Шаляпиныр Залымхъан зэрыхуэзар

Ди газетым нэхъ пасэу ­тетыгъащ шэшэн абрэдж Кушмэзокъуэ Залымхъан теухуа хъыбар убгъуа. Кавказ цIыхубэм игъэфIа щIалэ хахуэм и цIэр нобэ дигу къэдгъэкIыжыну щхьэусыгъуэ къыдет Урысейм щы­цIэрыIуэ оперэ уэрэ­джы­IакIуэ Шаляпин Фёдор къызэралъхурэ илъэси 145-рэ зэрырикъум.

Хъыбарыр «зэрамыIуэтэжа щIыкIэ къэнэжакъым» жыхуаIэм хуэдэщ. Ауэ ар икIи абы гулъытэ зэрыхуэфащэм и нэщэнэщ. Сыту жыпIэмэ, жыжьэрэ гъунэгъуу зэбгъэдэмыхьэ дунеитIым - оперэмрэ лей зе­зы­хьэхэм ебэнынымрэ - къы­хэкIа Шаляпинымрэ ­За­­-
лымхъанрэ зым адрейм и хьэтыр зэрилъэгъуар тхы­дэм къыхэнащ. Псэ зыIутым псалъэмрэ макъымрэ я ­къарур зыхимыщIапIэ зэримыIэр, гущIэгъуэншэрэ цIыхуу­кIыу ягъэIуа абрэ­джым лажьэ зимыIэм лей ирихыу зэрыщымытам щы­хьэт хуохъу а хъыбарыр. Езы уэрэджыIакIуэми къызэры­мыкIуэ IэзагъкIэ Тхьэр къы­щIыхуэупсам щхьэусыгъуэ зэриIар наIуэ къищIащ абы фIыкIэ игу къинэжа цIыхум дилъэгъуар зэримыбзы­щIар.
Залымхъан и щхьэ уасэу сом 5000, иужькIэ 18000 ягъэуват. Езыми, а хъыбарыр зэхихауэ, зыукIыну зи пщэ дэлъ Вербицкэм и зауэлI гупыр игъэхъуу, Тифлис кIуэ гъуэгум тетт, Дарьял ­къуэм пэгъунэгъуу. Залымхъан Вербицкэм щIещакIуэр и псэм тешыныхьу аратэкъым, атIэ, абрэджыр къилъыхъуэ зищIу, абы лажьэ зимыIэ цIыху гуп шэшэн бэзэрым зэрытриукIыхьарт. Залымхъан тхьэ иIуат Вербицкэм хурикъужынуи, «Бенц» и цIэу къежьа машинэщIэ цIыхуий зэрыхуэр гъуэгум кърижэу къыщилъэгъуам, и бийр къызэ­рыIэрыхьам шэч къытрихьатэкъым. Абы хъыбар къы­хуахьат Вербицкэм апхуэдэ машинэм итIысхьэну билет къызэрищэхуамкIэ.
Машинэр къагъэувыIащ. Абы зи псэ IукIа бзылъху­гъищрэ цIыхухъуитхурэ ису къыщIэкIащ. Залымхъан Вербицкэр ицIыхуртэкъым. Арати, щIалэхэр зырызу ­кърашурэ абрэджым и пащхьэм кърагъэуващ. Зыр чыристан духьэшыуэ къы­щIэкIащ: абы и бохъшэри, и дыжьын жорри, и дыщэ сыхьэтри Залымхъан хуишия щхьэкIэ, модрейм Iихын идакъым. Шыгухумрэ куржы-сондэджэрымри иутIыпщыжащ. Адрейр фокус зыгъэлъагъуэ франджы щIалэти, абрэджхэм я жыпхэм джэдыкIэ зырыз ­кърихащ, жи. Ари яутIыпщыжащ. Ещанэр илъэс 40 зи ныбжьын лIы къекIут, и нэкIу хъурейр зэщIэупсарэ нащхъуэу. Абы шляпэ щхьэ­рыгът, туфлъэ фIыцIэрэ кIэс­тум зэфIэтрэ щыгът. И плащ хужьыр и Iэм едзэкIат, Iэ ижьым IэщIэлъ жьауэр баш хуэдэ къигъэсэбэпырт. ЛIым Залымхъан щхьэщэ хуи­щIащ.
- Сэ си цIэм зыри къыбжиIэнукъым, - жриIащ абы зыкъригъэцIыхуну унафэ къыхуэзыщIа Залымхъа­ным, - си паспортыр машинэм илъщ. Си цIэр Шаляпин Фёдорщ, сыартистщ икIи сыуэрэджыIакIуэщ.
АдэкIэ хъыбарыр зэрыжаIэжым зэтехуэу къыхэ­щ­хэр мыращ. Залымхъан, Шаляпиным жиIэр и фIэщ мыхъуу, и хьэпшыпхэр къы­щыIихым, модрейм: «СопIащIэ, Тифлис къэзгъэгугъахэр къыщызожьэ», - къы­жриIащ. «НтIэ, зы уэрэд къыджеIэ», - хегъэзыхь ар къэпцIэнкIэ шынэ Залым­хъан. Ар щызэхихым, Шаляпиным урысыбзэкIэ «Къас­болэт щэджащэ» шэшэн уэрэдыр къыхидзащ.
ЗэраIуэтэжымкIэ, Залымхъан уэрэдым апхуэдизкIэ итхьэкъуати, Шаляпиным къытрихар иритыжам и мызакъуэу, и къамэри тыгъэ ­хуищIат.
«Си нэпсыр зэрысхуэ­мыу­быдар умыIуэтэж», - елъэ­Iуат жаIэ Залымхъан Шаляпинми, уэрэджыIакIуэр и псалъэм епцIыжакъым, хъы­барыр щыжиIэжар аб­рэджыр яукIа нэужьщ. ТIури дунейм ехыжащ, хъыбар ­дахэр къэнащ.
Уегупсысыну щхьэпэщ ­Кушмэзокъуэ Залымхъан адыгэ унэцIэ (Гушмазукаев) щIызэрихьэми. Ар щыщщ адыгэхэм къатепщIыкIа ­«Харачой» шэшэн тейпым. «Псоми ящIэ Харачой щыщ­хэр шэрджэсхэм къазэры­техъукIам», - куэдрэ ущрохьэлIэ шэшэн тхыдэм теухуа напэкIуэцIхэм. Ар къыщы­хъуа зэманри щыуагъэшхуэ къыхэмыхуэу пхужыIэнущ.
1846 гъэм Щамил-Iимамыр Къэбэрдейм къэкIуауэ зэрыщытар тхыдэр зы­фIэфIхэм ящIэ. Абы щигъэзэжым адыгэ пщы-­уэркъхэу 38-рэ и гъусэу Iэпхъуауэ щытащ, щхьэж цIыху бжыгъэ гуэр дэщIыгъуу. Щамил абыхэм я унафэщIу Анзорхэ я къуэ Мухьэмэт-мырзэ игъэуври, адыгэхэр зэрыIыгъыу Ведено пэгъу­нэгъу къуажитIым щигъэ­тIысауэ щытащ.
«А адыгэ-мухьэжырхэм ящыгуфIыкI, гуапэу яхущыт, Iэмал зэриIэкIэ сыт хуэдэ IуэхукIи ядэIэпыкъу», - хуетх Iимамым шэшэн нэIиб Дубэ адыгэ къэIэпхъуэжагъащIэхэм ятеухуауэ. НэгъуэщI зы тхыгъэм Щамил «фIыуэ илъагъу и къуэшхэу Калай, Аршты (адыгэхэр зыдэ­тIыс­хьа къуажэхэр) щыпсэухэм яхуэгъэзауэ» щетх: «Дэ унафэщIу ныфхуэдгъэкIуащ щIэныгъэ зиIэ фи къуэш, адыгэ щIалэ Мухьэмэд-мырзэ… Абы жиIэм федаIуэ, жыIэщIи фыхуэхъу. Абы едаIуэр сэ къызэдаIуэу аращ, абы емыдаIуэр сэ къызэмыдаIуэу аращ».
Тхыгъэр духынщ Шаляпиным Залымхъан жриIа «Къасболэт щэджащэ» уэрэдым щыщ сатырхэмкIэ:
Егиящ абыхэм Къасболэт:
ЗэвгъащIэ ди кърым фочхэр
Дамэу дэ зэрыттетыр,
Сэшхуэхэр ди  лъэбжьанэщ

Ди псэр пытуи зыттынукъым…

 

 

 

 

 

 

 

Кушмэзокъуэ Залымхъан

 

 

 

 

 

 

 

Шаляин Фёдор

Поделиться: