Дуней псор зыгъэгулэзу 2019 гъэм къэунэхуа узыфэ шынагъуэм дызыщымыгъуазэ куэд къытхузэдихьащ. Абыхэм ящыщщ «ковидым и лъэужь» зыфIаща щытыкIэр. ЦIыхум узыр пкъырыкIыжами, зэманыфI дэкIыжами, гукъыдэмыжу, гъащIэр фIэмыIэфIыжу мэхъу, уеблэмэ зэрызиукIыжын гупсысэ и щхьэм къизэрыхьу гу лъатащ дохутырхэм. Сыт ар къызыхэкIыр, дауэ зэрагъэхъужыр? А упщIэм и жэуап къалъыхъуэу, урысей «Би-би-си»-м лэжьыгъэшхуэ ирагъэкIуэкIащ иджыблагъэ.
Зи гугъу тщIы щытыкIэр зэфыкIхэм зэрыжаIэмкIэ, гупсысэ куу гуэрым укIуэцIрыщэтам ещхьщ ар, зыри къыпфIэмыIуэхужу, зумыщIэжу утегупсысыкIауэ, гъащIэр пфIэмыIэфIыжу, IэфIыкIэми, щIэщыгъуэми, гуфIэгъуэми уи гукъыдэжыр къамыIэтыжыфу укъегъанэ. Узыхуейр зы закъуэщ – зыми уи гугъу къимыщIу, зыри къомыпсалъэу, укъэмытэджуу махуэ бжыгъэкIэ ущылъыну. Зы мащIэ тIэкIур уи гум щIыхьэу, укъыщиудыныр зэхуэIуа щыIэкъым. Жейм е пшагъуэм ухэтым хуэдэу, псори хъарпшэру, зыри къыбгурымыIуэжу, ущIэпсэум и мыхьэнэр умыщIэу, зыри къыпхуэмейуэ, зыми фIэгуэныхь умыхъуу къыпщыхъуу ущытщ. И кIэм-и кIэжым, зыбукIыжыну уохъу. Мис апхуэдэхэм деж уи Iейр зытумыгъакIуэу, зыгуэркIэ зыщхьэщыбгъэкIыпхъэщ.
Дриплъэнщ «Би-би-си»-м иригъэкIукIа къэхутэныгъэхэм хэта цIыху зыбжанэм къаIуэтэж хъыбархэм:
«Си щхьэгъусэм сэрэ ковид къыдэфыкIащ. Ар хуабжьу псчэуэ, плъыржьэрым зэрихьэу, хьэлъэу щIэкIамэ, сэ къызэгуэуакъым вирусыр. Ауэ, къыхэгъэщыпхъэщи, си щхьэр тэмэму зэрымылажьэм, жейм сыхэтым хуэдэу, дунеягъэр зыхэзмыщIэжу сызэрыхъуам занщIэу гу лъыстат. Ар къызыхэкIымрэ зыхуэсхьынумрэ сымыщIэу, зыгуэрым жесIэнуи сыукIытэу зэман блэкIащ. Iуэху гуэрым сызэрыпэрыувэу, си гур ирихужьэрт, сыкъэплъырт, си тэмакъым узын щIидзэрт. Абы къыкIэлъыкIуащ депрессиер, зызукIыжыну сыхуейуэ сыхъуащ. Апхуэдэ щытыкIэ зэи сихуатэкъыми, сышынэрт, зыри къызгурыIуэжтэкъым. Дохутырым деж сыкIуэри, зэзгъэплъащ, си щытыкIэр хуэсIуэтащ, хущхъуэ гуэрхэр схуитхри, тIэкIу нэхъыфI сыкъэхъуащ. Мазэ бжыгъэ дэкIауэ, къызэрыгуэкI пыхусыху сыхъуати, си депрессиер абы къигъэхъеижри, згъэхъужауэ си гугъа щытыкIэм къытригъэзэжащ. АдэкIэ схуэмыхьыжыххэу, психотерапевтым деж сыкIуэри, абы къихутауэ аращ депрессие куу сызэриIэр. Абы схуитха хущхъуэхэращ щыхупIэм сыкъыщхьэщызышар»… Маринэ, илъэс 36-рэ.
Апхуэдэ щытыкIэ дыдэм итауэ къаIуэтэж цIыху щэ бжыгъэхэм.
«Ковидыр къызэрыспкъырыхьэрэ махуищ мэхъу щыжысIэм, ар «си щхьэм зэритIысхьар» къызгурыIащ – гужьеигъуафIэ сыхъуат. Зэм «солIэ, сыкъевгъэл» жысIэу, сыкIийт, зэми «сызэрылIэр» къысфIэмыIуэхужу, узым сезэуэнуи зыкъыIэщIэсхынуи сыхэмытыжыххэу, гугъэр хэсхыжауэ, щытыкIэ хьэлэмэт гуэрым сиувэрт. АдэкIэ, сабиигъуэм згъэзэжауэ, сыкъарууншэу, зысфIэтхьэмыщкIэжу, зыгуэрым фIэгуэныхь сыхъуну, къызэдэхэщIэну сыхуейуэ сызэрыхъуам гу зылъыстащ. Мис абдеж узыр къызэтомыгъэувыIэмэ, зыгуэркIэ зытомыгъэумэ, гъащIэм зы мыхьэнэ имыIэжу, дунеягъэм щыпщIэн щымыIэу къыпщохъу, зыбукIыжыну уохъу. Сэри си сымаджэхэми къыдэфыкIащ ар». Синявская Ольгэ, дохутыр.
ЩIэныгъэхэмкIэ Москва дэт институтхэм ящыщ зым и лэжьакIуэ Кирэ (и унэцIэр къримыIуэмэ нэхъ къищтащ) зэрыжиIэмкIэ, ковидыр игъэхъужа къудейуэ къылъэщIыхьащ вирусым зэтрихуа щытыкIэр: «Япэ щIыкIэ, уэздыгъэ нэхур къызэхьэлъэкIыу, Iэуэлъауэр си гум темыхуэу сыхъуащ. Абы сигъэгужьеят, жейр сфIэкIуэдат, сымышхэжу сыкъэнат. Гузавэ къыщысщтэпар – иджыпступцIэ сыкIуэу, щхьэ зызмыукIыжрэ жысIэу, гупсысэ мыфэмыцхэр си щхьэм къызэрихьэр къыщызгурыIуарщ. Сыкъыщылъэту, шынагъуэ гуэр зэсщIэжынкIэ гурыщхъуэ сщIыри, шэнтыр IитIкIэ сыубыдауэ, сымыутIыпщу сыщысащ тэлайрэ. Си ныбжьэгъу пщащэм сыхуэтхащ, щхьэгъусэми жесIащ. Ауэ, си жагъуэ зэрыхъунти, си щхьэгъусэм сыкъыфIэIуэхуакъым. КъызэрыщIэкIыжамкIэ, фэ стеттэкъым апхуэдэ гупсысэ шынагъуэхэр си гум илъу е депрессие сиIэу. Фэ стемытми, зысшхыхьыжырт! Абдежым къызгурыIуащ зытезмыгъэумэ, зыгуэр къызэрысщыщIынур икIи мастэрэ Iуданэмрэ къасщтэри сыкъэмытэджыу, цылъэпэд сщIыуэ сыхьэтитIкIэ сыщысащ. Ауэрэ сыкъиутIыпщащ».
Кирэ, дауи, психиатр зригъэплъащ, мыдрейхэми хуэдэу, депрессие иIэу къахутащ.
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Iэпкълъэпкъым и закъуэ мыхъуу, психикэри зэтрекъутэ ковидым. КъытфIэмыIуэхущэу, ди фIэщ мыхъущэу къежьа мы узыфэ шынагъуэр къыщыпхривыжынури къызэрофыкIыжынури къыпхуэщIэнукъым, щIэныгъэлIхэми дохутырхэми нэгъэсауэ яджакъым сэфэт бжыгъэншэхэм зэриувэм къыхэкIыу. ИщхьэIуэкIэ дызытепсэлъыхьа щытыкIэхэм къищынэмыщIауэ, ковидым щыгъупщэх, гужьеигъуафIэ уещI, зыгуэрхэр уи нэгум къыщIоувэ. Псом нэхърэ нэхъ Iейращи, ковидыр зымыгъэунэхуам, зыщIэмыкIам апхуэдэ щытыкIэр къыгурыIуэнукъым, и фIэщ ухъунукъым, зыбгъафIэу, зыбгъэфэрыщIу укъыщыхъунущ. Ныбжьэгъухэмрэ уи лэжьэгъухэмрэ я фIэщ узэрымыхъур иджыри зыгуэрурэ уигу тебгъэхуэнщ, ауэ уи унагъуэм, уи Iыхьлым нэмыплъ къыщыпхуащIым деж, псоми я щIыб къыпхуагъэзауэ, пэж дыдэу зыри къыпхуэмейуэ, ущIэпсэум мыхьэнэ гуэри имыIэу къыпщохъури, кIапсэм е сэм уи Iэр хуокIуэ. Насып уиIэмэ, акъылым и зы кIапэ гуэрым зыкъиIэтынщи, зыкъэпщIэжынщ.
Сыт-тIэ, апхуэдэ щытыкIэр къызыхэкIыр? Дауэ вирусым уи акъылыр зэрызэтрихур?
Москва и терапевтхэм я зэгухьэныгъэм и нэхъыщхьэ Воробьев Павел зэрыжиIэмкIэ, пэж дыдэу, депрессиер ковидым къигъэхъей узыфэхэм ящыщщ. «ЩIэныгъэм и бзэкIэ жыпIэмэ, тромбоваскулит жыхуаIэращ ар. Нэхъ гурыIуэгъуэу жыпIэмэ, ковидыр цIыхум и псантхуэм (нервым) йоуэри, щхьэкуцIым и лэжьэкIэр зэтреху – гупсысэкIэмкIэ, цIыхум дунейр зэрызыхищIэмкIэ, гъащIэр къызэрыгурыIуэмкIэ жэуап зыхь налъэхэр «еубыдри», щхьэм и лэжьэкIэм кIэроху, зыри къыгурымыIуэжу мэхъу. Щхьэр мылажьэмэ, Iэпкълъэпкъми «зегъэлалэ». Сыту жыпIэмэ, Iэпкълъэпкъым зигъэхъеину унафэ къезытыр щхьэкуцIырщ. Аращи, цIыхур къэмытэджу щIыщылъыр, къарууншэ, делэ-мелэ щIэхъуар къагурыIуэркъым унагъуэм щIэсхэм. Уеплъамэ, лажьэ иIэ хуэдэкъым, ауэ зэпкъролэл. Мыпхуэдэхэм деж терапевтым зэуэ къыхуэмыхутэнкIэ хъунщ сымаджэм и лажьэ дыдэр. Къытезгъэзэжурэ фыкъыхузоджэ – апхуэдэ щытыкIэ иIэу фи благъэ гуэрым гу лъыфтамэ, фемыхъурджауэ, фыщIэмынакIэ, фыщымыдыхьэшх, фемышхыдэ. АтIэ, психиатрым деж фшэ. ЗэвгъащIэ, фигу ивубыдэ, «зыубыд», «лIыгъэ зыхэгъэлъ», «зытумыгъакIуэ» жыфIэкIэ, зыкIи сэбэп фыхуэхъунукъым апхуэдэ сымаджэм. Уи щхьэкуцIыр зыубыда вирусым дауэ узэрыпэлъэщынур псалъэ гъущэкIэ?! Ар зыхуэныкъуэр антидепрессант жыхуаIэ хущхъуэ лIэужьыгъуэхэм хуэдэщ. Ауэ фи сымаджэм и анализхэм теухуауэ къезэгъыну хущхъуэр къэзыхутэри зытхри дохутырырщ».
ИщхьэIуэкIэ къедбжэкIа щытыкIэхэм языхэз фихуарэ, фи лажьэр къывгурымыIуэмэ, ковидыр къывэфыкIамэ (къывэмыфыкIами) зэвгъащIэ: депрессием фыхуэкIуауэ аращи, психиатр фыхуэныкъуэщ, а щытыкIэри псынщIэ дыдэу ягъэхъуж, гузэвэгъуэу къыфлъэщIыхьари – вирусым къыфщигъэхъуу аращ.
