Тхыгъэ кIэщIхэр
Лъэс лъагъуэ цIыкIу
«Сэ къыстеувэ, ущIегъуэжынкъым, сэ уздэзмышэфын щIыпIэ щыIэкъым, - жиIащ лъэс лъагъуэм, зэгуэрым жыжьэ сыкIуэну мурад сщIауэ ди пщIантIэ сыкъыщыдэкIым. Сэ ар згъэщIэгъуащ. «Уа, сыту щхьэщытхъу мы лъэс лъагъуэ цIыкIур! - жысIэрт сигукIэ, абы сытету сыздэкIуэм. - Сэ сщIэркъэ уэ уи кIыхьагъыр здынэсыр - мес мо автобус къэувыIэпIэм сепшэлIэфыну къудейщ».
Арати, гъуэгушхуэм сынос, автобусым сотIысхьэри сожьэ. Абы сешэ гъущI гъуэгу станцым. МафIэгум сотIысхьэри адэкIэ сокIуэ. СыздэкIуэм, лъэс лъагъуэм и псалъэхэр сигу къокIыжри, согупсыс: «Сыт ар щхьэщытхъуу къыщIысфIэщIар? Пэжщ, жиIар абы: щIыпIэ я нэхъ жыжьэ укIуэнуми, япэщIыкIэ узытеувэр пщIантIэм удэзыш лъагъуэр аракъэ?! АбыкIэкъэ къызэрыщIидзэр дэтхэнэ гъуэгушхуэми - жыжьэми гъунэгъуми?! Упсэу, си лъэс лъагъуэ цIыкIу! Уэ узимыIамэ, жыжьэ сынэсыфынт сэ?!»
МыIэрысейм и жэуапыр
Зэи зыри къызыпымыкIэ жыгыр мыIэрысэ куэдыщэм зи къудамэхэр кърищIэх мыIэрысейм щIэнакIэрт: «Еплъ абы и нэпсеягъым! ПхуэмыIыгъынум хуэдиз къэпщтауэ щхьэ уи къудамэхэр ебгъэкъутэрэ?! Гъэ къэси аращ къыпщыщIыр. Зэ губзыгъэ щхьэ умыхъурэ?!»
МыIэрысейм абы щэныфIэу жэуап ирет: «Пэжщ, си къудамэ зытIуи къутащ, яхуэIыгъакъым къапыкIам и хьэлъагъыр. Ауэ ар Iуэхукъым, сэ абы сыкъелынщ. Нэхъыщхьэр - къыпыкIа мыIэрысэ куэдым цIыхухэр зэрагъэгуфIэнурщ. Аракъэ атIэ насып жыхуаIэжыр?! Ауэ ар уэ къыбгурыIуэнукъым: уэ игъащIэм зы пхъэщхьэмыщхьэ цIыкIуи къыппыкIакъым, итIани укъысхущIобжэ, насыпыншэ!»
Мастэмрэ щIыIумрэ
ЩIыIур тхьэусыхэрт, мастэм зыхуигъэгусэу: «ЛэжьапIэфI къыпхуэзгъуэтащ, жыпIэри Iуданэ быдэкIэ джанэбгъэм сибдащи, зызгъэхъей мыхъужу, хуитыныгъэ гуэри симыIэжу сыкъэнащ. Ар гъащIэ сытми! Уныбжьэгъу пэжу си гугъами, сыбгъэщIэхъуащ».
Абы и жэуапу мастэм моуэ жеIэ: «Узахуэкъым, щIыIу. Тэмэму егупсысыт Iуэхум: уэ зыщIыпIэ дежи уимытамэ, минрэ ущхьэхуитами, хэтыт къыпхуейр?! Зы сэбэпынагъ гуэри уиIэнтэкъым, адэкIэ-мыдэкIэ укъыдэхуу уи дунейр пхьынт. Иджы лэжьыгъэ уиIэщ, Iуэхуншэу ущыскъым, уи къалэнри хъарзынэу уогъэзащIэ, аращи, зумыхъунщIэ, ущымыуэ.
Ауэ гугъукъэ, уакъыл мащIэмэ! ЩIыIум иукъуэдиящ хуит ящIын хуейуэ. ИкIи ящIащ - джанэм кърачыжри хыфIадзэжащ. Иджы абы уэшхри къытошхэ, уэсри къытосэ, къэзыхъумэн гуэри иIэкъым. ЩIыIур щIегъуэжащи зэрыта джанэр къелъыхъуэж. Куэдрэ игу къокIыж абы и бгъэм лыдыжу щита зэманыр…
Къагъырмэс Борис.
ГушыIэ
ЩхьэщIыжу аращ
Мурат аргуэру лэжьапIэм ефауэ кIуат. УнафэщIым ар щилъагъум, езым и деж ириджащ.
- Е зиунагъуэрэ, емыкIущ ар, хьэдыгъуэдахэщ, уемыфауэ зы махуэ укъакIуэркъым, уи гъащIэр чэф зэпыту бохь! - и фIэщу ешхыдэрт унафэщIыр къыщIишам.
Мурат, и щхьэр щIэгуауэ, и унафэщIым едаIуэщ, едаIуэри жиIащ:
- Уэлэхьи, игъащIэм зэ фIэкIа семыфа!
- Сыт жыпIэр зищIысыр? УукIытэркъэ? Дауэ игъащIэм зэ фIэкI узэремыфар?
- Иджыри жызоIэ, зэ фэкI сефакъым игъащIэм, адрейхэр щхьэщIыж хуэдэурэ екIуэкIыу аращ.
Жылау Нурбий.
Нэщэнэхэр
Уи набдзэр шхэмэ…
Уежьауэ къэбгъэзэжмэ, уи Iуэху къохъулIэнукъым жаIэрт.
Уи бзэгу зыгуэр къыхэкIмэ, бзаджэ къыбжаIэну къалъытэрт.
Уи набдзэр шхэмэ, зыгуэрым сэлам епхынущ.
Уи Iэхэр уи щхьэщыгум щызэрыбдзэну фIыкъым жаIэрт.
Унэм цIыв къыщIыхьэну фIыщ.
Уэлбанэ щыхъунум и деж фэ шыуар псыIэ мэхъу.
Уи бзэгур шхэмэ, лыщIэ пшхынущ жаIэрт.
Уи пщIантIэкIэ псы дахыну фIыкъым.
Укъепсми ухущхьэми уи Iэр уи жьэм Iулъхьэ жаIэрт.
Щхьэц налъэ тхъуа къыхэпчыну фIыкъым.
Хьэр къугъуреймэ, гузэвэгъуэ щыIэу жаIэрт.
Сабийм и дзэр къыхэкIыху гъуджэ ирагъаплъэртэкъым, ар къэкIыгъуей мэхъу жаIэрти.
Сабийр хущхьэрей хъуамэ, нэ техуауэ къалъытэрт.
Уафэр и мычэзууэ гъуагъуэмэ, фIыкъым, мэкъумэшыр шэджэладжэ мэхъу жаIэрт.
Ужьэ уи щIапIэ къихьэну фIыуэ къалъытэ.
Уи хьэ дэкIыу кIуэдыну фIыкъым, жаIэ
Анзор лIы цIыкIу
Хъыбарыжь
Дыгъэр къухьэрт, абы и бзий зэщIикъуэжхэр къуршыщхьэхэм щхьэдихьэхыжауэ. КъызэрагъэщIэрэщIэжрэ куэд мыщIа Тэтэртуп азэн джапIэм деж дыщытт, Тэрч аузымрэ Джылахъстэней бгы екIуэкIымрэ къызэпэтплъыхьу. Елъхъуэт къуажэм щыщу хьэщIагъэшхуэ къызэзыха си бысым Ардасенов Мысост сщIыгъути, абы Тэтэртупым теухуауэ мы хъыбарыжьыр къызжиIэжащ.
Куэд щIащ абы лъандэрэ. Тэтэртуп къалэжьым и лъагапIэ дыдэхэм ящыщ зы шордакъ гуэрым щыпсэурт Надихъан гуащэ дахэр. Абы уэсым хуэдэу къыу хужьу зызэрихъуэкIырти, хъущIэу ежэх Тэрчыжьым и псыпыхухэм махуэ къэс зыщигъэпскIырт.
Апхуэдэу Iуэхур зэрыщытыр къещIэ къэбэрдей щIалэ Анзор лIы цIыкIукIэ зэджэм.
Ар лIы кIэщI цIыкIут, ауэ щхьэмыгъазэт, лIы мышынэт, и гур аслъэныгут. Гуащэм псым зызэрыщигъэпскIыр къилъагъури, лIэн-къэнэну егуэкIуащ. Арати, абы фIэкI нэхъ хэмылъу, зыIэригъэхьэну мурад ищIащ.
Куэдрэ еплъэкIуащ, куэдрэ ещэкIуащ, ауэ сыт имыщIэми, къыхуэубыдыртэкъым. Лъатэрти, IэщIэкIыжырт къыу хужь дахэр. Щымыхъуххэм Iэмал хуекIуащ: тхыпхъэщIыпхъэкIэ гъэщIэрэщIауэ пхъуантэ дахэ ищIщ, абы зригъапщкIуэри Тэрч здежэхымкIэ зригъэхьэхащ. Иджы ардыдэм ирихьэлIэу, абы и псыпыхухэм зыхигъапскIэрт къыу гуащэ тхьэIухудым.
Псым ирихьэх пхъуантэм къыум гу лъитащ, ар фIэгъэщIэгъуэн хъуауэ гъунэгъу дыдэу къыщесылIэм, Анзор лIы цIыкIур гъуанэмкIэ къиIэбыкIри, зызыгъэпскIыу псым хэс къыур напIэзыпIэм къиубыдащ. Гъэр хъуа гуащэр гуIэу къэлъэIуащ:
- СутIыпщ, ер зи гущхьэм кърих жин фIыцIэ, сутIыпщ сэ къуалэбзу тхьэмыщкIэр, щхьэхуит сыщIыжи, си дамэхэм сегъэIэтыж. Сыт уэ бзаджагъэу уэзлэжьар? СутIыпщи, си гъуэм, чэщанэм сыгъэкIуэж.
Анзор гуащIэу зэуэ жэуап къитащ:
- Уей, - жи, - гуащэу дахэкIей, гуащэу щыIэм я лей, сыту Iейуэ ущыуа, сэ сыжин фIыцIэкъым, атIэ уэ хьэщыкъ пхуэхъуа, Къэбэрдейм щыщ фызкъэмышэ щIалэ Анзор лIы цIыкIу жыхуаIэр сэращ. Уэ, шэч хэмылъу, зэхэпхауэ къыщIэкIынщ тенджызитI зэхуакум хэIущIыIу щыхъуа Анзор лIы хахуэм и цIэр?
Гуащэм жэуап къетыж:
- Хьэуэ, зэхэсхакъым икIи усцIыхуркъым, сыгъэлъагъу уи лIыгъи, итIанэ ууей сыхъунщ: къумым кIуэи, брул защIэу шыбз гуартэ къэху, фIыцIафэ зыщIэлъадэ хакIуэ пцIэгъуэплъ хэтыжу. Апхуэдэ шыбз гуартэ зиIэр Мансур хъанырщ, мис абы къытепхрэ къэпхуфмэ, итIанэ сэ уэ срыуейщ.
- Хъунщ, дэгъуэщ, гуащэу щыIэм я лей, иджыпсту гъуэгуанэ сытохьэ, - жиIэри Анзор лIы цIыкIум къыур иутIыпщыжащ. Арыххэуи, а зы напIэзыпIэм къыур уафэпшэм хыхьэжащ, и чэщанэм зэрынэсыжуи, узримыгъэплъу цIыхубз дахэу зызэрихъуэкIыжащ.
ЛIыхъужь мэхъэшам и шы-уанэр зэтрилъхьэщ, и шыныбэпхыр щIикъузэри гъуэгуанэ техьащ, къумым хуэкIуэу.
Бэлыхь Iэджи телъауэ, гугъуехь Iэджи игъэвауэ, икIэм-икIэжым и мурадым и Iэр тригъэхуащ - и къэшэн дахэм насыпыфIэу дэпсэун папщIэ щIитыну уасэу шыбз гуартэр и пэм иту къеху. Мис Тэтэртупми къоблэгъэж. Шы гуартэр къыздихум, къыкIэлъыпхъэра хъаныдзэм лIыхъужьу яхозэухь. Сыт ямыщIами, къатрихауэ къафIеху.
Арати, зэуэ, уащхъуэдэмыщхъуэу Надихъан гуащэр шордакъым къоувэ. Анзор лIы цIыкIум ар къелъагъу. Абы и дахагъэм лIыхъужьым и нэр апхуэдизкIэ къыщипхъуати, теплъэкъукIри бийр гъунэгъу къызэрыхъур, къызэрыбгъэдыхьапэр илъагъужыркъым. Ар зэгупсысыр къыпэщылъ насып гуфIэгъуэрт. АрщхьэкIэ… псори зэуэ зэтещэхэжащ.
Абы къылъэщIыхьа шу гупым яхэт Даут-Хьэжы абрагъуэжьыр къыжьэхэуэри Анзор шым иридзыхащ, сэшхуэмкIэ къеуэри и щхьэр къыфIихащ.
А напIэзыпIэм чэщанэм гыз макъ къыщIэIукIащ, къыу хужьыр къелъэтэхри яукIауэ щылъ лIыхъужьым и бгъэм къытетIысхьащ.
НапIэ дэхьеигъуэ нэхъ хэмылъу а дакъикъэ дыдэм Тэрч къиури хъаныдзэр итхьэлащ. Уэру ежэх псышхуэм и псыпыхухэм япхъуэтауэ Анзор и хьэдэр ирахьэхырт, абы и бгъэм тест къыур, цIыху фIэкIа умыщIэну и щауэр игъеижу.
КIурашын БетIал.
Хабзэ
ЩхьэлъащIэм и хьэтыркIэ
Адыгэ хабзэр зыщIэ, зи щхьэ пщIэхуэ зыщIыж дэтхэнэ цIыхухъури мэтэдж цIыхубз къыщыщIыхьэкIэ, къыщыбгъэдыхьэкIэ, щыблэкIкIэ.
ЦIыхухъурэ цIыхубзрэ зэгъусэу щытмэ, щысмэ е гъуэгу теувэмэ, цIыхухъум цIыхубзыр и ижьырабгъумкIэ егъэув (егъэтIыс), ауэ и гъусэр и щхьэгъусэмэ, здигъэувыпхъэр (здигъэтIысыпхъэр) сэмэгумкIэщ. АбыкIэ къащIэу щытын хуейщ ахэр зэрызэщхьэгъусэр.
ЦIыхухъуитI зэщыхьамэ: «ЩхьэлъащIэм и хьэтыркIэ щывгъэт», - жиIэу цIыхубзым и IэлъэщIыр абыхэм яку дидзамэ, зэзэуэну зэпэщIэувахэр зэпикIуэтыжырт.
«ЦIыхубз пшэрыхь хущанэ», - жыхуиIэм къикIыр щакIуэ е бдзэжьеящэ щыIа цIыхухъум къихьым щыщ япэ зыхуэзэ цIыхубзым тыгъэ хуищIын хуейуэ жызыIэ щыIэщ, ауэ мыбы къикIыр абыкIэ зэфIэкIыркъым, атIэ цIыхубзым дэнэ дежи, сыт щыгъуи пщIэ лей зэрыхуэщIыпхъэрщ.
Нэмысыншэу къалъытэ къигъафэ хъыджэбзым жьэхэуэ щIалэр, цIыхубзхэм, сабийхэм яхэту тутын ефэр, псалъэ фIей жызыIэр, чэфу ябгъэдэтыр, абыхэм я пащхьэ щIыкIейуэ итыр.
Унэм щыщIыхьэкIэ, куэбжэм щыдыхьэкIэ адыгэ цIыхубзхэм цIыхухъур япэ ирагъэщ, ар я щIыб ирагъэплъэну къахуегъэкIуркъым. Адыгэ хабзэмкIэ цIыхубзыр цIыхухъухэм япэ щрагъэщыр нэщхъеягъуэ здэщыIэ пщIантIэм щыдыхьэм дежщ.
ЦIыхубз фIэкIа зыбгъэдэмыс Iэнэм щхьэ щIэлъэныкъуи, нэгэгъуи яхьыркъым, щыуагъэкIэ кIуами, якъутэркъым, ягуэшыркъым.
ЦIыхухъу гупым яхэт цIыхубз закъуэм е тIущым я Iэр нэхъапэ яубыд.
ЦIыхухъурэ цIыхубзрэ IэплIэ зэхуащIын хъумэ, бзылъхугъэрщ жэрдэмыр зейр. ЦIыхухъум япэ цIыхубзым IэплIэ иришэкIыныр емыкIуу къелъытэ адыгэ хабзэм. ЦIыхухъум япэу IэплIэ зыхуищIыпхъэр анэшхуэ, анэ шыпхъу, адэ шыпхъу, езым и шыпхъу дыдэхэрщ.
Дунейпсо этикэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, цIыхухъурэ цIыхубзрэ щызэхуэзам деж сэлам ирихыну япэ Iэбэн хуейр цIыхубзырщ, ауэ ар адыгэ цIыхубз щыпкъэм къыхуегъэзэгъыркъым. КъыхуегъэкIуркъым езым и Iэр япэ ишийуэ цIыхухъуIэм IэщIилъхьэну. Ар зыщIэ, хабзэ зыхуэхъуа адыгэ цIыхухъухэми езыхэм я Iэр япэ яшийрэ сэлам ирахыу есащи, абы тету йокIуэкI.
Жылау Нурбий.
Сабийхэм жаIэ
Къысхуэпхьынум
елъытауэ
Дисэ: Динэ, укъыщалъхуа махуэм себгъэблэгъэну?
Динэ: СщIэркъым, иджыри сегупсысакъым. Ар къысхуэпхьыныращ зэлъытар.
Гу лъитакъым
ЗэпрыкIыпIэм деж щыт полицэм гъуэгу техьэну ежьа щIалэ цIыкIур къигъэувыIэри еупщIащ:
- Плъагъуркъэ лампI плъыжь къыпынар?
Сабийм зэхэзещхъуэну жиIащ:
- ЛампIыр слъэгъуащ, гу зылъызмытар уэращ.
ДимыIэжуи?
- Кхъузанэр къысхуэхьыт, си хъыджэбз цIыкIу, - зыхуигъэзащ анэшхуэм пхъурылъхум.
- ДимыIэжуи? Ар зэрыщыту гъуанэ хъуати, хыфIэздзащ.
ЩIыIухэр зыхуэдэр
ЕджапIэ зытIэщIыпIэм уэздыгъэр щыункIыфIат. Къантемыр зихуэпэжатэкъым.
- Уи бэлътор дауэ къэбгъуэтыжыну? - зыхуигъэзащ абы Хьэлым.
- И щIыIухэмкIэ.
- Ахэр сыт хуэдэ?
- ИмытIамэ, зыхуэдэнур сыт?
