Европэ псор зэрыпагэ Iуащхьэмахуэр Iуащхьэ къудейуэ къэтлъытэу дыкъокIуэкI ижь-ижьыж лъандэрэ. ЩIэныгъэм зиужьщ, къэхутэныгъэхэр нэхъыбэ хъури, Iуащхьэмахуэ зэрывулканыр къэтщIащ. Нобэр къыздэсым щIэныгъэлIхэм жаIэрт ар вулканыжьу, мышынагъуэу, «жеижауэ». Ауэ Iуэхур дызэригугъэм щыщыIэкъым.
Урысей институтхэмрэ лабораторэхэмрэ щрагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, Iуащхьэмахуэ «жейркъым» икIи жьыкъым, атIэ, дызэримыгугъауэ, къыщиудыну хьэзыр вулканщ. Уеблэмэ илъэс мини 2-м нэблагъэкIэ зызыущэхуауэ щыта Iуащхьэмахуэ щIэныгъэлIхэм закъригъэщIэн щIидзащ икIи Урысейм и вулкан нэхъ шынагъуэ дыдэхэм ящыщ зыуэ ар къалъытэ.
Iуащхьэмахуэ мызэ-мытIэу къиуащ, лавэ къэплъар зэм ипщэкIэ, зэм ищхъэрэкIэ, зэм къухьэпIэмкIэ щежэхыу. И зи чэзу къэуэгъуэм и ужькIэ илъэс мин 50-кIэ «жеижырт». Ауэрэ Iуащхьэмахуэ и къиугъуэхэм илъэс мин 1,5 - 3 я зэхуаку хъуащ. Вулканым и лъапэм деж къыщагъуэту яджа лавэ жахэм ятепщIыхьмэ, илъэс мини 6, мини 3, 1,8-кIэ узэIэбэкIыжмэ хуэзащ и иужьрей къэуэгъуэхэр. Абы ятепщIыхьмэ, Iуащхьэмахуэ и зи чэзу къэуэгъуэр къэблэгъауэ жыпIэмэ ущыуэнукъым, уеблэмэ мы лIэщIыгъуэм уежьэ хъунущ.
Абы теухуауэ щIэныгъэлIхэм жаIэр зэтехуэркъым. Языныкъуэхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, вулканыр къиуным лIэщIыгъуэ зыбжанэ иIэщ иджыри, нэгъуэщIхэм зэрыжаIэмкIэ – абы куэдрэ дызыпигъэплъэнукъым.
Вулканым и иужьрей къикIыгъуэм къигъэлъэгъуащ и къарур здынэсыр. Абы къридза мывэкIэщхъыр Индыл псым и сэмэгурабгъу Iуфэм деж сантиметр 70-кIэ щызэтелъу щытащ! КIэщIу жыпIэмэ, Iуащхьэмахуэ километр 700-кIэ пэжыжьэ щIыпIэхэм нэсат. Абы нэхърэ нэхъ шынагъуэжыр - Iуащхьэмахуэ къэплъын щIидзэмэ, мыл телъыр къэвыжу къызэрежэхынуращ, Iэгъуэблагъэр трилъэсыкIыу.
Зэвгъэпщэн папщIэ… Илъэсищ ипэкIэ Terra америкэ спутникым хьэршымкIэ ЩIым сурэт къыщыщытрихым къиубыдат Антарктидэм щыIэ Белиндэ вулканым и къикIыгъуэр. Абы и лъагагъыр метр 1370-рэщ. «Дэ тлъэгъуащ вулканым телъ мылыр къызэгуитхъыу лавэр къызэрежэхар. Ар метри 100 зи бгъуагъ псым хуэдэу къехырт Iуащхьэми, и лъапэм деж щызэкIэщIэжыжырт, зытелъадэ мылыр къигъэкъуалъэу», - жаIэжащ иужькIэ абы кIэлъыплъа щIэныгъэлIхэм. Лавэм и нэхъыбапIэр тенджызым хэлъэдащ, мыдрейр хытIыгум и Iуфэхэм щыжащ, вулканыр зытет щIым къыхигъахъуэу. Белиндэм нэхърэ 4-кIэ нэхъ ин Iуащхьэмахуэ къауэмэ, кърикIуэнур уи нэгу къыщIэбгъэхьэну гугъукъым.
Iуащхьэмахуэ геологием, геохимием, минералогием, петрографием, вулканологием, сейсмологием, геофизикэм пыщIа щIэныгъэ IуэхущIапIэ куэд къыкIэлъоплъ. Апхуэдэщ Урысейпсо ЩIэныгъэ Академием Петропавловск-Камчатскэм щиIэ КъуэкIыпIэ жыжьэ къудамэмрэ Геофизическэ IуэхущIапIэмрэ. Абыхэм ядж Iуащхьэмахуэ и зэпкърылъыкIэр, и мывэхэр къызыхэщIыкIар, и пщтырагъыр, абы и лъабжьэр зэрызекIуэр, зэрехъейр, къыщыIу макъхэр. ЩIэныгъэлIхэм яхузэфIокI, щIыр къамытIэщIми, щIы лъабжьэм къыщыхъухэр зрагъэщIэну. Арами, Iуащхьэмахуэ къыщыуэнур мыращ жаIэу, пыухыкIауэ жэуап къуатыфынукъым. ЖаIэр зыщ – вулканыр къэуэфынущ илъэс 50 дэкIми, илъэс ныкъуэ дэкIми, ауэ и къикIыгъуэр къызэрыблэгъар хьэкъщ.
