Сытми щымышынэу

Хэку зауэшхуэм и пэ къихуэу Дзэ Плъыжьым зэи бзылъхугъэ хэтакъым, къэрал гъунап­къэхэм къулыкъу щы­зыщIэ я щхьэгъусэхэм ящIыгъуахэм фIэкIа. 1941 гъэм и шыщхьэуIу мазэм гурыIуэгъуэ хъуат дзэм цIыхубзхэри ираджэн зэры­хуейр. 
ЯпэщIыкIэ абы медицинэ Iуэхущ н­эхъыбэу зэрахьар, ауэ хуэм-хуэмурэ ­связист, телефонист, радистхэр ягъэ­хьэзыру щIадзащ. Ауэрэ, зенитнэ ­къудамэхэм илъэс 18 - 25-м ит пщащэ­- хэр куэду хагъэхьащ. Абы дежи къы­щыувыIакъым, авиацэ полк нэгъунэ къызэ­рагъэпэщащ, цIыхубз фIэкIа хэ­мыту. Апхуэдэурэ, 1943 гъэм ирихьэ­лIэу, Дзэ Плъыжьым бзылъхугъэ мел­уани 2,5-рэ хы­хьат. 

Зенитчицэхэр

Сыт хуэдэ зэхэуэ гуащIэми щы­мышынэу, а хъыджэбз хахуэхэм я къалэныр ягъэзэщIащ. Сталинград къе­кIуэлIа фашистхэр советыдзэм къы­щиухъуреихьам, Германием и хьэуа флотыр къраджауэ щытащ, ар зы­дагъэIэпыкъун я гугъэу. Ауэ пщащэ-­зенитчицэхэм бийр жыжьэрэ гъунэ­-               гъуу Сталинград ирагъэкIуэлIакъым - мазитIым къриубыдэу абыхэм нэмыцэ кхъухьлъатэ 1000-м щIигъу къраудыхащ. Апхуэдэ зэи зыщIыпIи щалъэгъуа­тэкъым зэрыпхъуакIуэхэм.
 

«Жэщтеуэхэр»

1943 - 1944 гъэхэм подполков­ник ­Бершанская Евдокие и бомбардировщик полкыр У-2 кхъухьлъатэхэм ису жэщкIэ ­теуэу щытащ Керчь хытIыгу­ныкъуэр зыубыда нэмыцэ зэ­рып­хъуакIуэхэм. ИужькIэ, 1944 - 1945 гъэхэм, полкыр Белорус фронтым щыIащ, маршал Жуковым и дзэм дэIэпыкъуу. 
У-2 кхъухьлъатэхэр, жэщрат уэгум ­щихьэр. Ахэр фронтым километри 8 - 10-кIэ нэхъ пэ­мы­жыжьэу щытт. Зы жэ­щым ­къриубыдэу 10 - 12-рэ уэгум ихьэрт, бомбэ килограмм 200 зы зыIэтыгъуэм къыздищтэ­фырт, километри 100-кIэ ­лъатэрт. Абы и закъуэкъым. 1944 гъэм фашист зэрыпхъуакIуэ­хэм япэщIэувэу Польшэм зыкъыщызыIэтахэм Iэщэ, ерыскъыпхъэ, шэ, хущхъуэ хурадзыхыу щытащ «жэщтеуэхэм». 

«Лилие Хужь»

Ипщэ фронтым, Мелитополь деж, ист­ребитель цIыхухъу ­полкым зы пщащэ яхэтащ ­кхъухьлъатэзехуэу, «Лилие Хужь»-кIэ еджэу (и кхъухьлъатэм лилие хужь тещIыхьат). 
Зэгуэр полкым унафэ игъэ­зэщIауэ къэлъэтэжырт, «Лилие Хужьыр» и кIэм иту. Полкым и кIэр дзыхь къыпхуа­щIыныр - щIыхьышхуэт, псом нэхърэ узэ­рынэхъ Iэзэм и щыхьэтт ар. ­Ме-09 нэмыцэ истребителыр ­къещакIуэу къыщIэкIащ пщащэм, пшэм зыхигъэпщкIухьауэ. Фашист кхъухьлъатэ­зехуэр «Лилие Хужьым» и ужьым къиу­вэри, къеуащ. Пщащэм и ­кхъухьлъатэм Iугъуэ фIыцIэр къыпихыу зыкъигъа­зэри, нэ­мыцэ истребителым ебгъэ­ры­кIуащ икIи къигъэзэжакъым.
ИужькIэ, зауэр иухауэ, Донецк областым хыхьэ Дмит­риевкэ къуажэм щыщ щIалэ цIыкIухэм хьэдэ къупщхьэ гуэр къагъуэтауэ щытащ. Къэп­щы­тэ­ныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, ар «Лилие Хужьрат».

Мисс Павличенкэ

Приморскэ Дзэм зы пщащэ закъуэ яхэтащ. Ар снайпер ­Павличенкэ Людмилэт. 1942 гъэм ирихьэлIэу абы фашист 309-рэ иукIат, 36-р снайперу. 
А гъэ дыдэм Канадэмрэ США-мрэ лIыкIуэу ягъэкIуа гупым яхэтащ Павличенкэри. Зэман кIэщI дыдэкIэ цIэрыIуэ хъуа пщащэм США-м и пре­зидент ­Рузвельт Франклин ­къы­хуэзат, снайпер цIыхубзыр ­игъэщIагъуэу.
Совет Союзым и лIыкIуэхэр зыхэта пресс-конференцым Павличенкэр  къы­щыпсэлъащ. Абы и анэр ин­джы­лызыбзэмкIэ егъэджакIуэу лажьэрти, и пхъум бзэр фIыуэ иригъэщIат. «Ныбжьэгъухэ! Сэ сыцIыхубзщ, илъэс 27-рэ сыхъуу аращ. Фашист 309-рэ сукIащ ­зауэр зэрыщIидзэрэ. КуэдыIуэрэ си щIыбагъ фыдэтауэ къыфщыхъуркъэ?!», - Америкэ псом зы­хуигъазэу жи­Iат пщащэм. 
Рузвельт и щхьэгъусэ Элеонорэ ныбжьэгъушхуэ къыхуэ­хъури, и нэгу зригъэужьыну, къэралыр иригъэлъагъуну ­иригъэблэгъауэ щытащ. Гатри Вуди, америкэ уэрэджыIа­кIуэм, «Мисс Пав­личенкэ» уэрэ­дыр тыгъэ къыхуищIат снайперым.

И лIым илъ ищIэжащ

1941 гъэм КъухьэпIэ фронтымкIэ щыIэ танкист ротэм и командир капитан Октябрьскэр зауэм хэкIуэдат. Абы и щхьэ­гъусэ Марие мурад ищIащ и лIым илъ ищIэжыну. Мылъкуу иIэр ищэжри, ар Сталиным хуэтхащ, къыщIэкIа ахъшэмкIэ Т-34 (и щхьэ­гъусэр зэрысу щытам хуэдэ) танк ­къищэхуну, фронтым кIуэну хуит ­къищIыну. Сталиным унафэ ищIащ танк училищэм Марие щIагъэтIыс­хьэну, танкым исыфу зригъэса нэужьи зы кърату ­зауэм ягъэкIуэну. Октябрьскэр 1944 гъэм уIэгъэ хъури, абы ­къе­лакъым.