь гуэр иухуэу… ГъэтIылъыгъэ гуэрхэри къызыкъуахыжащи, лы гъэва зэрылъ дзэху банкIыр хуIуах, щIыдэр и жыпхэм из хуащI, нэмыцэ къуентхъыу яIыгъа шоколадыр къыхузэкIуэцIах: «Мэ, егъэмэракIуэх».
ЩIалэ цIыкIум и гурыIупсыр ирегъэх, ауэ IэфIыкIэр яIихын идэркъым:
- Ар фашистщ зыщIыр - сыхуейкъым.
- УэI, - жи шоколадыр зыIыгъам. - Сэ абы сегупсысакъым… Афэрым! Узахуэщ. IэфIыкIэ зыфIэфIыр Васящи, абы естынщ. Си Iуэхущ «нэмыцэ щIэинщ» жиIэу къигъанэмэ.
Шымэзокъуэ Борис къетIысэкIауэ зауэлIхэр машхэри зэхэсщ. Абы къеплъурэ, языныкъуэхэм я нэпсыр ялъэщI: я унагъуэхэр ягу къокIыж… Къадэхуар сэлэт ныбжьыщIэм и хъуржыным щыфIралъхьэм, къаIэщIэхутащ гъущI кIапэ гуэр. Кърахрэ еплъмэ - зэщIэлъыкIарэ зэщIэлыдэжу къамэ бэлыхь.
- Мыр сыт, Борис?
- Адэшхуэм и къамэщ, - пагэу жэуап етыж щIалэ цIыкIум, итIанэ, куууэ мэщатэри, къыщIегъу:
- Зы фашист къыспэщIэхуакъым иджыри… И дунейр кIыфI хуэсщIынт мыбыкIэ… Командирым зауэм сыIуигъэхьэркъым.
- Командирым и унафэм утепсэлъыхьыжыну къезэгъыркъым, Борис. Уэ усэлэтщ, хабзэр пщIэн хуейщ, - жраIэ абы зауэлIхэм.
ГубгъуэмкIэ къыщыфиящ топышэхэр, пулемётышэхэр. Абыхэм мэз лъапэмкIэ уэс «Iэмбатэхэр» къыщызэщIаIэтэ. Сэлэтхэр мэз лъапэмкIэ зэрехьэжьащ.
Командирыр къыщыIухьэнум пэплъэу Борис зеIэжьэ. Ар мэз гъунэм деж и закъуэпцIийуэ щытщ, и нэ пIащэ къэнэщхъеяхэмкIэ япэкIэ плъэуэ. «Дотэ, дэнэ ущыIэ? - къэIущэщащ ар. - Мами сиIэжкъым»…
КъэпIыщIэри, ар дэлъейуэ хуежьащ, и Iэхэр зэригъэIуэту. Йозэшри пхъэдакъэм тотIысхьэж. ЩIыIэ зэрыхудихуара, зэуэ хуабапIэ щIыпIэм и гур мэпхъэр. Ар Москва ирашыжурэ гъэмахуэ къэс здашэжу щыта и къуажэжьырщ - Къулъкъужынщ. Драхьеймэ, гъущIэу, кърахьэхмэ, щIытэу Iыхьлыхэм, гъунэгъухэм къагъэлъапIэрт. ФIыуэ илъагъу кхъуейжьапхъэмрэ шхумрэ ирикъуху ишхауэ уэрамым къыдэжырти, псынэпс цIыкIум архъуанэшхуэ щищI щIыпIэм жэрт. Ныбжьэгъу къыхуэхъуа Хьэждаути, Къари, ЧыцIи, Къасболэти къыпэплъэу ярихьэлIэрти, зыбгъэпскIынумэ, къеблагъэ! ФIыуэ загъэщIыIэтыIа, есынкIэ зэпеуа нэужь, пшахъуэ пщтырыбзэм зыхадзэрт. Дыгъэри гуапэу щIыфэм еубзэрт.
Ар зигу къэкIыжа сэлэт цIыкIур «хьыI» жери къыходыхьэшхыкI. Борис къыщохъу абы лъандэрэ илъэс мин дэкIауэ.
Къэбэрдейм къикIыжу Москва къэкIуэжа нэужь, и классэгъухэм яхуигъэхъыбарыжырт здэщыIам щилъэгъуахэр. Псори къехъуапсэу къедаIуэу зэрыщыта нэгъунэ иджыпсту и нэгу къыщIоувэж…
И адэ БетIал зэзэмызэ Борис къеупщIырт:
- Ущыпсэуну дэнэ нэхъ къапщтэрэ?
Къыхихынур имыщIэу куэдрэ гупсысэрти, жэуап итыжырт:
- Абыи мыбыи.
Зэми и адэм кIэрыхъыжьэнт:
- Папэ, уи Iыхьлыхэр къэбгъанэу мыбы щхьэ укъэкIуа?
- Уи мамэ сыкъидыгъуащ, - дыхьэшхырт БетIал.
- Мамэ, удыгъуэну фIыкъым, апхуэдэу щхьэ пщIа? - зыхуигъазэрт и анэм.
- АIей, а емыкIур… уэ уи фIэщ умыщI, - укIытэрт анэр. - Папэ мэгушыIэ.
Апхуэдэу къэхъейри, Боря и адэр ирихулIауэ щытащ Iуэхум и пэжыпIэр къыжриIэну.
Шымэзокъуэ БетIал Къэбэрдейм совет властыр щызыгъэувахэм жыджэру яхэтащ. Абы цIыхухэр зригъэдэIуэфырт. ЩIэныгъэ гуэри иIэт. Ирагъэджэну 1922 гъэм Москва ягъэкIуа щIалэ гупым ар яхэхуащ. БетIал щIотIысхьэ КъуэкIыпIэ лъэпкъхэм я коммунист еджапIэ нэхъыщхьэм. ЩIалэ гурыхуэм ар фIы дыдэу къеух. Ауэ абыкIи къызэтеувыIэркъым. А лъэхъэнэм щытхъушхуэ иIэт Плехановым и цIэкIэ щыIэ институтым. Къэрал Iуэху зехьэным щыхурагъаджэрт абы. Шымэзокъуэм ари къеух. БетIал щытхъу иIэт, еджагъэшхуэ хъуну къытраIуэрт. Ар Москва къыданэ, жылагъуэ щIэныгъэхэмкIэ академием щылэжьэну. Зауэр къэхъеихуи абы егъэджакIуэу щыIащ.
Апхуэдэ цIыхухэр фронтым имыгъакIуэу къэралым ихъумэрт. Ауэ БетIал и псэм хутегъахуэкъым и Хэкум шынагъуэ къыщхьэщыхьауэ, езыр тхъэуэ-шхэуэ Москва дэсыну.
Хахуэу, псэемыблэжу ар щызэуащ Ленинград деж. ЛIыгъэ зэрызэрихьам папщIи къыхуагъэфэщащ орденхэмрэ медалхэмрэ. Ауэ бийм къиухъуреихьа къалэр щихъумэжым и унагъуэмкIэ гукъыхэщт иIэтэкъым: ар фIыуэ щыгъуазэт фашистхэр Москва зэрыдамыгъэхьэнум. АтIэ абы дэнэ щищIэнт и щхьэгъусэр зэрымыпсэужыр? Апхуэдэу БетIал щыгъуазэтэкъым и щIалэ цIыкIур зеиншэу къызэрынам, ар полкым и къуэ зэрыхъуам.
КъызыхэкIа лъэпкъым и фэеплъ къамэр къищтэри, Борис яхыхьащ Москва зыхъумэжхэм. Дауи, а IэщэмкIэ абы зыгуэр ищIэну и мурадт. И кIыр дыжьынрэ налкъут мыщIэхэр хэгъэтIысхьэжауэ, ар сыт хуэдэ къамэт езыр! Къипхмэ, нуру дыгъэм пэлыдырт…
Адыгэ щIыхьыр, напэр ирахъумэжу, зы лIакъуэм къыIэщIэкIмэ, адрейм Iэрыхьэу ар илъэс куэдкIэ къэгъуэгурыкIуат. Иджы хуэдэ зэманхэм дежт ар къыщащтэр…
Ауэ Борис къыхуихуакъым абыкIэ батэ игъэшыну. Сэлэт ящIати, командирым емыдаIуэу хъуртэкъым. Командирым, нышэдибэ хуэдэу, ар гъунэгъуу зауэм къыщыIуигъэхьэр зэзэмызэххэт… Абы и закъуэ? Къулыкъу зэрищIэм хуэдэу, пщыхьэщхьэ школым щеджэну къыхуигъэувати, емыджэу хъуртэкъым…
Зауэ нэужьым Шымэзокъуэ Борис щIотIысхьэ кхъухьлъатэ Iуэхур щрагъащIэ еджапIэм. Ар къеухри, Шымэзокъуэм и къулыкъу Iуэхум щIедзэ. Борис илъэс куэдкIэ лэжьащ кхъухьлъатэ гупым я штурману. А лъэхъэнэм офицер щIалэм зыкъигъэлъэгъуащ зыпэрыт IэнатIэм зэфIэкIышхуэ щиIэу. Кхъухьлъатэхэм хэлъ пкъыгъуэ гуэрхэр егъэфIэкIуэным, зэрызэпсалъэ Iэмэпсымэхэм нэхъыфIу иризэхэпх, нэхъ жыжьэ урипсалъэ щIыным теухуауэ Шымэзокъуэм Iэджэ къигупсысырт. ИщIэри фIэмащIэт, и щIэныгъэми арэзы техъуэжыртэкъым. Арати, Борис щIотIысхьэ связымкIэ щыIэ академием.
IуэхугъуэщIэ куэд зэгъэщIэн, джын хуейт. Адыгэ щIалэми лъэкI къигъанэртэкъым. СвязымкIэ щIэуэ къэунэху псоми щыгъуазэ зищIырт.
Зыхуеджа Iуэхур фIы дыдэу зригъэщIауэ, абы академиер къеух. Хуеямэ, Москва къыдэнэжыфынут, ауэ езым идакъым, армэм къулыкъу щищIэмэ нэхъ къищтащ. Дзэм ар хуабжьу къыщысэбэпащ, абы и пэкIэ ямыгъэунэхуа, «иджырей» зауэм нэхъ сэбэп хуэхъунухэр Iуэхум ирихьэлIащ. Дэнэ ягъэкIуами, ар емызэшыжт, щIэр пхигъэкIыным хущIэкъурт.
Илъэс зыбжанэкIэ Шымэзокъуэ Борис Европэм къулыкъу щещIэ, ди дзэр зэрызэпыщIа щIыкIэхэр ирегъэфIакIуэ.
1977 гъэм ар генерал-майор мэхъу.
Хэкур и бын нэхъыфIхэр зэригъэпажэу щыIэ псомкIи Шымэзокъуэми къыхуэупсащ. Абы къратащ орденхэмрэ медалхэмрэ, щIыхь тхылъхэмрэ саугъэт лъапIэхэмрэ. Къэралым абы дзыхь къыхуищIат къулыкъушхуи. Борис СССР-м IэщэкIэ ЗэщIэузэда и Къарухэм я Генеральнэ штабым щылэжьащ, Афганистаным щызэуащ.
Ауэ генералым и гъащIэр щIэхыу къызэпычащ. Илъэс 19 и пэкIэ Шымэзокъуэ Борис дунейм ехыжащ.
Ноби ар ягу ихужыркъым абы къулыкъу къыдэзыщIахэм. Борис фIыкIэ ягу къыщагъэкIыж Къэбэрдей-Балъкъэрми. Ар ди республикэм куэдрэ къэкIуэжу, гуащIэрыпсэухэм я IуэхущIафэхэм щыгуфIыкIыу щытащ. Аращ и хэкуэгъухэми абы и фэеплъыр щIагъэлъапIэр.
 

ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд.
Поделиться: