Слъон Лудин и лъэужь нэхур

Биологие щIэныгъэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор цIэрыIуэ,  Къэбэрдей-Балъкъэрым щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Урысей Федерацэм цIыхухэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ егъэгъуэтынымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ,   Урысейм Естественнэ щIэныгъэхэмкIэ и академием  (РАЕ) и член-корреспондент, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием и академик, Кавказ Ищхъэрэм и физиологхэм, экологхэм, лихенологхэм я щIэныгъэ школым и къызэгъэпэщакIуэ, Урысей Ботаникэ зэгухьэныгъэм щIыхь зиIэ и член Слъон Лудин Хьэчим и къуэр (1934 - 2021)  адыгэ  лъэпкъым и къуэ пажэхэм ящыщт.  ЗэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъа, щIэныгъэм и щыгум нэса еджагъэшхуэр щэкIуэгъуэ мазэм и кIэм  дунейм ехыжащ.

  Адыгэхэи игъащIэми къыддекIуэкI лъэпкъ Iущыгъэхэм ящыщу «ГъащIэр матэщIэдзакъым»  жыIэгъуэр къанэ щымыIэу хуэпхь хъунут     Слъон Лудин,  абы къикIуа гъуэгуанэм  уриплъэжмэ.  Ар гъэнщIащ  гугъуехьхэмкIи, тыншыгъуэхэмкIи, къызыхэкIа лъэпкъым, щалъхуа щIыналъэм и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ IуэхугъуэхэмкIи. 

Слъон Лудин Шэрэдж щIыналъэм хыхьэ Аушыджэр къуажэм къыщалъхуащ 1934 гъэм   мэлыжьыхьым и 15-м. Слъонхэ Хьэчимрэ Гуэщнащхъуэрэ  (ар Аруан жылэм щыщт, Вэрмахуэхэ япхъут) зэдагъуэта  бынийм я ебланэт Лудин.    Бынунагъуэшхуэм я нэхъыжьыр щIэныгъэм пщIэ хуэзыщI, ар зиIэм  бгъэдэлъ  къулеягъыр зыхуэдизыр фIыуэ къызыгурыIуэ цIыхут.  Зэрыбынийм ящыщу псоми щIэныгъэ нэхъыщхьэ ирамыгъэгъуэтыфами,  адэ-анэм ахэр ягъэсащ лъэпкъ хабзэмрэ нэмысымрэ тету,   цIыхугъэрэ зэхэщIыкIрэ яхэлъу.   Ахэр  хущIэкъуащ быным я гур мыкIуэду, я псэр мыуфIыцIу,   дунейр яфIэIэфIу къэхъуным.

И нэхъыжьхэр зи щапхъэу къэтэдж Лудин и гур хузэIухат щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным.   КъытекIуэ щымыIэу, Слъоным курыт школыр 1954 гъэм къиухащ, щIэныгъэ нэхъыщхьэ зыIэригъэхьэнми иужь ихьащ. ЯпэщIыкIэ абы и мурадащ дзэ-медицинэ еджапIэм кIуэну, арщхьэкIэ  республикэм и дзэ комиссариатым къыщыжраIащ а гъэм   ди лъахэм щыщ абыхэм  къамыщтэу. И тхылъхэр къищтэжри къыкIэлъыкIуэ илъэсым Лудин щIэтIысхьащ  Къэбэрдей пединститутым биологиемкIэ и къудамэм.

Студент илъэсхэр купщIафIэу, хьэлэмэту, щызу ирихьэкIащ Лудин.  Дапщэщи хуэдэу, ар гупым я пашэт, я гупсэт. Псы хуэлIа къэкIыгъэм псыIагъэр зэрызыщIифым хуэдэу, Лудини и ныбжьэгъухэри  щIэныгъэм хуэпабгъэрт, зыхуеджэ IэщIагъэм и щэху псори къызэIуахыным хущIэкъуу.   Слъоныр я курсым и комсомол зэгухьэныгъэм и секретарт, университетым и комсомол комитетым и бюром хэтти, жылагъуэ лэжьыгъэхэми хуэжыджэрт. Уеблэмэ, щIалэгъуалэр зэщIигъэуIуэурэ, Къэзахъстаным тIэунейрэ ишащ, щIыщIэр къэзыIэтхэм сэбэпышхуэ яхуэхъуу.

  ЕджапIэ нэхъыщхьэм биологиемкIэ и къудамэр фIы дыдэу къэзыуха щIалэщIэр Тэн Iус Ростов къалэм дэт  къэрал университетым и аспирантурэм ягъэкIуащ. КъБКъУ-м щыщеджэ зэманми къэхутэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм дихьэхыу, ахэр зэфIэзыхыу щыта Лудин  абыи щыщапхъэт, нэхъыфIу еджэхэм ящыщт

 Аспирантурэр ехъулIэныгъэкIэ къиухри,     щIэныгъэлI цIэрыIуэ Матухин Григорий и нэIэм щIэту игъэхьэзыра, блэкIа илъэсхэм  зэфIиха къэхутэныгъэщIэхэр зи лъабжьэ кандидат диссертацэри Ростов щыпхигъэкIыжащ Слъоным. Биологие щIэныгъэхэм я кандидат хъуауэ Налшык къэзыгъэзэжа щIэныгъэлIыр япэщIыкIэ Ботаникэ хадэм и лаборант нэхъыжьу къащтащ,  университетми щригъаджэуи иригъэжьащ.  I966 гъэм ар    ботаникэмкIэ кафедрэм и доцент къалэныр и пщэ далъхьащ. Студентхэр зэрыригъаджэм къыдэкIуэу, ди республикэм и щIыналъэм къыщыкI къэкIыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм я мыхьэнэр къэхутэным,     куууэ зэпкърыхыным хуэунэтIа лэжьыгъэшхуэ иригъэкIуэкIащ абы,   «Гербарная» лабораторэ щхьэхуи къызэригъэпэщащ. ЗэфIэкI лъагэ къызыкъуэзых щIэныгъэлIыр 1976 гъэм  хахащ  ботаникэмкIэ  кафедрэм  и  унафэщIу икIи  илъэс 23-кIэ а къулыкъум пэрытащ.   

  Егъэджэныгъэми практикэ лэжьыгъэхэми куууэ хэт Лудин абыхэм къадэкIуэу елэжьу хуежьащ и доктор диссертацэр  гъэхьэзырыным.   1985 гъэм   абы Украинэм ЩIэныгъэхэмкIэ  и Академием  ехъулIэныгъэкIэ щыпхигъэкIащ и доктор диссертацэр. ЩIэныгъэ дунейм пщIэ лъагэ щызыгъуэта  лэжьыгъэхэм ящыщт а диссертацэр.   А Iуэхугъуэм хуабжьу щыгуфIыкIахэм ящыщт   профессор цIэрыIуэ КIэрэф Къамболэти, сыту жыпIэмэ ди республикэм  дежкIи  ар  ехъулIэныгъэшхуэт -  къэбэрдей адыгэхэм ящыщу «биологие щIэныгъэхэм я доктор» цIэ лъапIэр  япэу зыфIащауэ щытар Слъон Лудинт. 

Еджагъэшхуэм зэфIиха а лэжьыгъэ купщIафIэм кърикIуахэм ноби мыхьэнэ ин щаIэщ щIэныгъэм. Абы и  «Гербарная» егъэджэныгъэ-щIэныгъэ лабораторэр   хагъэхьащ  а унэтIыныгъэмкIэ щыIэ дунейпсо реестрым, «Къэбэрдей-Балъкъэрым и ЩIэныгъэ Гербарий» (KBNG) фIэщыгъэр иIэу.   ЩIэныгъэлIым дуней псом щиIэ   пщIэ лъагэмрэ зэфIэкI инымрэ къызэралъытэм щыхьэт техъуэхэм ящыщщ  абы Европалатэм (Eurochambers)   ищIа унафэм ипкъ иткIэ, Лудин къыхуагъэфэщащ зи лэжьыгъэфIхэмкIэ дуней псом щыцIэрыIуэ еджагъэшхуэхэм ират хабзэ дамыгъэ лъапIэри – «Бгъэдэлъ зэфIэкI лъагэхэм папщIэ» медалымрэ  щIыхь тхылъымрэ.    КъинэмыщIауэ, щIэныгъэлIым илъэс куэдкIэ зэфIиха лэжьыгъэ хьэлэлым  къыпэкIуащ нэгъуэщI  дамыгъэхэри, щIыхь, фIыщIэ тхылъхэри.

 Зи  гъащIэ псор   лъэпкъ щIэныгъэм зегъэужьыным, абы и хъерыр цIыхубэм яхуэгъэлэжьэным тезыухуауэ псэуа щIэныгъэлIым и ахърэтыр дахэ ухъу. Абы къигъэна лъэужь дахэр махуэ яхурехъу  къыщIэна и унагъуэми къызыхэкIа адыгэ лъэпкъми.