Хамэ къэралхэм ис адыгэхэм я бзэр, хабзэр, щэнхабзэр, тхыдэр яхъумэжын папщIэ Iэмал нэхъыщхьэу къалъытэу япэу зиужь ихьар Адыгэ хасэхэр къызэгъэпэщынырщ. Абы къыкIэлъыкIуэу, я зэхэщIыкIрэ лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэмрэ яхъумэн папщIэ, адэжь щIэинхэр зэхуахьэсу, яхъумэу хуежьащ. ЦIыху куэдым езыхэм я музей, библиотекэ яIэжщ. Абы и щхьэпагъыр пасэу къыгурыIуэри, Тыркум щыпсэу ди нэхъыжьыфI Агъашэ Мухьиддин къызэригъэпэщащ зы библиотекэ.
МухьидДин езыр абазэщ. Анкара ЭкономикэмкIэ щыIэ академиер къиухащ. IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм пэрытащ, пенсэм зэрыкIуэрэ и лъэпкъ Iуэхум гурэ-псэкIэ толажьэ. Дунейпсо Адыгэ Хасэр къызэгъэпэщыным жыджэру хэтащ Мухьиддин, адыгэ Iуэхум зригъэужьын папщIи куэд илэжьащ, зытегузэвыхь и анэдэлъхубзэр фIыуэ ещIэ, тыркубзэр, инджылызыбзэр, нэгъуэщI бзэ зыбжани егъэшэрыуэ.
Адыгэ Iуэхум иужь итурэ, адыгэ, абхъаз лъэпкъхэм ятеухуауэ тхылъ, журнал, газет щызэхуэхьэса зы институт щымыIэныр Iэмалыншэу къилъытащ. «Хъыджэбз дахэ, лIыхъужь закъуэтIакъуэ дызэриIэр ящIэ мыхъумэ, лъэпкъ тхакIуэхэр, щIэныгъэлIхэр дизэриIэр, ди лъэпкъым бгъэдэлъ хъугъуэфIыгъуэхэм нэгъуэщIхэр къызэрытетхыхьыр ящIэркъым, жысIэри, иужь сихьащ Iуэхум. Арати, хэт дэнэ къэрал кIуэми, селъэIурт, ди хъыбар зэрыт тхыгъэ гуэр щагъуэтмэ, къысхуахьыну. КъищынэмыщIауэ, интернетыр хуабжьу къытхуэщхьэпащ. Европэм, Америкэм, нэгъуэщI щIыпIэхэми еджакIуэ кIуахэр хуабжьу сэбэп мэхъу. Абыхэм я фIыгъэкIэ дэнэ къэрали къали кавказ лъэпкъхэм ятеухуауэ тхауэ щыIэхэр сощIэ. СощIэ дэнэ сыт къыщыплъыхъуэ хъунуми. Дэнэ сыт хуэдэ тхылъ щIэлъми тхауэ сиIэщ. Iэмал зыхуэдмыгъуэтыр зыщ - егъэлеяуэ лъапIэщ. Илъэс 200, 300, 400, 1000, нэхъыбэж я ныбжьу, ди Кавказ щIыгум щалъэгъуахэр ятхыжауэ, я нэгу щIэкIахэр тхылъым иту къэнауэ куэду щыIэщ. Ахэр и пэжыпIэкIэ уасэншэщ, а тхыгъэхэр гупсысэ куу зиIэщ, пудуи къуатынукъым. Аращи, дэ зэкIэ ахэр къэтщэхуну дыпэлъэщыркъым», - жеIэ Мухьиддин.
Пэжщ, тхылъхэр хуэм-хуэмурэ къригъэхьын щIидзащ. Фондыр 2000 гъэм иухуащ, 2006 гъэм хасэ Iуэхухэр зригъэтIылъэкIри, абы зегъэужьыным иужь ихьащ. КъатитIу зэтет унэ щхьэхуэ фондым и цIэкIэ къащэхури, лэжьэн щIадзащ.
Мухьиддин ныбжьыщIэхэм быдэу япыщIащ. Ахэр нэхъ зэхэзокIуэри, нэгъуэщI къэрал кIуэнухэр къригъэблагъэурэ яжреIэ, абы сыт щыIэми зрагъэщIэну, библиотекэхэм щIыхьэну, Кавказым, адыгэхэм ятеухуауэ сыт ягъуэтми къыхурагъэхьыну. «Зыщывгъэпсэху зэманхэр абыхэм ятевгъэкIуадэ, жысIэу согъэIущ. Езы тхылъыр къысIэрывмыгъэхьэфми, зыщIэлъ пэшыр, зыдэлъ пхъуантэр, тхылъыр къыщыдэкIа илъэсыр, мазэр, махуэр фтхыи къысIэрывгъэхьэ. Ар здэщыIэр, зэрыщыIэр къытхуэщIэмэ, сэбэпышхуэщ», - жеIэ абы.
- Фондым щIэлъын хуейуэ, Кавказым, Хэкум щыIэ институтхэм, университетхэм яIэн хуейуэ, тхылъ мини 2 къэтщ. Сэ дэнэ сыкIуэми, тхылъ 20 - 40 къыздэзмыхьу сыкъэкIуэжыркъым. Си ныбжьэгъухэр саугъэт лъыхъуэу щытмэ, сэ унэхэм сыкIуэурэ тхылъхэр къызолъыхъуэ, журналхэм соплъ, тхылъ тедзапIэхэм сыкIуэурэ къызощэху. Мис апхуэдэурэ хуэм-хуэмурэ библиотекэ хъуащ ди IуэхущIапIэр. Мы лъэхъэнэм тхылъ мин 20-м щIигъу щIэлъщ. Тыркум къыщыдэкIауэ зы напэ закъуэ фIэкIа имытми, напэ ныкъуэ иримыкъу фIэкIа а тхылъым имыхуами, къызолъыхъуэри, щIызолъхьэ. Ар археологиеми, антропологиеми, тхыдэми - сытым теухуауэ щытми, согъэтIылъ.
Дызылъыхъуэ журналхэри щыIэщ. 1898 гъэм «Итхьэд» и цIэу къыдэкIащ. Ар 4, 5 мэхъу, ауэ псори дгъуэтакъым. Япэ закъуэращ диIэр. Гууз куэд итщ. Абы щыгъуэ Уэсмэн пащтыхьыгъуэм и унафэщIхэм: «Журналыр мы хэкум къихьэнкIэ Iэмал иIэкъым, мыр дызыхуэмейщ», - жаIэу унафэ ящIауэ щытащ. Ар дэ къэдгъуэтащ», - къеIуатэ Агъашэм.
Мухьиддин зэрыжиIэмкIэ, 1911-1913 гъэхэм Истамбыл щаухуа Хасэр хасэшхуэт - цIыхуи 108-рэ хэтт. Абы къыдагъэкIыу щытащ «Гъуазэ» газетыр. Ар хуабжьу купщIафIэт. Газет 59-рэ мэхъу ар. 9-р зэкIэ игъуэтыжыркъым, 50-р иIэщ. 40-р, 41-р, 42-р игъуэтамэ, а 50-р зэкIэлъыкIуэу къыдигъэкIыжынут. А газетхэм къэбэрдей, кIахэ диалектхэмкIэ, уэсмэныбзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ ятха тхыгъэхэр итщ. Налшык щыIа муфтийм и тхыгъэ, пащтыхьым и дэIэпыкъуэгъу шейх Гуулистам къыхуригъэхьа упщIэхэмрэ жэуапымрэ, алыфбейм теухуауэ Сирием, Иорданием, Египетым, Ливием, адыгэ щыпсэу нэгъуэщI къэралхэм щыпсэухэм я чэнджэщ зэхуахьэсахэр итщ а газетхэм. Ахэр адыгэбзэкIэ тэрмэш иригъэщIу къыдигъэкIыжыну хуейщ.
Мухьиддин и мурадхэм ящыщщ сабийхэм, ныбжьыщIэхэм ятеухуа тхылъхэр нэхъыбэ ищIыну. Сабийр ехъуэпсэн хуэдэу сурэтхэмкIэ гъэщIэрэщIауэ зэхигъэувэну и хъуэпсапIэщ, щэнхабзэм, бзэм зиужьынымкIэ сэбэп хъун тхылъхэр.
«Тыркум тхылъ щащэ жармыкIэхэм дахохьэ, ди тхылъхэр ядогъэлъагъу, дэри адрейхэм ящэхэр зыдогъащIэ. Абы нэхъыжьхэри, нэхъ щIалэхэри къыхохьэ. Куэд щIоупщIэ сабийхэм папщIэ тхылъхэм. Сабийм папщIэ тхэуэ Четин (ГъуэгулI) Омер диIэти, 2016 гъэм и ныбжьыр илъэс 73-м иту, дунейм ехыжащ. Ар езыр цIыху телъыджэт. Сабийхэм папщIэ абы итха псысэхэр Европэм щыщ къэрали 6 - 7-м езыхэм я бзэкIэ зэрадзэкIауэ школхэм щрагъэдж. УщIэгушхуэ хъун адыгэщ ар.
Бзэр зымыщIэр сабийщ, илъэс зыхыбл зи ныбжьри, илъэс 40 зи ныбжьри. Бзэр зэгъэщIэжынымкIэ тхылъхэм, фильмхэм дахуэныкъуэщ», - жеIэ лIы щыпкъэм.
Тхылъхэр къыдэгъэкIыным нэхъ гугъуу хэлъыр адыгэбзэкIэ, итIанэ урысыбзэкIэ зэдзэкIынырщ. Тыркум факультети 9 щыIэщ урысыбзэ щрагъэджу. КъыщынэмыщIауэ, Налшык, Мейкъуапэ къалэхэм щыIэ университетхэм нэдгъакIуэурэ щедгъэджахэм хъарзынэу бзэр ящIэ. Ахэр сэбэп къытхуэхъунущ. ИтIанэ, Тыркум тэрмэш зыщI куэду щыIэщ - ахэр согъэлажьэ ахъшэкIэ.
Иужьрей лъэхъэнэм хуэм-хуэмурэ тхылъ куэд къыщыдэдгъэкI хъуащ Тыркум. Си щхьэкIэ тэрмэш езгъэщIурэ, иужьрей илъэси 9-м тхылъ 80 къыдэзгъэкIащ. А тхылъхэр ди къэралым и библиотекэу миным щIигъум щIэтлъхьащ, соми къаIытхакъым. Ар библиотекэхэм щIэлъмэ, зыгуэрхэм ялъагъунущ, яджынущ. Адыгэми, нэгъуэщI лъэпкъ щыщми, еджэмэ, ди хъыбар ящIэнщ. Ар зы. ЕтIуанэрауэ, Уэсмэн пащтыхьыгъуэм щыгъуэ адыгэхэм ятеухуауэ ятха дэфтэрхэр диIэщ, я бжыгъэкIэ мин 40-м щIигъуу. Ауэ ар уэсмэныбзэщ зэрытхар, тэрмэш 20 сиIэми, си гъащIэр хурикъункъым ар зэрадзэкIыну. Мис ар жагъуэ сщохъу.
Уэсмэн пащтыхьыгъуэм и пашэхэр псы Iуфэм щыкIуам, ди унафэщIхэр ирагъэблагъэурэ, саугъэтхэр иратурэ, ящIа унафэхэр, зэрызэгурыIуар, зэрызэуар - псори дэфтэру диIэщ. ДиIэщ Хэкум дыкъыщрахуам щыщIэдзауэ, Тыркум дызэрыщагъэтIысам, къуажэхэр зэрызыхэтIысхьам теухуахэр.
Ди жагъуэ зэрыхъущи, щIэныгъэр къафIэIуэхужкъым дызэрыт зэманым. Адыгэм и закъуэкъым ар. Дызыхэс лъэпкъхэри аращ. ЩIалэгъуалэр нобэ компьютерымрэ телефонымрэ исщ. Абыхэм еплъмэ, дунейр ящIэ яфIощI, тхылъ еджэну хуеижкъым. Ар къэтлъытауэ, сыт хуэдэ тхылъри, журналри Тыркум щыIэ университети 180-м, хасэхэм яхудогъэхь, - жеIэ Агъашэ Мухьиддин.
Нобэ Тыркум щытрадза тхылъ 400-м щIигъум итщ адыгэхэм ятеухуахэр. Ахэр щIэзыджыкI дэтхэнэ зыми къищIэнущ ди лъэпкъыр зыхуэдэр. Ахэр зэхуэхьэсынырщ, тхылъыщIэхэр къыдэгъэкIынырщ фондыр зытелажьэр. Апхуэдэуи тхыдэ куу дызэриIэр, хэкуншэу дызэрыщымытыр, бзэ къулей, хабзэ дахэ, лъэкIыныгъэ зэрабгъэдэлъыр хамэ щIыпIэ къыщыхъуахэм я деж зэрынахьэсыным иужь итщ.