ЗэIущIэ гуапэхэр
«Гу къабзэхэр» щIалэгъуалэ зэгухьэныгъэм и зэхэшакIуэ Къарэ Ратмир ди гъуазэу, Прохладнэ щIыналъэм хыхьэ Благовещенкэ къуажэм бадзэуэгъуэм и 24-м дыщыIащ. А жылэмрэ абы къедза Грабовец къутырымрэ дэсщ Сирием къикIыжа адыгэ унагъуэу 20-м щIигъу.
Дызэрыщыгъуазэщи, илъэс зыбжанэ ипэкIэ Сирием ди лъэпкъэгъу куэд къиIэпхъукIыжауэ щытащ. Абыхэм ящыщу цIыху 500-м щIигъум Къэбэрдей-Балъкъэрым къагъэзэжащ.
Ди лъахэгъухэм я щыIэкIэ-псэукIэр зэдгъэлъагъун мурад диIэу гъуэгу дытехьати, дыщынэсым, Къардэн Баширэ, жьыщхьэ махуэ хъуа бзылъхугъэ нэхъыжьыфIым, и бынхэр щызэхуишэсыж и хабзэ пщIантIэм дыIухьащ. Ратмир телефоныр щигъаджэм, Баширэ ипхъу Хьидаетрэ и нысэ Розэрэ къыдэкIащ. Абыхэм дыщIашащ унагъуэр зей нэхъыжьыфIыр зыщIэс пэшым.
- Сэ щIалиплIрэ хъыджэбзищрэ сиIэщ. КъуитIымрэ пхъуитIымрэ Хэкужьым къагъэзэжащ. Адрейхэм ящыщу зы щIалэр Сауд Хьэрыпым щопсэу, зы къуэмрэ зы пхъумрэ Сирием къинащ. Псоми IэщIагъэ дэгъуэхэр яIэщ, - щыгъуазэ дещI Къардэн Баширэ. - КъуитIым къэкIуэжын Iуэху куэд щIауэ зэрахуэрт, къызаIуэкIырт сыкъыздашэжыну зэрыхуейри. АрщхьэкIэ, сэ сытегушхуэртэкъым, Сирием къыщынэ си къуэмрэ сипхъумрэ сигу зэрахуэныкъуэм къыхэкIыу. Ар къыщащIэм, Хэкужьым къэзыгъэзэжыну тезыухуахэми икIуэтыж хуэдэу защIащ, «удимыгъусэнумэ, гъуэгу дытехьэнукъым» жаIэу. Ауэ, ахэр Сирием къинэмэ, дзэм ираджэнкIэ зэрыхъунур сщIэрти, сыкъэгузэващ. Арати, дыкъызэдежьащ.
Баширэ зэрыжиIэмкIэ, къэIэпхъуэжахэм ящыщу зыри хущIегъуэжакъым. Къыздихьэжар я хэгъэгущи, гукIи псэкIэ мэгуфIэхэр.
- Баширэ, Сирием ихьэжыну хуейхэм гъуэгур къыхузэIуахыжу жаIэри, фи унагъуэм «згъэзэжарэт» жызыIэ къыфхэт?
- Сыт къыхуамыгъэлъэгъуами, си бынхэр мыбы икIыжынукъым. Сыту жыпIэмэ, ахэр зауэ къэмыхъей ипэкIи къэкIуэжыну хуеящ, къэIэпхъуэжыным ехьэлIа гупсысэр апхуэдизу я лъым хэтти. Си шыпхъум и къуэр мыбыкIэ нэхъ пасэу щыIат, зауэм щIидзэным илъэсиплI хуэдиз иIэу. Абы телефонкIэ дыщеупщIым, «лэжьапIи щывгъуэтынущ, дунейри щымамырщ» къыджиIэрт. Дэри Сирием къина ди Iыхьлыхэм зыкъыщытхуагъазэкIэ, жэуапу еттыр апхуэдэщ.
Бзылъхугъэ нэхъыжьым къызэрыхигъэщамкIэ, къызэрагъэзэжрэ анэдэлъхубзэри нэхъыбэрэ къагъэсэбэп хъуащ, урысыбзэри хуэм-хуэмурэ къащтэ, псом хуэмыдэу щIэблэщIэм.
- ДыщыцIыкIум унагъуэм хьэрыпыбзэкIэ дыщагъэпсалъэртэкъым ди адэ-анэм, «хамэбзэкIэ фызэдэмыуэршэр, фыфейр фщыгъупщэнущ» къыджаIэрти, - къыхегъэщ Баширэ.
ГъэщIэгъуэн тщыхъуу дызыгъэгуфIахэм ящыщщ, Баширэ и ныбжьым теухуауэ Урысей Федерацэм къыщыхуагъэфэща и пенсэр куэд дэмыкIыу къратын зэрыщIадзэнури.
- ЦIыхум и Iуэху псори зэуэ зэтеувэркъым, - къыпещэ и псалъэм бзылъхугъэ лъагъугъуафIэм. - Хэкужьым къэкIуэжа ди бынхэм хыхьэхэкI куэду яIэ хъуащ. Ди щIалэхэр фIыуэ къалъагъу. Къэбэрдейм щыIэ адыгэхэм ялъэкI къагъэнакъым, ноби къыддоIэпыкъу. Ди гъунэгъухэр, урысхэри, нэгъуэщI лъэпкъхэм къахэкIахэри, дэгъуэу къытхущытщ.
Баширэ ипхъу Уэтей Хьидает
Унагъуэ щхьэхуэу мэпсэу, и щхьэгъусэмрэ и къуитIымрэ, Хьэземрэ Хьэбибрэ, бгъэдэсщ. Мы махуэхэм и анэм деж щыIэщ.
- ДыкъыщыIэпхъуэжам, япэщIыкIэ санаторэм дыщIэсащ. Абы дыщыIэу щIалэ гуэр нытхуэкIуат, Сирием нэхъ пасэу къикIыжахэм ящыщу. «Дэрбзэр хъун къыфхэт?» жиIэу щыщIэупщIэм, сэрэ нэгъуэщI бзылъхугъэрэ арэзы дыхъуати, занщIэу лэжьапIэ къытхуагъуэтащ. IуэхущIапIэм щыIэхэм, «фэ фыхамэкъым» къыджаIэурэ, дигухэр фIы къытхуащIырт. Ар IэфIу сигу къинащ. Гугъуехь гуэрхэм дыщыIууэми, дыкъыздихьэжар ди хэкущ. Сирием зауэр къыщыхъеиным куэд иIэу, илъэс 15 ипэкIи къэкIуэжыныгу дыхъуауэ щытащ. Адэ-анэм къыдаухылIат, «дэ дымыкIуэжыфми, фэ вгъэзэжынущи, анэдэлъхубзэр зэвгъащIэ, фрипсалъэ» жаIэурэ. Адэжь щIыналъэм дыкъыщихьэжам, ди псэхэр тыншыжащ.
Хьидает зэрыжиIэмкIэ, мы илъэсым я хадэм зыри щыхасакъым. Езыр, и къуитIыр и гъусэу, и дэлъхум, и анэм деж щыIэщ, и щхьэгъусэр, документ Iуэхухэр зэрихуэу, Сирием зэрыкIуам къыхэкIыу.
- Куэд щIоупщIэ: «ФыкъыздикIыжам фыкIуэжынкIэ хъуну, щэху хъуа хуэдэщи?» «Хьэуэ, - ядот жэуапыр. - ХьэщIэу дахыхьэжынкIэ хъунщ, къэдгъэна ди шыпхъу, ди дэлъхухэр тлъагъун, тIэкIуи дыщыIэу къэдгъэзэжын хуэдэу». Ди адэм къызэрытхуиIуэтэжу щытамкIэ, ди адэшхуэр ящыщт иужьрейуэ Хэкур зыбгынахэм. И ныбжьыр илъэси 7 фIэкIа мыхъуу ирашами, и цIыкIугъуэр щриха и лъахэр и псэм хэлъа къыщIэкIынт. И гур къыщызэфIэзэрыхьхэм деж, ар, етIысэхырти, сабий цIыкIум хуэдэу гъырт, «Хэкур сигу къэкIащ» жиIэурэ. Адэшхуэр дунейм ехыжыхукIэ апхуэдащ, и ныбжьыр илъэс 85-м нэблэгъэху псэуати. Аращи, Хэкур зыбгына ди нэхъыжьхэм гузэвэгъуэу я псэм телъар зыхыдагъэщIауэ хамэщIым аргуэру дауэ дгъэзэжын?! - жеIэ Хьидаети, гумащIэ къэхъуауэ погуфIыкI.
- Фи унагъуэшхуэм къыфхэт Урысейм и цIыхуу къалъыта?
- АтIэ. Мес ди анэм куэд дэмыкIыу къратынущ мы къэралым и цIыхуу зэрыщытым щыхьэт техъуэ тхылъыр, паспорткIэ зэджэр.
- Уи щхьэгъусэр, Амир, япэм дыкъыщыкIуам тлъэгъуащ. ЩIалэ хъарзынэщ. Сирием ар щIыщыIэм укъытхутепсэлъыхьыфыну?
- Хэкум къызэрыдгъэзэжрэ илъэси 5-м щIигъуащи, Сирие къэралым щыщ цIыхуу дыкъызэралъытэ паспортхэм я пIалъэр икIащ. Абы пригъэщэн мурадкIэ кIуэжауэ аращ. Тхьэм жиIэрэ къигъэзэжмэ, мыдэкIэ ди унагъуэ Iуэхухэр нэхъ зэфIэгъэкIыгъуафIэ хъужыну къыдолъытэ. Езыр IэпщIэлъапщIэщ, ухуэныгъэм ирахьэлIэ мрамор, гипс хуэдэхэм хуэIэзэщ. Илъэс зыбжанэ хъуауэ хадэ зыдохьэ, Iэщ гъэхъуным, мэл зехуэным хуэм-хуэмурэ зыдот.
Хьидает езым и гуапэу игу къигъэкIыжахэм ящыщщ адэкIэ дызыщIигъэдэIуахэри.
- Сирием дыщыщыпсэум, иджыри «хъыджэбз дэсщ» жыхуаIэм сыхуэдэу, къэфэкIэ зэзгъэщIэным хуабжьу сыщIэхъуэпсу щытащ. Ди къуажэмрэ Дамаск къалэмрэ сыхьэт гъуэгу я зэхуакут. Щыхьэрым адыгэхэм зэгухьэныгъэ щыдиIэт, «Къуэш Хасэ» хужытIэу. Абдежым къафэм зэрыщыхуагъасэм сыщыгъуазэт. Нобэ хуэдэу сощIэж гъэсакIуэм, «жыжьэ укъикIын хуей хъунущ» жиIэу, куэдрэ сызригъэлъэIуауэ зэрыщытари, ар къытезгъэхьэу ди анэми хуит сыкъыщищIым, «Къуэш Хасэм» кIуэн зэрыщIэздзари, къэфэкIэ зэрыщызэзгъэщIари…
Жэмыхъуэ Тамир
Илъэс 48-рэ и ныбжьщ, щхьэгъусэ, пхъуитI иIэщ.
- СыкъызэрыIэпхъуэжрэ илъэситIрэ ныкъуэрэ хъуами аращ. СыкъэкIуэжын ипэ мыбы тIэунейрэ сыщыIащ. Зэзгъэлъэгъуащ си благъэхэр зэрыщыпсэур. Адэжь лъахэм ижь къысщIихуащ, мы къуажэри сигу ирихьащ, щIым тет уни къэсщэхуащ, хадэ зыдохьэ, теплицэ диIэщ, нащэ, шыбжий хуэдэхэр къыщыдогъэкIри, бэзэрым дошэ. СыщыцIыкIуам анэдэлъхубзэкIэ сыпсэлъакъым, унагъуэм исхэр зэпымыууэ иризэдэуэршэра пэтми. Си адэм «убзэмыIущ!» къызжиIэрт. Ауэ, нэхъ сыкъыдэкIуэтейри, бзэри зэзгъэщIэжащ. Си къуэш нэхъыжьри, къэкIуэжауэ, унагъуэу Налшык дэсщ, хъыджэбзрэ щIалэрэ яIэщ, унэкIи зэгъэпэщащ.
Тамир, езым къызэриIуэтэжымкIэ, Сирием къыщыхъуами, Сауд Хьэрыпым илъэси 10-кIэ щыпсэуащ, уэчыл лэжьыгъэм хуеджащ, Сауд Хьэрыпым и Мадинэ къалэм и администрацэм деж зауэ хуэIухуэщIэу къалъытэ кIапсэ зэмылIэужьыгъуэхэр ухуэныгъэхэм пхышынымкIэ IэщIагъэлI нэхъыщхьэм и къуэдзэу щытащ.
- Хамэ щIыналъэм сыщыунафэщIт, си псэуалъэр инт, машинэ лъапIэ сист. Мыбы сыщылэжьакIуэщ, къэсщэхужа машинэри пудщ. Ауэ, абы щхьэкIи си гур згъэкIуэдыркъым, «Хэкужь и мывэри дыщэщ» псэлъафэм сытетщи. А лъэныкъуэмкIэ тIэкIу езгъэзэкIыжынщи, гъэщIэгъуэныракъэ, мыбы къыщыхъуахэм Сирием уэс щыдмылъэгъуауэ я гугъэщ. Адыгэр щетIысэхауэ щытар Джолан лъагапIэхэрати, а щIыпIэр адэжь Хэкум зэрещхьым, мэзхэри зэритым дыщыгуфIыкIырт. Къыхэзгъэщынщи, мы лъэныкъуэмкIэ щыIэ хуабэм хуэдэ Сирием игъащIэм щытлъэгъуакъым. Джоланым дыщисам дэ, Жэмыхъуэхэ, а щIыпIэм мэл 500-м нэблагъэ щызетхуэу щытащ. Сирием щыIэ адыгэхэр лэжьакIуэщ, дыгъуакIуэкъым, пцIыупскъым. Апхуэдэу дызэрыщытыр псоми къыддащIэ. Ауэ, къытезгъэзэжынщи, ди гур щыпсэхур мыбдежыращ.
- Тамир, урысыбзэм дауэ фыпэлъэщрэ?
- Гугъущ, адыгэбзэм нэхъ десащи. Анэдэлъхубзэр дэнэкIи щызэхыдох. АрщхьэкIэ, урысхэми, азербайджанхэми, нэгъуэщIхэми Iуэху ядыдощIэ. Абы къыхэкIыуи, урысыбзэр зэгъэщIэным яужь дитщ.
ЗэрыгурыIуэгъуэщи, хамэ щIыналъэ илъэс куэдкIэ щыпсэууэ къэзыгъэзэжа ди хэкуэгъухэр Урысейм щызекIуэ хабзэхэм есэныр, цIыхухэм зыдрагъэкIуныр Iуэху тыншкъым. Ауэ щыхъукIи, мылъкукIэ зэрызащIэдгъакъуэм и мызакъуэу, абыхэм нэхъ гу щабэ-псэ къабзэу дазэрыхущытынми дыхущIэкъупхъэщ. Уеблэмэ, етIуанэр нэхъыщхьэу къыщIэкIынущ.