Адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ я къуэпсхэр

Тхыдэ гъуэгухэмкIэ

Ардзинбэ Вячеслав: Дэ сыт щыгъуи дызэгъусэнущ

         Тхыдэтххэм, бзэхэр зыджхэм, этнографхэм, нэгъуэщI еджагъэшхуэхэм шэч къытумыхьэну сэтей къащIащ ди лъэпкъхэм я къежьапIэр зыуэ зэрыщытыр - ахэр хьэтхэм къазэрытехъукIар. Тхыдэм уриплъэжмэ, тыншу уолъагъу ди лъэпкъхэр зэрызэIыхьлыр. Абы щыхьэт тохъуэ тхыдэ, щэнхабзэ фэеплъхэр. Дэ быдэу къуэпскIэ дызэрызэпыщIар къыдгурыIуэн папщIэ, Абхъазымрэ адыгэ лъэпкъхэмрэ я щIыналъэхэм я топонимикэр зэдгъэщIэн хуей къудейуэ аращ. Адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ яIэщ я зэхуэдэ фэеплъ – нарт эпосыр. Адыгэ хабзэмрэ апсуарэмрэ – ди лъэпкъ хабзэмрэ зэгъунэгъу дыдэщ. ИкIэм-икIэжым ди унэцIэхэри зэтохуэ.

         Адыгэ лъэпкъхэр зэкъуэзыгъэувауэ щыта пщы Инал Абхъазым и щIыналъэм  зэрыщыщIалъхьам дыщыгъуазэщ. Абы и кхъэр Инал-Къубэ зыфIаща щIыпIэм щыIэщ.

         Кавказ зауэм и зэманым езыхэм я щхьэхуитыныгъэм зэгъусэу адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ зэрыщIэбэнар аргуэру щыхьэт тохъуэ ди зэкъуэшыгъэм. Ди жагъуэ зэрыхъущи, а зауэм ди лъэпкъхэм хэщIыныгъэ ин дыдэхэр къахуихьащ. Шапсыгъхэр, беслъэнейхэр, абазэхэхэр, натыхъуейхэр залымыгъэкIэ я лъахэм зэрырагъэкIам зэпэIэщIэ дищIащ. АрщхьэкIэ ди лъэпкъхэр хамэ щIыпIэхэми щызэрыIыгъащ: адыгэхэми абхъазхэми а щIыналъэхэм «шэрджэскIэ» къыщоджэ.

         Совет властым и илъэсхэм ди лъэпкъхэр зэкIэщIэгъэкIыным теухуауэ Сталиным иригъэкIуэкIа политикэм, адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ зы лъэпкъым къызэрытехъукIар зэрабзыщIам дэ нэхъри зэпэжыжьэ дащIа хуэдэт, ауэ къэралым щыщыIэ жылагъуэ политикэ щытыкIэм зэрызихъуэжу, тхыдэ блэкIам, нобэрей зэманым, къэкIуэнум теухуауэ пэжыр жаIэу щIадзащ. Къэбэрдей щIалэхэу щэхэр езыхэм яфIэфIу къэкIуащ абхъаз щIыналъэр, абхъаз лъэпкъыр яхъумэну. 1992-1993 гъэхэм екIуэкIа зауэ хьэлъэм абыхэм зэбгъэпщэн щымыIэ лIыхъужьыгъэ къыщагъэлъэгъуащ. Мыбдеж къыщыхэдгъэщынщ щхьэхуитщIыжакIуэ зауэм и япэ махуэхэм къыщыщIэдзауэ Абхъазым зыхъумэжыныгъэмкIэ и штабым и Iэтащхьэу икIи Абхъазым и Президент Ардзинбэ Владислав и дэIэпыкъуэгъу нэхъ гъунэгъу дыдэу Къэбэрдейм щыщ полковник Сосналы СулътIан зэрыщытар. ИужькIэ ар Абхъазым зыхъумэжынымкIэ и министру ягъэуващ, абхъазыдзэм и генерал хъуащ.

Абхъазыр залымыгъэкIэ Куржым зэрыгуагъэхьар

         1921 гъэм гъатхэпэм и 4-м Абхъазым Совет власть щагъэуващ. Абхъазым щыпсэухэм ар къалъытащ Куржы демократие республикэмрэ унафэ зыщI меньшевик партымрэ я бжьым лъэпкъхэр къыщIэзыгъэкI Iуэхуу. Илъэс 57-рэ и пэкIэ 1864 гъэм фIэкIуэдауэ щыта къэралыгъуэр игъуэтыжащ. Хамэ унафэ щIэмыт Абхъаз республикэ къызэрагъэпэщащ 1921 гъэм гъатхэпэм и 31-м.

         Къэрал щхьэхуэм и хуитыныгъэхэр иIэу Абхъаз ССР-р хэтащ ССР-хэм я Союзыр къызэзыгъэпэщахэм, абы и лIыкIуэхэм 1922 гъэм и дыгъэгъазэм Iэ щIадзащ СССР-р къызэгъэпэщыным теухуа зэгурыIуэныгъэм.

         Зэхуэдэ хуитыныгъэ зиIэ къэралхэу Куржымрэ Абхъазымрэ (ахэр а зэманым ЗСФСР-м хыхьэрт) Союз зэгурыIуэныгъэ зэращIылIащ. Апхуэдэ щытыкIэ щыIащ 20 гъэхэр иухыхукIэ – зы лъэныкъуэр (абхъазхэр) я хуитыныгъэхэм щIэбэну, нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ Абхъазыр союз республикэу щимыгъэтыну Куржым зэпымыууэ къытрикъузэу. Сталиным и властыр быдэ хъуа иужь, псоми зэращIэщи, лъэпкъ зэхущытыкIэхэм ятеухуа политикэм зэхъуэкIыныгъэ мыхъумыщIэхэр къыхыхьащ. Сталинымрэ ГССР-м и унафэщIхэмрэ къытракъузэри, I93I гъэм и мазаем Абхъаз ССР-м и Советхэм я съездым унафэ къищтэн хуей хъуащ автоном республикэ папщIэу Абхъазыр Куржым хыхьэным теухуауэ.

         Апхуэдэ щIыкIэкIэ Сталинымрэ абы и блыгущIэтхэмрэ Абхъаз ССР-р ягъэкIуэдыжащ. Абхъазым и Конституцэу I937 гъэм къащтам Куржым щигъуэтар автоном республикэм и статусырщ.

         ИужькIэ СССР-м щекIуэкIа лъэпкъ-къэрал ухуэныгъэм къызэригъэлъэгъуащи, апхуэдэ Iуэхухэр хуабжьу зэран яхуэхъуащ лъэпкъышхуэхэмрэ лъэпкъ цIыкIухэмрэ я зэхущытыкIэхэм.

КъыбгъэдэмыкIыу хъунутэкъым

         Абхъазыр автоном республикэм хуагъэкIуа иужь, Куржым ди щIыналъэм теухуауэ иригъэкIуэкI дэкъузэныгъэ политикэр нэхъри ткIий хъуащ. Куржыхэр ди лъахэм къэгъэIэпхъуэным  теухуа политикэр щIэхуэбжьащ. Ар ягъэувыIакъым, уеблэмэ Хэку зауэшхуэм и зэманми. 1942 гъэм къызэрагъэпэщауэ щытащ «Абхъазпереселенстрой» IуэхущIапIэр. Абы Куржым и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм къригъэкIрэ куржыхэр зэрыкъуажэурэ Абхъазым къигъэIэпхъуэрт. Славян лъабжьэм тет абхъаз алфавитыр ягъэкIуэдыжри, куржы алыфбейм трагъэхьащ. Школхэм куржыбзэкIэ фIэкIа щрагъаджэртэкъым. ИпэжыпIэкIэ абхъаз лъэпкъыр ягъэкIуэдыжырт. 1939 гъэмрэ 1969 гъэмрэ цIыхухэр къыхатхыкIауэ щытащ. Абыхэм я зэхуакум дэт зэманым Абхъазым щыпсэу куржыхэм я бжыгъэм мин 70-кIэ хэхъуащ. Абхъазхэм къахэхъуар мини 5 къудейт. ГъэщIэгъуэнщ Сталинымрэ Бериерэ цIыху куэд щызэтраукIа лъэхъэнэмрэ дунейпсо тхыдэм щынэхъ лъыгъажэ дыдэу щыта Хэку зауэшхуэм и зэманымрэ Абхъазым щыпсэу куржыхэр апхуэдизу зэрыбэгъуар.

         ЗэрыгурыIуэгъуэрти, абхъаз лъэпкъым, абы и цIыху пэрытхэм езыхэм къращIэр ягу техуэркъым. Сталиныр лIа иужь къэралым щытыкIэр къыщыщэбащ. А зэманым белджылы къэхъуащ абхъаз жылагъуэм иджыри къару зэрыбгъэдэлъыр. Абы къыхэкIыу илъэсипщI къэс абхъаз лъэпкъым зыкъиIэтырт ГССР-м иригъэкIуэкI политикэр имыдэу, абы къыхэкIыу РСФСР-м хыхьэну хуейуэ.

         Куржы-абхъаз зэхущытыкIэхэр зыхуэдэр белджылы къищIащ абхъазхэм 1992-1993 гъэхэм ирагъэкIуэкIа зауэм. Абхъаз республикэм 1993 гъэм фокIадэм и 30-м игъуэтащ апхуэдизу гугъу зыдехьа хуитыныгъэр.

Зауэм и ужькIэ

         Зауэм и ужькIэ къыкъуэкIа гугъуехьхэр 1994 гъэм нэхъри хьэлъэ хъуащ, япэ щIыкIэ Урысейм езым и закъуэ (Куржым къытрикъузэри) ди республикэм къыхуэгъэза тезыр Iуэхухэр илэжьри. ИужькIэ СНГ-м и къэралхэм я Iэтащхьэхэм къащта унафэхэм Абхъазыр ипэжыпIэкIэ дуней псом пэIэщIэ ящIащ.

         АрщхьэкIэ ди цIыхухэр апхуэдэ гугъуехьхэм къызэфIагъэщIакъым. Зэрыбэшэчым икIи зэрыгуащIафIэм я фIыгъэкIэ хъума хъуащ. Къэгъэлъэгъуэн хуейщ а илъэсхэм УФ-м и щIыналъэхэм псапащIэ дэIэпыкъуныгъэ къыдатын зэрамыгъэувыIар.

         Дызэныбжьэгъуным, дызэдэлэжьэным теухуа зэгурыIуэныгъэхэр КъБР-м, Тэтэрым, Башкирием, Адыгейм, Краснодар крайм етщIылIащ. Абхъазыр хагъэхьащ Кавказ Ищхъэрэмрэ Урысейм и Ипщэ лъэныкъуэмрэ я республикэхэм, крайхэм, областхэм я ассоциацэм. Ар щIэгъэкъуэн хуэхъуащ гъунапкъэм нэхъ тыншу дызэпрыкIыным, щэнхабзэ, щIэныгъэ зэпыщIэныгъэхэм я мызакъуэу, мыхьэнэ ин дыдэ зиIэ экономикэ IэнатIэхэм дызэрыщызэдэлажьэм зедгъэужьыным.

Иджырей гъащIэр

         Урысей Федерацэм худиIэ гъунапкъэ хабзэр къызэрыщэбам и фIыгъэкIэ иужь илъэсхэм Абхъазым и экономикэм нэхъ хуабжьу зиужьу щIидзащ. Псом хуэмыдэу сатум, курортым, туризмэм я IэнатIэхэм.

         Абхъазым и экономикэм и лъабжьэщ мэкъумэш хозяйствэр. Абы увыпIэ нэхъыщхьэр щиIыгъщ цитрусхэр, шей, тутын гъэкIыным.

         НаIуэу зэрыщытщи, Совет властым и зэманым Абхъазыр союзпсо курорту,  зыгъэпсэхупIэу щытащ. Иужь илъэсхэм хэпщIыкIыу а Iуэхм курорт Iуэхум зеужь.

         Абхъазым тенджыз кхъухь тедзапIэу тIу иIэщ: Сыхъумрэ Очамчирирэ. ГъущI гъуэгум зэпещIэ Урысеймрэ Закавказьемрэ.

Абхъаз лъэпкъым и гугъапIэхэр

         Щхьэхуит хъуа абхъаз лъэпкъым демократие жылагъуэ еухуэ. Ар хущIокъу ди къэралым и дэтхэнэ цIыхуми захуагъэм тету пщIэ къыхуащIыну. Абы и фIэщ мэхъу Куржым зэрыщахъумэнур.

         Езым и къэкIуэнур республикэм псом япэу зрипхыр Урысей Федерацэрщ.

         Абхъазым и унафэщIхэм я плъапIэр республикэм и статусыр дуней псом къыщрагъэлъытэнырщ, иужькIэ Урысейм хыхьэнырщ.

         Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Куржым и унафэщIхэр, нэхъапэми хуэдэу, йогупсыс куржы-абхъаз къаугъэр къарум тещIыхьа IэмалхэмкIэ зэфIэгъэкIыным. Абы къыхэкIыу ди жылагъуэр сыт щыгъуи сакъщ, хьэзырщ. Мыбдеж къыщыхэгъэщын хуейщ УФ-м мамырыгъэр зэтезыIыгъэ и къарухэр зэрыщыIэм мыхьэнэ ин дыдэ зэриIэри. Абы и фIыгъэкIэ куржыхэр тегушхуэркъым ди щIыналъэм къихьэну.

         Куржым и унафэщIхэм ялъагъуркъым дунейм нэгъуэщI Iуэхухэр зэрыщекIуэкIыр. Дунейпсо жылагъуэм къыгурыIуэу щIедзэ хамэ унафэ щIэмыт къэрал цIыкIухэри щыIэну зэрыхуитыр, ахэр лъэпкъхэр къызэтенэнымкIэ, абыхэм заужьынымкIэ шэсыпIэу зэрыщытыр. Зы къэралышхуэм нэгъуэщI къэрал цIыкIур пщылIыпIэм иригъэувэн папщIэ, дэIэпыкъухэри къыкъуокI, ауэ абыхэми, зэман докIри, къагуроIуэж я щыуагъэр. Къэрал цIыкIухэр зэрыщыIэр дунейр зауэ цIыкIухэм, терроризмэм щызыхъумэ къарущ.

         Щхьэхуит дызэрыхъурэ илъэсипщI щрикъу гъэм къыдгурыIуащ нэхъыщхьэр – сыт хуэдэ гъэунэхугъэми бэшэчагъэм, лIыгъэм, къуэш дэIэпыкъуныгъэм укъызэрыхашынур. Дэ илъэсипщIкIэ зытIыгъащ. Ди хабзэхэр быдэ хъуащ, щIэблэщIэ къыдэкIуэтеящ.

Ди лъахэхэр зэрызэпыщIар

         Кавказым щыпсэу лъэпкъхэр 90 гъэхэм тхыдэм нэгъуэщIынэкIэ еплъ хъуащ. Нэхъапэм цIыху мащIэм фIэкIа ямыщIэм жылагъуэ псор щыгъуазэ хъуащ. Псалъэм и хьэтыркIэ, адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ куууэ ядж я тхыдэм и къуэпсхэр, яку дэлъ зэпыщIэныгъэхэр. Къэралым къыщыхъуа жылагъуэ политикэ зэхъуэкIыныгъэхэм я фIыгъэкIэ адыгэ лъэпкъхэмрэ абхъазхэмрэ нэхъ быдэу дызэрыубыдыжыну Iэмал дгъуэтащ. Абы и щыхьэт белджылыщ Урысейм и лъэпкъхэм Абхъазым къыщхьэщыжыным теухуауэ 1992-1993 гъэхэм ирагъэкIуэкIа зэщIэхъееныгъэу цIыху куэд зыхэтар. Псом хуэмыдэу къыддэIэпыкъуащ адыгэхэмрэ абазэхэмрэ щыпсэу щIыналъэхэр.

         КъБР-мрэ Абхъазымрэ я зэпыщIэныгъэхэм я гугъу щытщIкIэ, къыхэдгъэщын хуейщ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэу лъэпкъхэм Абхъазыр Куржым и Къэрал Советым и дзэхэм къыIэщIэгъэкIыжыным жыджэр дыдэу зэрыхэтар. Ди зэпыщIэныгъэхэм нэхъри заукъуэдиин папщIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ «КъБР-мрэ АР-мрэ зэныбжьэгъуным, зэдэлэжьэным теухуауэ» зэгурыIуэныгъэу  1995 гъэм Iэ зытрадзам. Абы еубзыху ди республикитIым я зэхущытыкIэхэр зыхуэдэр, абыхэм я унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэр. ИужькIэ Абхъазыр хагъэхьащ Кавказ Ищхъэрэмрэ Урысейм и Ипщэ лъэныкъуэмрэ я республикэхэм, крайхэм, областхэм я экономикэ ассоциацэм.

         БлэкIа илъэсипщIыр лъэхъэнитIу бгуэш хъунущ.

         Абхъазыр ипэжыпIэкIэ дунейм пэIэщIэ щащIа зэманым Къэбэрдей-Балъкъэрым дэ псапащIэ дэIэпыкъуныгъэ къыдитырт, пщIэншэу къыщыддэIэпыкъурт егъэджэныгъэм и IэнатIэм, нэгъуэщIхэм.

         Къыхэгъэщын хуейщ КъБР-м и унафэщIхэм сыт и лъэныкъуэкIи ди Iуэхур Урысейм щыпхагъэкIыну зэрыхущIэкъуар. Апхуэдэу ди телъхьэу къэуващ фи республикэм и жылагъуэ зэгухьэныгъэхэр, Дунейпсо Адыгэ Хасэр. Абы щыгъуэм нэхъыщхьэу щытар Абхъазым зауэм и шынагъуэр  щхьэщыхынырт, абы къытралъхьа тезыр Iуэхухэр къэгъэщэбэнырт.

         А мурадыр къайхъулIащ.

         Абы и фIыгъэкIэ дэ дытепсэлъыхь хъунущ етIуанэ лъэхъэнэм. Абхъазым езым и къэрал университетым, нэгъуэщI и еджапIэхэм щигъэтIысхьэфащ УФ-м, пыухыкIауэ жыпIэмэ, КъБР-м щыщ щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ. Ди щIалэгъуалэр егъэджэнымкIэ къызэрыддэIэпыкъум папщIэ КъБКъУ-м пансионат Новэ Афон бэджэнду щратащ.

         Апхуэдэуи Абхъазым щыхэкIуэда фи щIалэхэм я унагъуэхэм, я Iыхьлыхэм гъэмахуэ къэс ди деж зыщагъэпсэху.

         НэгъуэщI Iуэху куэд идогъэкIуэкI. Абхъазтелерадиомрэ Къэббалъкътелерадиомрэ нэтынхэмкIэ зохъуажэ, республикитIым я газетхэр куэдрэ тотхыхь щIыналъитIым я псэукIэм.

         Псори зыщыгъуазэ щхьэусыгъуэхэм къыхэкIыу зэкIэ зэтеухуа хъуркъым экономикэ, сату зэпыщIэныгъэ куухэр, ауэ си гугъэщ мыгувэу а IэнатIэхэм Iэмал инхэр къыщыкъуэкIыну.