ПсыпцIэхэри беягъэщ

Дызэрыщыгъуазэщи, псыпцIэхэр зи хэщIапIэ псэущхьэхэмрэ абыхэм щес къуалэхэмрэ яхуэсакъыныр мыхьэнэшхуэ зиIэщ. КъищынэмыщIауэ, щIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, псыпцIэхэр ящыщщ ЩIы хъурейм и биологие зэмылIэужьыгъуагъэм хезымыгъэгъэщI, щIыуэпсыр зэпIэзэрыт щытыкIэм изыгъэт къэщIыгъэ телъыджэхэм.

Ираным и Мазендеран щIыналъэм хыхьэ Рамсар къалэм 1971 гъэм мазаем и 2-м псы-псыпцIэ щIыпIэхэм ехьэлIауэ щызэращIылIауэ щыта зэгурыIуэныгъэр («Convention on Wetlands») дунейпсо махуэ щыхъуар 1977 гъэм къыщыщIэдзауэщ.

Рамсар конвенцэм Iэ тезыдза къэрали 171-м Урысей Федерацэри яхэтщ.

Тхыдэ мыжыжьэм къызэрыхэщыжымкIэ, 1975 гъэм, СССР-м и Правительствэм и унафэкIэ, ди къэралым «Рамсар щIыпIэу» 12 къыщагъэунэхуауэ щытащ. Абыхэм ящыщу РСФСР-м и щIыналъэм къыщызэрагъэпэщар 3 къудейт. А мащIэр и тегъэщIапIэу, УФ-м и Правительствэм I994 гъэм и фокIадэм къищта унафэм кърикIуэу, ди къэралым «Рамсар щIыпIэу» къыщызэIуахам я бжыгъэр 38-м нагъэсащ. Абыхэм, псори зэхэту, гектар мелуани 10,7-м щIигъу къызэщIаубыдэ.

Урысейм и мызакъуэу, Европэм щынэхъ ин дыдэ Васюган псыпцIэм километр мин зэбгъузэнатIэу 53-м щIигъум зыщиубгъуащ. Ар къызыщыпхив щIыгур, Томск, Новосибирск, Омск щIыналъэхэм хыхьэу, Сыбырым и псыежэх нэхъ ин дыдэхэм ящыщ Иртышрэ Обьрэ я зэхуаку дэтщ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, Васюган псыпцIэр къызэрыунэхурэ илъэс мини I0 дэкIащ, зыщиубгъуа и щIыгуми хэхъуэ зэпытщ.

Зи гугъу тщIы зэухылIэныгъэм ЩIы хъурейм тет къэрал псори къыхуреджэ я щIыналъэхэм, нэхъ мащIэрауэ, зы «Рамсар щIыпIэ» къыщызэIуахыным. Конвенцэм и зэзыгъэуIу советым долажьэ къэралхэм я лIыкIуэхэр зыхэт бюро. Абы и къалэнщ псы-псыпцIэхэм ящыщу дунейпсо мыхьэнэ зиIэу къалъытэхэм я щытыкIэм зэрызахъуэжым кIэлъыплъыныр.

2021 гъэм и пэщIэдзэм къызэрабжамкIэ, ди планетэм «Рамсар щIыпIэу» 2414-м щIигъу щыхагъэунэхукIащ. Абыхэм псори зэхэту гектар мелуан 254-м нэблагъэ яубыд. АтIэми, ЩIы Хъурейм псы-псыпцIэ щIыпIэу къыщахутам, псори зэхэту, щIы щхьэфэм и проценти 6-м е нэгъуэщIу жытIэмэ, гектар мелуан 570-м нэблагъэм зыщаубгъуащ.

Геолог-биологхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, 2025 гъэм яужькIэ, ЩIы Хъурейм тесыну цIыхухэм ящыщу мелард 1,8-р щыпсэунущ псыр хуабжьу къащемэщIэкI къэралхэм е щIыналъэхэм. Абы къыхэкIыуи гурыIуэгъуэщ, псы-псыпцIэ щIыпIэхэм я мыхьэнэр кIуэ пэтми нэхъ ин хъууэрэ зэрекIуэкIынур.

ПсыпцIэхэр шэдылъэ-фIеялъэу нэхъыбэм къалъытэ. АрщхьэкIэ, биологхэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, апхуэдэ Iуэху еплъыкIэр пэжым пэIэщIэщ. ЖытIам дэщIыдгъужынщи, «уэрыжь» псори гъуэталъэкъым, уеблэмэ я нэхъыбэр псы къабзэм и зэтеIыгъапIэщ. IэщIагъэлIхэм къызэрабжамкIэ, «къызэрыгуэкI» хыжьейхэм ярыт псыр ику иту илъэс 17-м и кIуэцIкIэ зэхъуэкIа хъумэ, псыпцIэхэм къызыщыпхивхэр илъэси 5-м къриубыдэу къощIэрэщIэж.