Радиор - ди щIыналъэм

Я махуэм ирихьэлIэу, дэ упщIэ зыбжанэкIэ зыхуэдгъэзащ Къэбэрдей-Балкъэр радиом адыгэбзэкIэ и нэтынхэм и редактор нэхъыщхьэ Тэтрокъуэ Астемыр.
 
- Астемыр, псом япэрауэ, фи махуэмкIэ дынывохъуэхъу! Ди гуапэщ зывузэщI зэпыту фи IэнатIэр ефхьэкIыну, нэ­тын купщIафIэ куэд дяпэкIи фи Iэдакъэ къыщIэкIыну, фи мурадхэм фылъэIэсыну! Уи деж къыщедгъэжьэнщи, радиом лэжьэн зэрыщыщIэб­дзам и гугъу къытхуэщIыт.
- ЯпэщIыкIэ сыздэкIуар телевиденэрат. Ноби хуэдэу, а лъэхъэнэми радиомрэ телевиденэмрэ зы IуэхущIапIэт. Телевиденэм сыздэщыIар сабийхэм ядэлажьэ редакцэрат. Ауэрэ, илъэситхум нэблэгъауэ сызде­кIуэкIым, тхакIуэ цIэрыIуэ, журналист пажэ Къэрмокъуэ Му­хьэмэд къысхуиIуэхуащ, радиом литературэ-драмэ къудамэу иIэм укъакIуэ хъунущ жиIэри. ТIэкIу сычэнджащэри, сыте­гуш­хуащ. КъищынэмыщIауэ, ­ли­тературэм сытепсэ­лъы­хьы­ныр, щыгъуазэ зыхуэсщIыныр сфIэфIт, иджыпстуи хуэдэу. 1985 гъэм и шыщхьэуIу мазэм щIэздзауэ, абы лъандэрэ сыщолажьэ.
- Къэбэрдей-Балъкъэр радиом гъуэгуанэу къикIуам, и лэжьыгъэр зэрекIуэкIам и ­гугъу къытхуэщIыт.
- Радиом щылажьэхэр сытым щыгъуи тыншу дызэдокIуэкI. Къармокъуэ Мухьэмэд щы­щыIами, иужьым БжэныкIэ Мухьэб щытетами, зэгурыIуэ ди зэхуаку дэлъу, зы унагъуэм хуэдэу сытым дежи дыкъогъуэгурыкIуэ. Улэжьэну ухуей за­къуэмэ, зыкъыпщIагъэкъуэнущ. А щытыкIэр мы IуэхущIапIэм зэ­рыщызэтеувэрэ куэд щIащ, къыщежьари си дежкъым. Лъэхъэнэ блэкIахэр дигу къэдгъэкIыжу къыхэдгъэщынщи, «Псалъэр Налшыкщ» жы­зыIам и макъыр япэ дыдэу эфирым щыIуар 1927 гъэм накъыгъэм и 1-рт. А Iуэхугъуэм иращIэкIа гуфIэгъуэ зэхыхьэм кърихьэлIахэт Москва, Дон Iус Ростов, Ставрополь къалэхэм, нэгъуэщI щIыпIэхэм къикIа хьэ­щIэ­хэр, Къэбэрдей-Балъкъэрым и жылагъуэхэм я лIы­кIуэхэри куэд хъурт. Уэ сыти жыIи, ди деж къыщыунэхуа радиостанцыр Кавказ Ищхъэрэм щыяпэт. Апхуэдэ щIыкIэм тету, илъэс 95-рэ и пэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм, ди цIыхухэм я гъащIэм радиор къыхыхьащ. Аращи, «жьэрыIуа­тэ газеткIэ» еджэу къежьауэ щыта радиор абы лъандэрэ къыддокIуэкI цIыхубэм я Iуэху еплъыкIэр, я гупсысэр зэришалIэу.
- ЦIыхухэм и хьэл-щэныр зыдж щIэныгъэлIхэм къызэ­рахутамкIэ, эфирым и пщIэр зыIэт нэщэнэ нэхъыщхьэхэм ящыщ зыщ абы къыщыIухэр лъэпкъхэм я къекIуэкIыкIам, я нобэм, я психологием зэры­пэджэжри. АтIэми, адыгэхэр хабжэ жьэрыIуатэ псалъэм пщIэ лей хуэзыщIхэм. Уэ дауэ уеплърэ абы, Астемыр?
- Срителъхьэщ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и унафэщIхэми фIыуэ къагурыIуэрт жьэры­Iуатэ псалъэм мыхьэнэ ин зэ­риIэр. А зэманым газету къахудэгъэкIыр мащIэт. Радиом и макъыр здынэмыс щымыIэу апхуэдэти, абы зегъэужьыным гулъытэшхуэ хуащIу щIадзат. ЖьэрыIуатэм и пщIэр апхуэдизу лъагэт, куути, къызэ­раIуэ­тэжымкIэ, радиом адыгэбзэрэ балъкъэрыбзэкIэ лэжьэн щы­щIидзам, нэхъыжьхэми нэхъыщIэхэми я фIэщ яхуэ­мы­щIыжу, телъыджэлажьэу къащыхъурт. ЦIыхубэ хъыбарегъащIэ IэнатIэм и IэмалыщIэм хэпщIыкIыу зиужьырт, радиом едаIуэхэр нэхъыбэ хъурт. Арами, а зэманым адыгэбзэрэ ­балъкъэрыбзэкIэ ягъэхьэзыр нэтынхэр, иджырейхэм етлъытмэ, хуабжьу мащIэт, дакъи­къипщIым фIэкIыртэкъыми, ар цIыхухэм ягу къеуэрт. Мыдрей нэтынхэр псори зэрекIуэкIыр урысыбзэт. А щыуагъэр зэрыгъэзэкIуэжыпхъэр къелъытэри, партым и обкомым 1936 гъэм и мэлыжьыхьым унафэ къыдегъэкI, радиокомитетым и лэ­жьэкIэм зэрыщыту зегъэхъуэ­жын зэрыхуейм хуэгъэзауэ. Программэхэр щIэм тету ягъэхьэзыру щIадза нэужь, эфир зэманым и процент 80-р адыгэбзэмрэ балъкъэрыбзэмрэ, процент 20-р урысыбзэм лъагъэс. Абы и фIыгъэкIэ анэдэлъхубзэкIэ къэпсалъэ­хэм, къатхэхэм я бжыгъэми хэхъуат. Нэтыну ягъэхьэзырхэм хагъэхьэрт гъэсэныгъэм, егъэ­джэныгъэм, политикэм, экономикэм, литературэмрэ щэнхабзэмрэ ятеухуахэр. А лъэхъэнэм радиом къыдэлэжьа корреспондентхэм къахэкIащ парт, къэрал лэжьакIуэхэр, тхакIуэ­хэр, нэгъуэщI цIыху цIэрыIуэхэр.
- Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм радиом и лэжьыгъэр ди щIыналъэм щызэпыуа­къэ?
- Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, бийр ди щIыналъэм къы­щысам, «Псалъэр Германиерщ» зыфIаща пункт фашистхэм къызэIуахат. Налшык ипсэлъыкI радиор абы лъэщу пэщIэтащ. ЗэрыпхъуакIуэхэм зэрахьэ лейр, ди цIыхухэм къагъэлъагъуэ лIыгъэмрэ хахуа­гъэмрэ зэпымыууэ хэIущIыIу ящIырт. Ди журналистхэм къа­дэIэпыкъурт Союзпсо радиом и корреспонденту Ипщэ фронтым щыIа Ковановыр. Арщ­хьэкIэ, нэмыцэхэр къэблэгъапэ щыхъум, партым и обкомым и япэ секретарь КIумыхъу Зуберрэ 37-нэ армэм и унафэщIхэмрэ я щIэгъэкъуэну, радиом пыщIа техникэри бзищымкIэ къеджэнухэри Тбилиси ягъэIэпхъуэри, бийр хэкум ирахужыху абы ­къипсэлъыкIащ. А мазэхэм радиом и лэжьыгъэр яунэтIащ Теунэ Хьэчимрэ Залиханов Жэнэкъаитрэ. 1943 гъэм щIышылэм и 4-м Налшык хуит къащIыжащ. Республикэм и къалащхьэм япэу къыдыхьэжа советыдзэхэм я гъусэу ди щIыпIэм корреспондентхэм къагъэзэжащ икIи зэрыпсалъэ Iэмэп­сымэхэр псынщIэу ягъэуври, Налшык хуит къызэращIыжам теухуа хъыбарыр Кавказ Ищхъэрэм щыяпэу Левитан и макъымкIэ щагъэIуащ. Я лэжьыгъэр зэтраублэжа нэужь, зэуа­пIэ IэнатIэхэм щекIуэкIхэр щIэ­мычэу къатырт, «Иужьрей сыхьэт», «Фронтым къикI пись­мо­хэр» псалъащхьэхэм, нэ­гъуэщI­хэми щIэту ягъэхьэзыр нэтынхэм цIыхухэр пэплъэ зэпытт. Программэхэм куэду ха­гъэхьэрт ди хэкуэгъу зауэлI­хэм, псалъэм папщIэ, Къардэн Къубатий, Къуэныкъуей Назир, Байсултанов Алим, КIэфо ­зэ­къуэшхэм, Головко Арсений, ­нэгъуэщIхэми ятеухуа тхыгъэ­хэм­рэ очеркхэмрэ. ­ Жы­лагъуэ­хэр къызэхакIухьырт, лъэщапIэ­хэм кIуэрт, цIыхухэр къа­гъэп­салъэрт, Iуэхум нэхъри трагъэгушхуэрт.
- Япэ ита нэхъыжьыфIхэм иджыри сыт яхужыпIэнт, Ас­темыр?
- Къэбэрдей-Балъкъэр радиом и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэфI хуащIащ журналист нэхъыжьхэу Тхьэщокъуэ Мурадин, Журт Тыгъуэн, Дыджэ ­Зулъкъэрней, Къардэн Жы­­раслъэн, Емуз Гъузер, Сэк­рэк Хьэсэн, Дыкъынэ Хьэмид, ­Къар­мокъуэ Мухьэмэд, АфIэу­нэ Рае, Шэт Николай, Гувэжыкъуэ Пётр, Тэрчокъуэ Исуф, Хьэлышх Иннэ, Къагъырмэс Борис, Журт Биберд, ­Къу­эдзокъуэ Хьэсэн, Нэ­щIэ­пыджэ Ибрэхьим, БжэныкIэ Мухьэб, Джыназ Юрэ, Джэ­рыджэ Арсен, дикторхэу ЩакIуэ Хужь, Безрокъуэ Хужь, Багъэтыр Аркадий, операторхэу Ащнокъуэ Николай, БакIуу Борис, ГъущIо Ритэ, режиссёр ­Къуэдзокъуэ Тамарэ, инженер Жаным Мухьэмэд сымэ, нэ­гъуэщI куэдми. Си япэкIэ къэувахэми си яужькIэ къэкIуахэми садэлэжьащ, дэтхэнэми и Iуэху­щIафэм мыIейуэ сы­щыгъуа­зэщ. Зы псалъэу жысIэнщи, игури и псэри етауэ и къалэныр езымыхьэкI яхэтакъым икIи къытхэткъым. Дэтхэнэри Iуэхум хуэпэжщ, дагъуэншэу лэжьыгъэр зэрыдигъэкIыным ху­щIокъу.
- ЛэжьакIуэу фи деж къа­кIуэхэр къызэрыхахыу щыта щIыкIэм и гугъу къытхуэщIыт.
- Радиом адыгэ нэтынхэмкIэ и редактор нэхъыщхьэ Къармокъуэ Мухьэмэд зэрытхакIуэ щэджащэм къыдэкIуэу икIи журналист Iэзэт. Лэжьыгъэм фIыуэ хищIыкIырти, ущигъэуэнутэкъым. Тхэфынури абы пэ­мы­лъэщынури тыншу зэхигъэ­кIыфырт. Аращ а зэманым къащтахэм лэжьакIуэфI, журналист, тхакIуэ хъарзынэхэр къа­щIыхэкIар. Уеблэмэ Къэбэрдей-Балъкъэр радиом и фIы­пIэхэр зыIыгъри зыгъэба­гъуэри, адэкIэ зыгъэкIуатэри ахэращ. Апхуэдэщ ди щIыналъэми, ди къуэш республикэхэми, хамэ къэралхэм щыпсэу ди лъэпкъэгъухэми фIыуэ къыщацIыху журналист гуащIафIэхэу Мыз Ахьмэд, Къудей Лидэ, Хьэмту Къадир, МахуэлI Хъа­джэт, Мыз Майе, Багъэтыр Нинэ, Вындыжь Марие, Пщыгъэуш (Гъубжокъуэ) Раметэ, лэжьакIуэщIэу къытхыхьагъащIэхэм ящыщ Жыгуэ Иннэ, «Нур» сабий журналым редактор нэхъыщхьэу ягъэкIуа Аброкъуэ Беллэ сымэ, нэгъуэщIхэри.
- Зи цIэ къипIуахэм я Iуэху бгъэ­дыхьэкIэхэм теухуауэ сыт къыджепIэнт, Астемыр?
- Дэтхэнэми езым и журналист хъэтI иIэжщ, и бзэкIэ и Iуэху еплъыкIэр къеIуатэ, ра­диом едаIуэхэм ябгъэделъхьэ. Къапщтэмэ, Къудей Лидэ и нэтынхэм гъащIэм и плъыфэ зэхуэмыдэхэр хыболъагъуэ. Ди япэ ита нэхъыжьыфIхэм я IуэхущIафэу щытам, я къекIуэ­кIыкIам щатепсэлъыхькIэ, абы и бзэ шэрыуэм зэман блэ­кIахэр IупщIу уи нэгу къыщIегъэхьэ. Псом хуэмыдэу, пщIэ лей хуещI Хэку зауэшхуэм хэтахэм, хэкIуэдахэм я щхьэгъусэхэм, а лъэхъэнэ хьэлъэм фронтым хуэлэ­жьахэм. Абыхэм щепсэлъы­лIэкIэ, я гукъэкIыжхэр къащ­ригъэIуэтэжкIэ, и псалъэм хуо­сакъ, щабагъэр япэ ирегъэщ, цIыхухэр зэдэIуэну, гъэ­щIэгъуэн ящыхъуну къилъы­тэхэр къыхегъэщхьэхукI. Мыз Ахьмэд дэни нэсыф журналистщ. Ар къэзымыцIыху лэ­жьакIуэжь ди къуажэхэм щы­гъуэтыгъуейщ. Мызыр жанр куэдым хэзагъэ, псом хуэ­мы­дэу, радиоочеркхэм хуэ­Iэижь журналистщи, ар IэкIуэлъа­кIуэу къегъэсэбэп. МахуэлI ­Хъаджэт эфирым щыIу и псалъэм пщIэ хуещI, узэрегъэдаIуэ, егугъуу зэригъэхьэзырым и щыхьэту, и нэтынхэр куп­щIафIэщ. Хьэмту Къадир бэм и сэбэп зыхэлъыр япэ ирегъэщ, адыгэм и тхыдэм, дин пэжым щIэх-щIэхыурэ топсэлъыхь, абыхэм куууэ щыгъуазэ щIэныгъэлIхэр, IэщIагъэлIхэр и нэ­тынхэм къыхешэ, жэуап­лы­ныгъэ хэлъу и лэжьыгъэр къы­зэрегъэпэщ. Вындыжь Марие еджапIэхэм, гъэсапIэхэм, щIэб­лэм жыджэру ядолажьэ, абы­хэм я IуэхущIафэм бзэ IэфIкIэ топсэлъыхь. Мыз Майерэ Гъубжокъуэ Раметэрэ зэманым декIуу, гугъэзагъэу икIи щIэщыгъуэу хъыба­ры­щIэ­хэмкIэ къудамэм и Iуэхур шэщIауэ къызэрагъэпэщ.
- ЦIыхухэм гуапэ ящыхъуащ Къэбэрдей-Балъкъэр радиом канал щхьэхуэ къызэрыху­дахар, 99,5 хьэрш хысыджым хуэгъэпсауэ зэпымыууэ зэрылажьэр. Техникэ и лъэныкъуэкIэ фыкъызэрызэгъэпэщам куэду зэрызихъуэжами дыщыгъуазэщ. А Iуэхугъуэм фи лэжьыгъэр нэхъ тынш ищIауэ къэплъытэрэ?
 - Мы зэманым техникэщIэу къыдатам дэтхэнэри апхуэдизу хуэшэрыуэ дыхъуащи, къедгъэтынухэр щызэхэдгъэувэкIэ, режиссёр къалэнри операторым и пщэрылъри зыми дапэмыплъэу, дэр-дэру дгъэ­зэщIэжыф хъуащ. Едгъэтха макъхэр догъэкъэбзэж, макъамэхэр щIыдогъэувэж, пэублэ, кIэух текстхэр догъэхьэзырыж, дыкъоджэжри, эфирым зэрыдутIыпщынум хуэдэу, монтажыр зэрыщыту зыщIар дэрауэ къыщIедзыж. Дауи, редактор нэхъыщхьэм и къалэнхэри дымыгъэзащIэу ­хъунукъыми, къыддэлажьэхэм ягъэхьэзырахэм сахоплъэж.
Мис апхуэдэ зэхущытыкIэ дахэ эфирымрэ цIыхубэмрэ зэхуа­Iэу къогъуэгурыкIуэ 1927 гъэм накъыгъэм и 1-м къызэIуахауэ щыта, къыкIэлъыкIуэ илъэсхэм зыужьыныгъэшхуэ зыгъуэта Къэбэрдей-Балъкъэр радиос­танцыр.
Тэтрокъуэ Астемыр адыгэ гупым и унафэщIщи, редакцэм и Iуэхур тэмэму еунэтI, къищы­нэмыщIауэ, нэтын щхьэхуэхэр ирегъэкIуэкI.
«Гъунапкъэ зимыIэ лъэмыжкIэ» зэджэ радиор лъэ быдэкIэ увыным зи гуащIэрэ зи зэфIэкI­рэ хэзылъхьахэм, абыхэм я Iуэ­ху­м пызыщэхэм я махуэ лъапIэмкIэ, къытедгъэзэжу, до­хъуэхъу!