Ди газетым нэхъ пасэу тетыгъащ шэшэн абрэдж Кушмэзокъуэ Залымхъан теухуа хъыбар убгъуа. Кавказ цIыхубэм игъэфIа щIалэ хахуэм и цIэр нобэ дигу къэдгъэкIыжыну щхьэусыгъуэ къыдет Урысейм щыцIэрыIуэ оперэ уэрэджыIакIуэ Шаляпин Фёдор къызэралъхурэ илъэси 145-рэ зэрырикъум.
Хъыбарыр «зэрамыIуэтэжа щIыкIэ къэнэжакъым» жыхуаIэм хуэдэщ. Ауэ ар икIи абы гулъытэ зэрыхуэфащэм и нэщэнэщ. Сыту жыпIэмэ, жыжьэрэ гъунэгъуу зэбгъэдэмыхьэ дунеитIым - оперэмрэ лей зезыхьэхэм ебэнынымрэ - къыхэкIа Шаляпинымрэ За-
лымхъанрэ зым адрейм и хьэтыр зэрилъэгъуар тхыдэм къыхэнащ. Псэ зыIутым псалъэмрэ макъымрэ я къарур зыхимыщIапIэ зэримыIэр, гущIэгъуэншэрэ цIыхуукIыу ягъэIуа абрэджым лажьэ зимыIэм лей ирихыу зэрыщымытам щыхьэт хуохъу а хъыбарыр. Езы уэрэджыIакIуэми къызэрымыкIуэ IэзагъкIэ Тхьэр къыщIыхуэупсам щхьэусыгъуэ зэриIар наIуэ къищIащ абы фIыкIэ игу къинэжа цIыхум дилъэгъуар зэримыбзыщIар.
Залымхъан и щхьэ уасэу сом 5000, иужькIэ 18000 ягъэуват. Езыми, а хъыбарыр зэхихауэ, зыукIыну зи пщэ дэлъ Вербицкэм и зауэлI гупыр игъэхъуу, Тифлис кIуэ гъуэгум тетт, Дарьял къуэм пэгъунэгъуу. Залымхъан Вербицкэм щIещакIуэр и псэм тешыныхьу аратэкъым, атIэ, абрэджыр къилъыхъуэ зищIу, абы лажьэ зимыIэ цIыху гуп шэшэн бэзэрым зэрытриукIыхьарт. Залымхъан тхьэ иIуат Вербицкэм хурикъужынуи, «Бенц» и цIэу къежьа машинэщIэ цIыхуий зэрыхуэр гъуэгум кърижэу къыщилъэгъуам, и бийр къызэрыIэрыхьам шэч къытрихьатэкъым. Абы хъыбар къыхуахьат Вербицкэм апхуэдэ машинэм итIысхьэну билет къызэрищэхуамкIэ.
Машинэр къагъэувыIащ. Абы зи псэ IукIа бзылъхугъищрэ цIыхухъуитхурэ ису къыщIэкIащ. Залымхъан Вербицкэр ицIыхуртэкъым. Арати, щIалэхэр зырызу кърашурэ абрэджым и пащхьэм кърагъэуващ. Зыр чыристан духьэшыуэ къыщIэкIащ: абы и бохъшэри, и дыжьын жорри, и дыщэ сыхьэтри Залымхъан хуишия щхьэкIэ, модрейм Iихын идакъым. Шыгухумрэ куржы-сондэджэрымри иутIыпщыжащ. Адрейр фокус зыгъэлъагъуэ франджы щIалэти, абрэджхэм я жыпхэм джэдыкIэ зырыз кърихащ, жи. Ари яутIыпщыжащ. Ещанэр илъэс 40 зи ныбжьын лIы къекIут, и нэкIу хъурейр зэщIэупсарэ нащхъуэу. Абы шляпэ щхьэрыгът, туфлъэ фIыцIэрэ кIэстум зэфIэтрэ щыгът. И плащ хужьыр и Iэм едзэкIат, Iэ ижьым IэщIэлъ жьауэр баш хуэдэ къигъэсэбэпырт. ЛIым Залымхъан щхьэщэ хуищIащ.
- Сэ си цIэм зыри къыбжиIэнукъым, - жриIащ абы зыкъригъэцIыхуну унафэ къыхуэзыщIа Залымхъаным, - си паспортыр машинэм илъщ. Си цIэр Шаляпин Фёдорщ, сыартистщ икIи сыуэрэджыIакIуэщ.
АдэкIэ хъыбарыр зэрыжаIэжым зэтехуэу къыхэщхэр мыращ. Залымхъан, Шаляпиным жиIэр и фIэщ мыхъуу, и хьэпшыпхэр къыщыIихым, модрейм: «СопIащIэ, Тифлис къэзгъэгугъахэр къыщызожьэ», - къыжриIащ. «НтIэ, зы уэрэд къыджеIэ», - хегъэзыхь ар къэпцIэнкIэ шынэ Залымхъан. Ар щызэхихым, Шаляпиным урысыбзэкIэ «Къасболэт щэджащэ» шэшэн уэрэдыр къыхидзащ.
ЗэраIуэтэжымкIэ, Залымхъан уэрэдым апхуэдизкIэ итхьэкъуати, Шаляпиным къытрихар иритыжам и мызакъуэу, и къамэри тыгъэ хуищIат.
«Си нэпсыр зэрысхуэмыубыдар умыIуэтэж», - елъэIуат жаIэ Залымхъан Шаляпинми, уэрэджыIакIуэр и псалъэм епцIыжакъым, хъыбарыр щыжиIэжар абрэджыр яукIа нэужьщ. ТIури дунейм ехыжащ, хъыбар дахэр къэнащ.
Уегупсысыну щхьэпэщ Кушмэзокъуэ Залымхъан адыгэ унэцIэ (Гушмазукаев) щIызэрихьэми. Ар щыщщ адыгэхэм къатепщIыкIа «Харачой» шэшэн тейпым. «Псоми ящIэ Харачой щыщхэр шэрджэсхэм къазэрытехъукIам», - куэдрэ ущрохьэлIэ шэшэн тхыдэм теухуа напэкIуэцIхэм. Ар къыщыхъуа зэманри щыуагъэшхуэ къыхэмыхуэу пхужыIэнущ.
1846 гъэм Щамил-Iимамыр Къэбэрдейм къэкIуауэ зэрыщытар тхыдэр зыфIэфIхэм ящIэ. Абы щигъэзэжым адыгэ пщы-уэркъхэу 38-рэ и гъусэу Iэпхъуауэ щытащ, щхьэж цIыху бжыгъэ гуэр дэщIыгъуу. Щамил абыхэм я унафэщIу Анзорхэ я къуэ Мухьэмэт-мырзэ игъэуври, адыгэхэр зэрыIыгъыу Ведено пэгъунэгъу къуажитIым щигъэтIысауэ щытащ.
«А адыгэ-мухьэжырхэм ящыгуфIыкI, гуапэу яхущыт, Iэмал зэриIэкIэ сыт хуэдэ IуэхукIи ядэIэпыкъу», - хуетх Iимамым шэшэн нэIиб Дубэ адыгэ къэIэпхъуэжагъащIэхэм ятеухуауэ. НэгъуэщI зы тхыгъэм Щамил «фIыуэ илъагъу и къуэшхэу Калай, Аршты (адыгэхэр зыдэтIысхьа къуажэхэр) щыпсэухэм яхуэгъэзауэ» щетх: «Дэ унафэщIу ныфхуэдгъэкIуащ щIэныгъэ зиIэ фи къуэш, адыгэ щIалэ Мухьэмэд-мырзэ… Абы жиIэм федаIуэ, жыIэщIи фыхуэхъу. Абы едаIуэр сэ къызэдаIуэу аращ, абы емыдаIуэр сэ къызэмыдаIуэу аращ».
Тхыгъэр духынщ Шаляпиным Залымхъан жриIа «Къасболэт щэджащэ» уэрэдым щыщ сатырхэмкIэ:
Егиящ абыхэм Къасболэт:
ЗэвгъащIэ ди кърым фочхэр
Дамэу дэ зэрыттетыр,
Сэшхуэхэр ди лъэбжьанэщ
Ди псэр пытуи зыттынукъым…
Кушмэзокъуэ Залымхъан
Шаляин Фёдор