ЛЪЭПКЪЫЛIТ, ЩIЭНЫГЪЭЛI IЭЗЭТ

ЦIыпIынэ Аслъэн къызэралъхурэ илъэс 60 ирокъу
Фэеплъ

Лъэпкъ хабзэр и гъащIэ джэлэст

Адыгэ IуэрыIуатэр, лъэпкъ щэнхабзэр ипэжыпIэкIэ зи псэм хэлъу зи гъащIэр езыхьэкI цIыху закъуэтIакъуэхэм ящыщт ди тхыгъэр зытеухуа щIалэр. Ар Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэм я литературэмрэ IуэрыIуатэмкIэ КъБКъУ-м филологиемкIэ и институтым и кафедрэм и унафэщIу лэжьа, «филологие щIэныгъэхэм я доктор», «профессор», «КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэхэмрэ къулыкъу лъагэхэмрэ зыхуагъэфэщэну хунэса, хэкупсэ нэс ЦIыпIынэ Аслъэн Iэмырбий и къуэращ. Аслъэн къикIуа гъуэгуанэм уриплъэжмэ, лъэпкъ нэщэнэхэмкIэ гъэнщIа тхыпхъэщIыпхъэ хьэлэмэтхэр къызытещ алэрыбгъу ин уи нэгу къыщIоувэ. Абы IупщIу къытощ адыгэхэм я дежкIэ мыхьэнэ ин зиIэ икIи абыхэм фIэкIа нэгъуэщI зыгуэрхэми яхуэмыщ Iуэхугъуэ дахэхэр, апхуэдэуи хыболъагъукI а алэрыбгъур къэзыгъэщIам щIэныгъэрэ зэфIэкIрэ, хабзэрэ нэмысу бгъэдэлъамкIэ цIыхухэм я деж къыщихьа пщIэмрэ гулъытэмрэ, хэлъа гъэсэныгъэмрэ абыкIэ нэгъуэщIхэм зэрадэгуэша щIыкIэмрэ. КъигъэщIа и илъэс 51-м (арат абы Тхьэшхуэм хухихар зэрыхъур) къриубыдэу а щIалэм хузэфIэкIамрэ здынэсыфа лъагапIэхэмрэ языныкъуэхэр я гъащIэ псокIэ хуэкIуэф къудейщ. «Акъылыр жьакIэм ежьэркъым» адыгэ псалъэжьри ЦIыпIынэ Аслъэн хуэдэхэм папщIэ къагупсысами ярейт. Псэужамэ, ЦIыпIынэ Аслъэн и ныбжьыр гъатхэпэм и 24-м илъэс 60 ирикъуну арат…

МэкъумэшыщIэ унагъуэм къыхэкIа Аслъэн акъылрэ зэфIэкIкIэ сыт щыгъуи и ныбжьэгъухэм къахэщу, нэхъыжьхэм я щытхъу къихьу къэхъуащ. Абы и адэ Iэмырбий (псори зэреджэр ЛутIэт) и гъащIэр мэлыхъуэ лэгъупэжьу ирихьэкIащ. Иджыри щIалэ цIыкIуу Аслъэн и адэм и гъусэу мэлыхъуэ пщыIэм куэдрэ тесащ, Iэпыдзлъэпыдзу. Махуэ псом губгъуэм ита мэлыхъуэхэр абы уэтэрым къригъэблэгъэжырт, хьэлIамэ яхуищIарэ яхуигъэвэжауэ, жэмхэр къишауэ. Абы щыгъуэм деж абы «тхьэкIумэ лъэныкъуэкIэ» зэхихырт лIыжьхэр езыр-езыру зэхэтIысхьэжамэ, сабийм хузэфIэкIа мащIэр фIыщIэ зэращIыр. Нэхъ щытхъу лъапIэ дыдэу къилъытэри «И адэм хуэдэу лэжьакIуэжь хъужынущ ар» - къыщыхужаIэрт. Зи адэр фIыщэу зылъагъу, ар сыткIи щапхъэфIу къэзылъытэ щIалэ цIыкIум апхуэдэ псалъэхэм и гур хагъахъуэрт, сыт хуэдэ Iуэхуми и лъэр нэхъри жан хуащIырт. Гъэмахуэ жэщ кIыхьым, зым къыщIидзэрэ адрейм пищэу, мэлыхъуэхэм, шыхъуэхэм зэпадзыжу яIуатэу щыта адыгэ хъыбарыжьхэм едэIуэрейт Аслъэн. А псоми фIэфIу, фIэхьэлэмэту едаIуэ сабийм и псэм къыщыушащ лъэпкъ IуэрыIуатэм хуэгъэпса лъагъуныгъэ. Ар нэхъри щIигъэбыдащ егъэджакIуэу къуажэ школым куэдрэ щылэжьа, адыгэ бзылъхугъэ щыпкъэм и щапхъэ, быниблым я анэ Цацэ.
Ашэбей (Малкэ) къуажэм дэт курыт школыр 1976 гъэм фIы дыдэу къиуха нэужь, Аслъэн зы илъэскIэ 11-нэ училищэм щеджащ икIи водитель-слесарь IэщIагъэр зригъэгъуэтауэ къэралым къулыкъу хуищIэну дзэм дэкIащ. А къалэныр щытхъу пылъу ирихьэкIри, 1979 гъэм щIалэм ди щIыпIэм къигъэзэжащ икIи КъБКъУ-м урысыбзэмрэ литературэмкIэ и къудамэм лъэпощхьэпоуншэу щIэтIысхьащ. Еджэнми университетым щекIуэкI Iуэхугъуэхэми хуэжыджэру студент илъэсхэр ирихьэкIащ ЦIыпIынэм. Къапщтэмэ, еджапIэм и къэфакIуэ ансамблым илъэситхукIэ къыщыфащ, япэ къищыф и ныбжьэгъухэм яхэмыту. А зэманым къриубыдэу университетым и ФОП (жылагъуэ IэщIагъэмкIэ факультет) къудамэри къиухащ Аслъэн. Абы щызригъэгъуэта «журналист», «цIыхубэ къэфакIуэ ансамблым и унафэщI» IэщIагъэхэр иужькIэ гъащIэм куэдрэ сэбэп къыщыхуэхъужащ.
Лъэпкъ IуэрыIуатэм щIапIыкIами, ар и псэм, и лъым хэлъу къэтэджами, щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ абы гу хуезыгъэщIар и егъэджакIуэ Тресков Ильящ. Еджэныр и кIэм нэсу, дипломым яужь ихьэн хуей щыхъум, Тресковым, щIалэр дэзыхьэх Iуэхугъуэхэр къилъытэри, чэнджэщ иритащ и квалификацэ лэжьыгъэр IуэрыIуатэм триухуэну. Апхуэдэуи ищIащ абы. ЦIыпIынэм и лэжьыгъэм щызэригъэпщащ урыс частушкэхэмрэ адыгэ къебжэкIхэмрэ, абыхэм зэщхьуи зэщхьэщыкIыныгъэуи яIэхэр нэсу къигъэлъэгъуащ. Къызыхуэтыншэу гъэхьэзыра хъуа диплом лэжьыгъэр ехъулIэныгъэкIэ пхигъэкIащ абы икIи университетыр диплом «плъыжькIэ» къиухащ.
Тресковым и чэнджэщкIэ, лэжьапIэ увын мурадкIэ ар 1984 гъэм кIуауэ щытащ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым.
- ДэнэкIэ гъэзами ипэкIэ сымыщIа щIэныгъэ IуэхущIапIэм и бжэIупэм япэу сыщыIухьар нобэ хуэдэу сощIэж. Сэ занщIэу сыщIыхьащ абы щыгъуэ IуэрыIуатэмкIэ и къудамэм и унафэщIу лэжьа Нало Заур и деж икIи «сэ схуэдэ дэнэ щыIэ» жысIэу, «хыр сукIыу ебланэр кIэсу къэсхьауэ» фIэкIа къысщымыхъужу (сигу къыздэкIыжым соукIытэ) и пащхьэ сиуващ, - игу къигъэкIыжырт Аслъэн, и илъэс 50 юбилейм ирихьэлIэу сыщыхуэзам щыгъуэ. «Адыгэ псалъэм» зы напэкIуэцI хухихауэ щытащ а Iуэхугъуэм. - АрщхьэкIэ зи лэжьыгъэм фIы дыдэу хэзыщIыкI, куэд лъандэрэ абы елэжь щIэныгъэлIым IуэрыIуатэмкIэ упщIэ зыбжанэ къыщызитым, бдзэжьейр толъкъуным ныджэм къызэтридзэм хуэдэу, утыкум сыкъихуащ. СымыщIэ щымыIэу къысщыхъужу сызыхуэкIуа Налом абы щыгъуэ зызигъэщIэжауэ щытащ, щIэныгъэ зэбгъэгъуэтыным гъунапкъэ зэримыIэри къыщызгурыIуари абдежщ.
НэхъыжьыфIым и дамэм щIигъэуващ ЦIыпIынэр. Заур и нэIэм щIэтурэ, абы лэжьыгъэр щызэтриублащ институтым и архив IэнатIэм. Абы щIэлът щIэныгъэлIхэм, къэхутакIуэхэм илъэс бжыгъэкIэ, 1949 гъэм къыщыщIэдзауэ КъардэнгъущI Зырамыку я пашэу, къуажэ-къуажэкIэрэ къызэхакIухьурэ ди щIыналъэм и жылэ псоми щызэхуахьэсу пленкэхэм трагъэтхэжа адыгэ уэрэдыжьхэр, псалъэжьхэр, жыIэгъуэхэр, таурыхъхэр - адыгэ IуэрыIуатэм лъабжьэ хуэхъу тхыгъэ псори. Аслъэн и къалэнт а магнитофон пленкэхэм тет псори къытрихыурэ тхылъымпIэхэм зэгъэкIуауэ, зэхэхауэ иритхэжыну. А лэжьыгъэм илъэси 3-м щIигъукIэ пэрытащ ар. Пэжщ, тынштэкъым зи щхьэгъубжэхэм и ныкъуэр щIым къыхэмыщ пэшым апхуэдизрэ ущылэжьэну. Ауэ, ЦIыпIынэм жиIэжу зэрыщытамкIэ, абы IуэрыIуатэмкIэ зыгуэр ищIами, зэфIэкI гуэрхэр бгъэдэлъами, псори а щIыунэм «къыщIихауэ» арат. Ди адэшхуэхэм, лъэпкъ нэхъыжьыфIхэм лIэщIыгъуэкIэрэ къыздрахьэкIа, зы жьэм жьэдэкIмэ, адрейм жьэдыхьэу яхъума, зы лIэужьым къыбгъэдэкIрэ адрей лIэужьым бгъэдалъхьэу къэгъуэгурыкIуа икIи мы зэманым къахьэса IуэрыIуатэм, лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэу къалъытэ а къулеигъэм и курыкупсэм апхуэдизрэ «хэсащ» Аслъэн, хъыбарыжьхэм, уэрэдыжьхэм я дэтхэнэ зы псалъэри и гумкIэ кIуэцIрыкIрэ и пкъынэлъынэм къыхэнэу. Апхуэдэ Iэмал зиIа щIалэм а фIыгъуэ псори зыщIишат, малъхъэдисым гъущIыкIэ цIыкIухэр зэрызыщIишэм хуэдэу. А лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэхэм гъунэгъу хуэзыщIа Нало Заури ЦIыпIынэм щыгъупщакъым псэухукIэ.
А щIыкIэм тету лъэпкъ щIэныгъэ къулей зэзыгъэгъуэта щIалэщIэм и дежкIэ хьэлъэжтэкъым ар зи лъабжьэ къэхутэныгъэхэр зэфIэхынри. Нало Зауррэ Гъут Iэдэмрэ трагъэгушхуэри, ЦIыпIынэр 1987 гъэм щIэтIысхьащ Горькэм и цIэр зэрихьэу Москва дэт, Дунейпсо литературэмкIэ институтым и аспирантурэм. ЕхъулIэныгъэ иIэу абы илъэсищкIэ щеджащ Аслъэн. А зэманым къриубыдэу и кандидат диссертацэри хьэзыр ищIащ, профессор цIэрыIуэ Долгат Уздият и щIэныгъэ унафэщIу, икIи щытхъу иIэу ар Москва щыпхигъэкIыжащ.
Пашэу щытыныр зи гъащIэ гъуазэ, щIэныгъэм хуэнэхъуеиншэ щIалэр здынэса лъагапIэмкIэ къэувыIакъым. Щалъхуа щIыналъэм 1991 гъэм къэкIуэжа ЦIыпIынэр щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжьу институтым къащтэжащ, IуэрыIуатэм ехьэлIа и къэхутэныгъэхэми пищащ. 2000 гъэм абы утыку кърихьащ «Адыгэхэм я мифо-эпическэ хабзэхэр» доктор диссертацэр. Щытхъушхуэ зиIа а лэжьыгъэр ехъулIэныгъэкIэ щыпхигъэкIащ РАН-м и Дагъыстэн щIэныгъэ центрым. Филологие щIэныгъэхэм я доктор ЦIыпIынэр и къулыкъукIи драгъэкIуэтеящ абы щыгъуэм. Институтым и унафэщIым и жэрдэмкIэ, 2001 гъэм къудамэ зырыз ящIауэ щытащ литературэмрэ IуэрыIуатэмкIэ IуэхущIапIэм и IэнатIэр. Аслъэн къыхуагъэфэщащ IуэрыIуатэмкIэ къудамэм и унафэщI къалэныр. ЩIэныгъэлIхэу Быхъурэ Мухьэмэд, Чурей Дыжьын, Нало Заур, ГъукIэ Анжелэ, нэгъуэщIхэри и гъусэу Аслъэн зи пашэ къудамэм лэжьыгъэшхуэ зэфIахащ лъэпкъ IуэрыIуатэр хъумэнымрэ ар зэхуэхьэсыжынымрэ ехьэлIауэ, IуэрыIуатэмкIэ лэжьыгъэ щхьэпэ куэд къытрырагъэдзащ. Ноби мыхьэнэшхуэ иIэщ Аслъэн адыгэ IуэрыIуатэмкIэ къызэригъэпэща музейм.
2008 гъэм и гъатхэпэм ЦIыпIынэр КъБКъУ-ми ирагъэблагъэри, филологиемкIэ институтым и кафедрэм и унафэщIу, Адыгэ щэнхабзэм и центрым и пашэу щылэжьащ. Гупым пщIэрэ нэмысрэ къыхуащIу, лэжьыгъэр иригъэфIакIуэу, жэрдэмыщIэхэр иIэрэ ахэр гъащIэм хипщэфу яхэтащ Аслъэн. Егъэджэныгъэм къыдэкIуэу, ар жыджэру ядэлажьэрт университетым и хэкупсэ щIалэгъуалэми. Абыхэм я гъусэу зэIущIэ хьэлэмэт куэд иригъэкIуэкIырт.
ЦIыпIынэр апхуэдэуи жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэт. Зи акъыл куур кърихьэжьэ Iуэхухэм я лъапсэ хъу щIэныгъэлI-къэхутакIуэм сыт щыгъуи и куэдт лъэпкъым хуэщхьэпэн жэрдэмыщIэхэмрэ мурадыщIэхэмрэ. Аслъэн и мурадт адыгэ хьэщIэщ екIу Щхьэлыкъуэ щиIэ лъапсэм щиухуэну. Абы зэрыжиIэу щытамкIэ, ар и теплъэкIэ ещхьынут пасэрей адыгэ джыназ пщIантIэшхуэм: абы щыплъагъунут дыжьын IэпслъэпскIэ гъэщIэрэщIа шыхэмрэ ахэр зыщIэпщIэ хъуну, дыгъэпсым пэлыд фитон дахэмрэ, цIыхухъухэмрэ бзылъхугъэхэмрэ я хьэщIэщхэр, абыхэм яку ит пщэфIапIэшхуэр, нэгъуэщI псэуалъэхэр. А псори цIыхухэм къагъэсэбэп хъун хуэдэу иухуэнурат Аслъэн, нысашэ хуэдэ е нэгъуэщI лъэпкъпсо гуфIэгъуэхэр щаIэм деж.
Адыгэ тхыдэр, лъэпкъ щэнхабзэр нэхъ куууэ щадж, абы ди жылагъуэм хуэфащэ увыпIэ щиубыдыж лъэхъэнэм дызэритыр псэкIэ зыхэзыщIа а цIыху щыпкъэр и жэрдэмщIакIуэт икIи къызэгъэпэщакIуэт адыгэ хабзэм щыщ дауэдапщэ куэдым. Абы и щапхъэт адыгэ гъащIэм, псэукIэм епхауэ щыта хабзэхэр республикэм и утыку нэхъыщхьэхэм Аслъэн щIэх-щIэхыурэ зэрыщигъэлъэгъуар. Апхуэдэхэт, псалъэм папщIэ, илъэс зыбжанэкIэ абы иригъэкIуэкIа зэхыхьэхэу гъэмрэ щIымрэ щызэхэкI, вакIуэихьэж, гъавэ къехьэлIэжыгъуэ махуэхэм ятещIыхьахэр. Щхьэлыкъуэ къуажэбгъуми ЦIыпIынэм къыщызэригъэпэщауэ щытащ «Дамыгъэтедзэ» адыгэ дауэдапщэр.
 Мурад инхэр зиIэ, лъагапIэщIэхэр зи плъапIэ ЦIыпIынэм и къаруилъыгъуэ дахэт. ЩIэныгъэ-къэхутэныгъэ, егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ, жылагъуэ лэжьыгъэхэми къадэкIуэу, ар хунэсырт и адэшхуэм и щIэину къыхуэна бжьэ гъэхъуныр егъэфIэкIуэнми, хьэрычэтыщIэ Iуэхухэм хэтынми, псом нэхърэ нэхъыщхьэращи, и анэр, анэкъилъхухэр, унагъуэр гулъытэншэ имыщIыным, зыхуей хуигъэзэным. Аслъэн къызэрилъытэмкIэ, цIыхур сыт щыгъуи зыгуэрым хуэпабгъэрэ хуэхъуапсэу щытын, гъащIэм къыхуигъэув дэтхэнэ гугъуехьми ерыщу пэщIэтыфын хуейщ. А ерыщагъыр лэжьыгъэм фIэкIа зыми къызэрыхимылъхьэфынури ищIэрт. Аращ ЦIыпIынэхэ я лъэпкъ дамыгъэм и лъабжьэм «Си лIыгъэм къимыхьынур си насып къремыхь» псалъэ Iущхэр щIыщIригъэтхауэ щытари.
Адыгэ лъэпкъым хуэщхьэпэн IуэхуфIхэмкIэ жылагъуэм щIэх дыдэ цIэрыIуэ щыхъуа, зи гъащIэ гъуэгур екIуу езыхьэкI Аслъэн хунэсакъым зыпэрыт лэжьыгъэм и хъер зыхищIэну, гурылърэ мураду иIа псори зригъэхъулIэну, и быным я насып илъагъуну. 2010 гъэм дыгъэгъазэм и 29-м ар щIэпхъаджащIэхэм яукIащ. Адыгэм тфIэкIуэдащ ди лъэпкъ щэнхабзэмкIэ, IуэрыIуатэмкIэ, этнографиемкIэ щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъа щIэныгъэлI щыпкъэр, къэхутакIуэ емызэшыр, цIыху щэджащэр. Анэм - и къуэ закъуэр, зэшыпхъуихым – я дэлъху закъуэр, щхьэгъусэм – тегъэщIапIэ лъэщыр, щIалэхэу Идаррэ Уэздемыррэ – лъэныкъуэ псомкIи щапхъэ яхуэхъу, я гъащIэ гъуазэ адэр.
ЦIыпIынэ Аслъэн мурадыфIрэ хъуэпсапIэ дахэу гъащIэм хуиIэхэм я гъунэ ирилъа къудейт. А псори адэ щIэину къызыхуэна и къуитIым ахэр зэрызэфIахын зэфIэкIрэ узыншагъэрэ Тхьэм къарит.

ЖЫЛАСЭ Маритэ.

Абы хуэдэхэр закъуэтIакъуэт

ЦIыпIынэ Аслъэн лъэпкъым къыдекIуэкIыу щыта хабзэжьхэр къитIэщIыжыну, зригъэужьыжыну, тфIэкIуэда адэжь щIэиным псэ къыхилъхьэжу, адыгэ псэукIэу щытар ди гъащIэм къыхипщэжыну яужь итащ. КIэщIу жыпIэмэ, лъэпкъым хуэлэжьащ Аслъэн. Абы хуэдэ цIыхухэр закъуэтIакъуэущ къазэрыхэкIыр лъэпкъхэм.
Аслъэн зыукIахэм Алыхьым къахуимыгъэгъу. Зы динми уи къуэш букIыжыну, цIыхум и псэ хэпхыну хуит уищIыркъым. ЩыIэкъым апхуэдэ еплъыкIэ. Диныр езыр фIым, захуэм ухуэзышэщ, мыхъумыщIагъэ-щIэпхъаджагъэрэ бзаджэнаджагъэкIэ къоIущащэр, Iейм, фIымрэ леймрэ ухуэзышэр динкъым. ИтIанэ, ди лъэпкъым и пщIэр къэдвгъэIэтыж, адыгэ хуэдэу дывгъэпсэу, ди адэжьхэмрэ ди хабзэжьхэмрэ дывмыгъэгъэпуд жыпIэным къемызэгъыу сыт хэлъыр?
Нобэ Кавказым Iуэху куэд, зыр зым и къуагъым къыкъуэлъу гъэпщкIуауэ щокIуэкI. Политикэ фIейхэм дыхашэу езыхэм я фейдэ зыхэлъхэм дыкъыщагъэсэбэпыну хущIокъу зыгуэрхэр. Апхуэдэхэм зыкъедгъэгъэпцIэнкъым. Ауэ, хэт сыт хуэдэ бгъэдыхьэкIэ иIэми, дэ ди еплъыкIэр зыуэ щытын хуейщ. Аслъэн дэ нобэ къытхэмытыжми, абы къигъэна лъэужь дахэм ирикIуэфын щIэблэ узыншэ тхьэм куэду къыдит.

Бабыгу Эргун, усакIуэ.

ХъуэпсапIэ лъагэхэр иIэт

Дунейпсо адыгэ дунейкIэ еджэу, фIыгъуэшхуэ дэкIуэдащ Аслъэн. Ар апхуэдизкIэ гъунапкъэншэт, абрагъуэти, изагъэрт лъэпкъым и блэкIари, и нобэри, и къэкIуэнури. Аслъэн и гъащIэ псом ищIар езым къызэрилъытэр зы псалъэ хуэдизут, ищIэну зыхэтам елъытауэ. Абыхэм ящыщт Налшыкрэ Щхьэлыкъуэрэ я зэпылъыпIэм деж щиухуэну зыщIэхъуэпсу щыта адыгэ лъэпкъ къалэр.
А къалэм Аслъэн щытепсэлъыхькIэ, хъуэпсапIэ лъагэхэм уи псэр япхъуатэрти, дунейпсо цIыхубэм я лъапIэныгъэ нэхъыщхьэхэм ухуашэрт, ахэр щIыуигъэпщытыкIырт, адыгэ лъахэм къыхуеIэ бийхэм я Iуэхум пэщIадза жыр мэIухухэм я зу макъхэм ущIигъэдэIуу. Аслъэн и «хъуэпсапIэ лъахэм»…
Хьэмэрэ езгъэлейуэ пIэрэ? ИтIани… адэ щIэиныфIу си гугъэр сяпэ итщи, Аслъэн и щIэблэмкIэ соплъэкI. Тхьэм къахузэпищэ!

ТIымыжь  Хьэмыщэ,
филологие щIэныгъэхэм я доктор, щIэныгъэлI.

Адыгэ щIалэм и щапхъэ

Лъэпкъым, щIэныгъэм нэхъ къащыхуэщхьэпэну дыдэм игъуэ нэмысу тфIагъэкIуэдащ ЦIыпIынэ Аслъэн. А щIалэм мызэ-мытIэу зы Iэнэ сыдыпэрысащ, и хъуэхъухэм сыщIэдэIуащ, нэхъыжьым хуищIа пщIэм, нэхъыщIэм кIэлъызэрихьа хабзэм сарищыхьэтщ, Абхъаз утыкум деж щригъэкIуэкIа хабзэ-щIэнхабзэ дауэдапщэхэм ящыщи срихьэлIащ. Гъунэгъу дыдэу сымыцIыхуа пэтми, си псэм фIыуэ илъэгъуащ.
ЦIыпIынэ Аслъэн нэгъэсауэ адыгэлIт, хабзэ-бзыпхъэ хэлът. Езым хэлъым и мызакъуэуи, цIыхухэм яригъэлъагъуфырт, захригъэлъхьэфырт.
Сэ срихьэлIакъым ЦIыпIынэ Аслъэн хуэдэу дахэу анэдэлъхубзэр зыгъэшэрыуэф. Утыку къихьэмэ, «псэлъэн имыухарэт, нэхъыбэрэ седэIуарэт» жыуигъэIэу, узыIэпишэрт. Ар икIи джэгуакIуэ Iэзэт. Шууэ ар япэу щыслъэгъуам, тхыдэм сыпхригъэплъат, КIэрашэ Тембот и «Шу закъуэм» хэт лIыхъужьыр си нэгум къыщIигъэувэу. Аслъэнрэ зытес шымрэ апхуэдизкIэ зэкIурти, зэщыщу уаIуплъэрт.
ЦIыпIынэ Аслъэн и кIуэдыкIам теухуауэ куэд жаIэ. Абы и пэжыпIэр зыщIэр Тхьэрщ. Ауэ зэхэзыгъэкIыпхъэр къэралырщ. АдыгэлIым и кIуэдыкIам дызригъэгупсыс щыIэщ. Япэрауэ: къэрал лъэщым цIыхур шынагъуэм щихъумэфын хуейщ, и псэм, и мылъкум темышыныхьу псэун папщIэ. ЕтIуанэрауэ: къэрал лъэщым апхуэдэу тыншу цIыху щаукIыфын хуейкъым. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, иджырей гъащIэм мыхъумыщIагъэ куэд ущрохьэлIэ. Хабзэм и хъумакIуэхэм я къалэнщ апхуэдэ щIэпхъаджагъэр къыщIагъэщу къызэпаудыну. Ар нэсу къамыгъэнэхуэфмэ, лажьэр зыхуахьыр езы къэралырщ. ЦIыпIынэ Аслъэн и гуауэр къэралым абы и унагъуэм дигуэшар пэжмэ, ар хъарзынэщ.
ЦIыпIынэм и кIуэдыкIам мыбыи сригъэгупсысащ: лIыгъэ щIапIэ щихуэкIэ, и псэ емыблэжыныр адыгэм и хьэл-щэнщ. Ди адэшхуэхэм ар фIы дыдэу яхузэфIэкIащ, я псэр Хэкум, лъэпкъым лIыгъэ яхэлъу щIатащ. Ауэ иджы дэ ди къалэныр дыпсэунырщ. Хэкум, лъэпкъым хуэтщIэнIауэ дигу илъмэ, псом япэрауэ, дыпсэун хуейкъэ!? Арамэ, ди узыншагъэм дыкIэлъыплъынри, нэгъуэщI шынагъуэхэм защытхъумэнри, ди бзэм, ди щхьэм дыхуэсакъынри ди лъэпкъ къалэнхэм ящыщщ. Сыт хуэдиз гурылъ дахэ уимыIэми, сыт хуэдэ щIэныгъэ убгъэдэмылъми, ахэр гъащIэм хыумыпщэфмэ, Хэкуми лъэпкъми яхуэпщIэфынуIакъым.
ЦIыпIынэ Аслъэн щапхъэ зыхуэзыщIыфын, абы пхиша лъагъуэм тетыфын, хэкум, лъэпкъым хуэпсэуфын щIэблэ Iущ, узыншэ Тхьэшхуэм къыдит!

Хъуажь  Фахъри,
зэдзэкIакIуэ, журналист.

Лъэпкъ Iущыгъэр зи гъуазэ щIэныгъэлI

Аслъэн хабзэшхуэ зыхэлъ, щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ цIыхут. Абы куэдрэ жиIэжу зэхэпхынут Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым къыщыувагъащIэм, архивым ягъакIуэу илъэс зыбжанэкIэ зэрыщылэжьам и хъыбарыр. Ауэ ар абы зэрыжиIэжыр гукъанэ гуэр хэлъутэкъым, атIэ иригушхуэут. И псалъэмакъхэм къазэрыхэщыжу щытамкIэ, уэрэдыжь, псысэ, хъыбар гуэрхэм щыгъуазэу къыдэкIуэтея пэтми, а зэманырат IуэрыIуатэм и къулеягъ, дахагъ псори Аслъэн щызыхищIар, зэпымычуи фIыщIэ яхуищIырт а Iэмалыр къезыта, щIэныгъэм и гъуэгум тезыша КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур, Гъут Iэдэм сымэ, н. Дэтхэнэ зы щIэныгъэлIым дежкIи нэхъыщхьэр къихутэну зыпэрыхьа Iуэхугъуэм куууэ щыгъуэзэнрати, Аслъэн и насыпым ар къихьат. IуэрыIуатэм и хъугъуэфIыгъуэ псом зэрылъэIэсыфам ирипагэуи дунейм тетащ.
Апхуэдэ лъабжьэ быдэ щIэныгъэлIым зэриIам гу лъумытэу къанэркъым, хабзэм, IуэрыIуатэм теухуауэ абы иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм ущеджэкIэ. ПщIы бжыгъэкIэ и Iэдакъэ къыщIэкIа статья къомым я гугъу умыщIми, ди лъэпкъ IуэрыIуатэр зыдж щIэныгъэм игъуэта ехъулIэныгъэфIхэм ящыщт «Народная историческая проза адыгов» (2000), «Мифоэпическая традиция адыгов» (2004) тхылъхэр абы къызэрыдигъэкIар. Мыбыхэм щызэпкърыха Iуэхугъуэ зыбжанэм зэгуэр ди япэ ита еджагъэшхуэхэр елэжьауэ щытами, «Зэманым декIур лIыфIщ» жыхуаIэрати, ди лъэхъэнэм щIэныгъэм игъуэта зыужьыныгъэр и лъабжьэу, Аслъэн а къэхутэныгъэхэр лъагъуэщIэ тригъэуващ, щIэщыгъуэ куэди хилъхьащ, абы къыхэкIкIи псынщIэ дыдэу дэнэ щIыпIэкIи щызэлъащIысащ.
УмыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым ар егъэлеяуэ набдзэгубдзаплъэу зэрыщытари: лъэпкъым и гупсысэр, и дуней еплъыкIэр, и хабзэр, и Iэзагъыр къызыхэщ дэтхэнэ зы Iуэхугъуэми гу лъитэрт, зы мащIэу фIэкIа къэмыIуэтами, абы и лъабжьэр къызэритIэщIыным, ар зэриIэтыным хущIэкъурт. Псом хуэмыдэу а щытыкIэр хыболъагъуэ IуэрыIуатэ сюжетхэр, образхэр щызэпкърыха и лэжьыгъэхэм.
Аслъэн архивым щыщылэжьа илъэсхэм я гугъу щищIкIэ, мыри къыхигъэщырт: «Архивым сыщыщыIа зэманым пленкэм тетхауэ сэ сызэдэIуа IуэрыIуатэр зэхэзыхамрэ Iэрытхыу щIэзджыкIам къыщыIуэтам щыгъуазэмрэ адыгэпсэр, адыгэм и дунейр зыхимыщIэу дауэ псэуфын!?» - жиIэрт абы. А псалъэхэм къикIыр хэт дежкIи, дауи, гурыIуэгъуэт.