Дахагъэм лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэр зэхуэдэу еплъыркъым. Псалъэм папщIэ, Пасэрей Индием бзылъхугъэр зэрыдахэр жаIэну хуеймэ, абы и куэр пылым ейм ирагъэщхьынут. Ижь-ижьыж зэманым япон цIыхубзхэм я дзэхэр фIыцIабзэу ялэрт, дахэу загъэлъэгъуэныр я гуращэу.
КъищынэмыщIауэ, куэд щыгъуазэщ Африкэм щыпсэу падаунг лъэпкъым я бзылъхугъэхэр дахагъэм и пщалъэм нэсыным хущIэкъуу, я пщэр храгъэшыу къызэрыгъуэгурыкIуэр. Абы щхьэкIэ хъыджэбз цIыкIур илъэситху щыхъуам къыщыщIэдзауэ жэзым къыхэщIыкIа гъущI уэрдыхъу чэзууэрэ и пщэм фIалъхьэурэ дэкIуэхункIэ иралъхьэрт - и пщэр нэхъ кIыхьыхукIэ нэхъ дахэу ялъытэрт. Китайм дахагъэу щабжырт лъакъуэ цIыкIухэр. Абы къыхэкIыу цIыхубзхэм пхъэ вакъэ щатIагъэрт, я лъапэхэр хэмыхъуэу къэнэн папщIэ…
Апхуэдэ дыдэу адыгэхэми къадекIуэкIыу щытащ зы хабзэ. Шэрджэс бзылъхугъэхэр зэкIужу, бгы псыгъуэу щытын хуейти, лIэщIыгъуитI-щы хуэдизкIэ узэIэбэкIыжмэ, хъыджэбз цIыкIухэм илъэсипщI-пщIыкIутIым щитым куэншыбэ щрагъэтIагъэу щытащ. Куэншыбэм хъыджэбз цIыкIум и Iэпкълъэпкъыр - и бгым къыщыщIэдзауэ и шхулъэхэм нэс - быдэу зэщIикъузэрт. Абы бгыр псыгъуэ, шхужьхэр лъагэ ищIырт, хъыджэбз цIыкIум и бгъэхэр къигъэкIыртэкъым. Адыгэхэм хъыджэбз дахэ зыфIащу щытам дежкIэ иужьрейм мыхьэнэшхуэ иратырт - уи нэ къыфIэнэ хъунутэкъым. Апхуэдэуи хъыджэбзым IэкIуэцIыр и бгыу щытын хуейти, япэ дыдэу куэншыбэ щыщатIагъэм деж хъыджэбзым и Iэпщэр Iэпхъуамбэшхуэмрэ IэпхъуамбапщэмрэкIэ къапщырт. Ар тыншу къекIуэкIмэ, хъыджэбз цIыкIум и пщэм апхуэдитI и гъумагъын хуейуэ ялъытэрт. Ауэ нэхъыщхьэр абы и бгым и гъумагъыр арат. Хъыджэбз цIыкIум и бгым и гъумагъ хъунур къащIэн щхьэкIэ, Iэпщэр къызэрапща Iэбжьэр Iуданэм традзэрти, апхуэдиплI къыпачырт. Арат хъыджэбзым и бгым и гъумагъын хуейр: е езы хъыджэбз цIыкIум и Iэпщэм и гъумагъым хуэдизу плIы, е и пщэм и гъумагъым хуэдэу тIу. Нэхъ гъэщIэгъуэныжрати, а пщалъэм темыхуэу нэхъыбэу къыщIэкIмэ, гъур зищIын хуей хъурт: дагъэ зыщIэлъ шхын имышхыу е пIалъэкIэ зыри ирамыгъэшхыххэу. Куэншыбэр къызыхащIыкIыр бжэныфэм пIащIэу къыхагъэж лъахъстэнырт.
Пётр Езанэм къызэригъэпэщауэ щыта япэ къэрал музейм (Санкт-Петербург дэт Эрмитажым) зыщыщыбгъэгъуазэ хъунущ зэрахьэу щыта куэншыбэхэм ящыщитIым. Ахэр адыгэхэм я деж къыщащэхуауэ щытащ XIX лIэщIыгъуэм и кIэм XX-м и пэщIэдзэхэм. Абыхэм тепщIыхьмэ, адыгэ бзылъхугъэм и бгым и псыгъуагъыр сантиметр 48 - 52 хъункIэ хъунурат.
Адыгэхэм зэрахьэу щыта куэншыбэм XVII лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ XIX лIэщIыгъуэм нэс куэд тетхыхьащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, адыгэхэм я псэукIэм, дуней тетыкIэм, я теплъэм зыплъыхьакIуэхэр ятхьэкъуу зэпымыууэ щытащ. Псом хуэмыдэу, шэрджэс бзылъхугъэм и дахагъэр дуней псом хэIущIыIу щыхъуат.
Дахагъэу къалъытэм хущIэкъуу, апхуэдэ мардэ ткIийхэр лъэпкъхэм къызэрагъэсэбэпыр къезэгърэт жыпIэмэ, абы и жэуапыр нобэ ептыну гугъу хъуну къыщIэкIынщ. Къапщтэмэ, языныкъуэ хабзэхэр тхыдэм щыщу къанэми, зэманым зыри щыгъупщэркъым - ар хьэпшып ирехъу, цIыхум къигъэщIэрэщIэж зэпыту йокIуэкI. Пэжщ, иджы нэхъ зиужьауэ, нэхъ ефIэкIуауэ. Зи гугъу тщIы куэншыбэ дыдэр ди зэманми хэтщ, бзылъхугъэхэм я дахагъэр нэхъ къыхагъэщын щхьэкIэ тIэкIу нэгъуэщIу къагъэсэбэп хъуами. Апхуэдэуи дунейпсо модэм хэтхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ, мы гъэм къежьэжынущ алътесым, хъарым, фэм къыхэщIыкIа куэншыбэхэр. Ауэ иджы абыхэм бгыр щIакъузэн хуейуэ аракъым, щыгъын гъэдахэу, и щIыIум къытралъхьэну аращ.
