Щамил Iимамыр Къэбэрдейм къызэрыкIуам урыс дзэзешэхэри тхыдэтххэри убгъуауэ тепсэлъыхьыжащ. Абы зекIуэр къемыхъулIауэ, къэбэрдейхэр, дагъыстэнхэмрэ Шэшэнхэмрэ елъытауэ, диным нэхъ зэрыхуэгущIыIэм къыхэкIыу, и къыхуеджэныгъэр жэуапыншэу къэна хуэдэу щыжаIэ тхыгъэхэр емызэшу къратхыкIыж пэтми, шэч къамыгъанэу щыткъым.
Гу зылъытапхъэхэм язщ Iимамыр Къэбэрдейм къыщысамрэ Шэшэным щынэсыжамрэ я зэхуакум (мэлыжьыхьым и пщыкIуплI - накъыгъэм ибгъу) махуэ тIощIрэ тхурэ зэрыдэлъым, абы щыщу тхьэмахуитI нэхърэ мынэхъ мащIэ Къэбэрдейм щигъэкIуауэ зэрыщытым. Щамил и дзэр щIыгъуу Къэбэрдейм зэгуэр зэритам и мыхьэнэр нобэ апхуэдэу гумащIэу щызыхэтщIэкIэ, гурыIуэгъуэщ ар зи нэгу щIэкIахэри Iимамым гущIыIэу къызэрыхуэмынар. Щежьэжым абы гъусэ хуэхъуащ къэбэрдей уэркърэ пщыуэ щэщIрэ ирэ. Дэтхэнэ зыми къуажэ псо здимышами, нэгум къыщIэгъэхьэн хуейр щхьэж къедза цIыху бжыгъэ мымащIэ зэригъусарщ. Iимамым и нэкIэ илъэгъуащ Къэбэрдейр мызыгъуэгукIэ зауэ губгъуэ зэрымыхъунур - аращ и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр абы и хущIегъуэжыныгъэм, армыхъумэ адыгэхэм и гугъэр яхихыжауэ аратэкъым. А зэманым ислъам диныр иджыри къарууфIэ щымыхъуа КъухьэпIэ Кавказыр лIыкIуэ нэхъ лъэрызехьэ хуэныкъуэт, зэрыбгылъэм къыхэкIыу, бийм ущыпэщIэувэнми нэхъ хузэпэщт. Ауэ Мухьэммэд-Iэмин хуэдэ нэIиб къызэрымыкIуэ адыгэхэм къазэрылъысар зи фIыгъэр Щамил и Къэбэрдей зекIуэрауэ жыпIэ хъунущ.
«ИгъащIэм Кавказым Щамил хуэдэ бий шынагъуэ щыдиIакъым, - етх 1841 гъэм, бадзэуэгъуэм и 2-м Кавказым щыIэ дзэ щхьэхуэм и нэхъыщхьэ урыс генерал Головин Евгений. - Iуэхур езыр-езыру апхуэдэу ехъулIэри, ислъамыр къыщыунэхум, Мухьэммэд лIыкIуэ лъапIэм щIы хъурейм и Iыхьэ плIанищыр зэригъэзджызджа къарур уи нэгу къыщIигъэхьэжу, зауэмрэ динымрэ щызэхыхьэж купщIэ игъуэтащ абы и тепщэгъуэм».
Инджылыз тхыдэтх Баделли Джон къызэриIуэтэжамкIэ, къэбэрдейхэмрэ Щамилрэ зэгурыIуат, ахэр Iимамым гухьэмэ, Тэрчрэ абы хэлъадэ псыежэххэмрэ тращIыхьа урыс плъырыпIэхэр псори зэтрикъутэну.
А зекIуэр Щамил икъукIэ IэкIуэлъакIуэу икIи щхьэмыгъазэу иригъэкIуэкIа Iуэхут, - етхыж Баделли, къехъулIэнуи Iэмал иIэт. Ар и мурадым лъэIэсамэ, Куржы гъуэгур игъэбыдэнурэ Тифлис къикIыу зы сэлэт блэкIыфынутэкъым, Къэбэрдейм щыIэ урысыдзэр къригъэлыну. Iимамыр УрыхупскIэ дэкIуейри, и лIыкIуэхэр Къэбэрдеймрэ абы и Iэгъуэблагъэмрэ щызэбгригъэкIащ, урысхэм езэуэным къыхуриджэу. Ар ялъэIэсащ балъкъэрхэми, Псыжь адрыщI щыпсэу лъэпкъхэми, езыр къызэрыкIуамкIэ хъыбар яригъащIэу ягу хигъэхъуэн папщIэ.
Нэхъри нэхъ убгъуауэ Iуэхум топсэлъыхь тхыдэдж, профессор Гаммер Моше: «Къэбэрдеипщ пэрытхэм языныкъуэхэр, чыристан адыгэхэри яхэту, Щамил елъэIуащ я щIыналъэм ихьэну. Iимамыр абыхэм ечэнджэщри, гъатхэм, Етхуанэ корпусыр Кавказым щрашыжкIэ е ирашыжа нэужь, ежьэну триухуащ…
И мурадыр дзыхь нэхъ зыхуищI нэIибхэм фIэкIа яримыгъащIэу, мэлыжьыхьым и тIощIрэ тхум Щамил Шали къыдэкIащ. Урысхэм зэрыжаIэмкIэ, абы бгырыс мин пщыкIуплI и гъусэт, лъэсыдзэу мин фIэкIа яхэмыту, топий яIыгъыу. Щамил адрей и лъэсыдзэ цIыху миний зыхэтым нэблагъэм Нур Алий и унафэм щIэту нэгъуэщI гъуэгукIэ иунэтIат. А махуэ дыдэм и пщыхьэщхьэм Iимамым и дзэр Аргун зэпрыкIащ, жыжьэрыуэ топхэм я лъэужьыр щIэзыхъумэж шуудзэр я ужьым иту. Мэлыжьыхьым и тIощIрэ хым ар Фортангэ псым икIщ, Казак-Кичу лъэныкъуэкIэ кIуэнэпцI зищIри, мэлыжьыхьым и тIощIрэ блым Сунженск къэзакъ станицэм деж къыщыувыIащ. Мэлыжьыхьым и тIощIрэ им Курпыпс зэпрыкIа Щамил «Къэбэрдей ЦIыкIум и гум» ихьащ. Жэщыр Алъхъо1 къуажэм щигъэкIуащ. КъыкIэлъыкIуэ махуэм нэIибищ - Саид Абдуллах, Дубэ, Атабай сымэ - иутIыпщащ цIыхухэр къуажэхэм къыдашу бгым ягъэIэпхъуэну. Езы Щамил АзэнджапIэм деж Тэрч щызэпрыкIри, фIыуэ узэда и дзэр иригъэувыкIащ. Абдежым ар хуиту Къэбэрдей Тафэ2 псом щыкIэлъыплъыфынут, и унафэ Къэбэрдейми, Осетие гъунэгъуми ялъигъэIэсу, апщIондэху Кавказ Ищхъэрэмрэ Куржымрэ я зэхуаку щекIуэкIми щыгъуазэу.
Iимамым и лIыкIуэхэм къэбэрдейхэмрэ шэрджэсхэмрэ зыкъаIэтыну къыхураджащ, ауэ, иужькIэ езым зэрыжиIэжамкIэ, «угуващ» жаIэри къыжраIащ. Урысхэр Щамил и мурадхэм щымыгъуазэххэу зэрыщымытрат абы и щхьэусыгъуэр…
Щамил и зекIуэр нэгъэсыпауэ зэгъэпэщат, IэкIуэлъакIуащэуи иригъэкIуэкIат. Фрейтаг нэмыщIамэ, абы урысхэм мыхьыр яригъэхьыфынут. Адрей и зекIуэхэм хуэдэ дыдэу, Iимамым иджыри хъыбар нэпцI гъэIунымрэ кIуэнэпцI зыщIынымрэ апхуэдизкIэ Iэзэу къигъэсэбэпати, Къэбэрдейм ихьэпа нэужьи, урыс дзэзешэхэм ар зэрагъэбэлэрыгъ Iэмалу къалъытэрт.
КъинэмыщIауэ, Къэбэрдей зекIуэм Щамил и дзэзешэ Iэзагъыр зэщIэлыдэу аргуэру наIуэ къищIащ… И зекIуэлI жанхэм Iимамым ткIийуэ яжриIат къуажэдэсхэр яхъунщIэнкIэ Iэмал зэримыIэр, зыкIи хамыгъэзыхьынуи унафэ яхуищIат: «Сэ зыри хэзгъэзыхьыркъым, Алыхьым иухар ядэтлъагъунщ». Дауи, и мурадым зэрылъэмыIэсари къытехьэлъат. И гъусэхэм апхуэдэу къалъытэртэкъым, абыхэм щхьэусыгъуэу ябжыр къэбэрдейхэр Iуэхум зэрытемыгушхуэфарат… Щамил жиIэрт иджыри къызэрытригъэзэнур, къэбэрдейхэри Iимамым 1846 гъэм и гъэмахуэм е и бжьыхьэм къыпэплъэрт».
Къэбэрдей зекIуэм и хъыбарыр езы Iимамым и тхакIуэ, щихъ Мухьэммэд ТIэхьир Аль-Къэрахий «Дыгъыстэн сэшхуэхэр Щамил зыхэта лъыгъажэ зыбжанэм зэрыщылыдар» тхыгъэм къызэрыщиIуэтэжыр мис мыпхуэдэущ:
«Адыгэхэм мыувыIэу, зым и ужьым зыр иту, Щамил тхыгъэхэр къыхуагъэхьырт, бийхэмрэ ныкъуэкъуэгъухэмрэ зэгъусэу япэщIэувэну, я деж кIуэуэ я зауэлI сатырхэр къарууфIэ ищIыну лъаIуэхэу. Iимамым хъыбару къыхуахьырт ахэр хабзэ зыхэлъ, унафэм едаIуэ лъэпкъ зэкIэлъыкIуэу зэрыщытыр. Арати, 1262 (хьиджрэмкIэ) гъэм абы топышхуибл, абыхэм яхуэфэщэн топышэ, шыхэр, зауэлIхэр зэригъэпэщри ежьащ, бийр зыпэмылъэщын, щышынэу зыпемыжьэфын, къыIуплъэми, щыщтэу, зэмыбгъэрыкIуэфын лъэсыдзэрэ шуудзэрэ дэщIыгъуу.
Тэрч зэпрыкIмэ, Iимамым и мурадт абдежым къыщыувыIэу, щытхъушхуэ зиIэ адыгэхэм я щэныфIагъыр игъэунэхуну. АрщхьэкIэ я щIыр зэрыджафэр, зыщагъэпщкIуфын мэзи къуакIэ-бгыкIи, езыхэр здэбгъэIэпхъуэн къуэладжи зэрамыIэр илъагъури, зэрыкIуам хущIегъуэжащ.
И къэувыIэпIэр Къэбэрдей Тафэрат. Адыгэ лIыкIуэхэр зым и ужьым адрейр иту гуп-гупхэурэ къакIуэхэрт. Я унагъуэхэри мэзхэм ягъэIэпхъуат. Iимамым езы лъэпкъым къыхишри, нэIибхэр ящхьэщигъэувэжащ».
Дагъыстэн щIэныгъэлI Гамзаев Магомед и Iэдакъэ илъэс зыбжанэ ипэкIэ къыщIэкIа «Iимам Щамил» тхылъым Iыхьэ псо щеубыд Къэбэрдей зекIуэм теухуа хъыбарым. АварыбзэкIэ дунейм къытехьа тхыгъэр гурыщхъуэншэу щытын хуейщ тхакIуэм и Iуэху еплъыкIэр лъэныкъуэ гуэрым фIэлIыкIыу итхауэ зэрыщымытымкIэ. Гамзаевми гулъытэншэу къигъанэркъым къэбэрдейхэм я къэзэуат хыхьэкIэр Щамил зыщыгугъам зэрынэмысар, ауэ щхьэусыгъуэу къигъэувыр лIыгъэншагъэркъым икIи Iиманыншагъэркъым, атIэ а зэманым Къэбэрдей хэкум зыщиубгъупауэ урысыдзэм и къаруушхуэ зэритарщ. Пычыгъуэ щхьэхуэу къыдохь ар къызыхэщ «Iимам Щамил» тхылъым щыщ Iыхьэр.
Щамил Къэбэрдейм зэрыкIуар
Кавказ Ищхъэрэм и КъухьэпIэм шэрджэс лъэпкъхэр пащтыхь зэрыпхъуакIуэхэм езауэу щапэщIэтт Псыжь щегъэжьауэ хы ФIыцIэм нэс. Ауэ Къэбэрдейр пащтыхьым и IуэхутхьэбзащIэхэм яхуэжыIэщIэ щIыналъэ мамыру къанэрт. Къэбэрдейхэр къэзэуатым хишэфамэ, Щамил Кавказ Ищхъэрэм и лъэпкъ псори зэкъуигъэувэфынут. Абы куэд щIауэ щIэхъуэпсырт Iимамыр. Къэзэуатым къыхуриджэу, къэбэрдейхэм абы лIыкIуэ зэрахуигъэкIуар зэкъым, тIэукъым, ауэ Iуэхур къехъулIэртэкъым. Щамил пащтыхьыдзэм ебгъэрыкIуэу зыбжанэрэ зэратекIуар щызэхахым, къэбэрдей пашэхэм я лIыкIуэхэр Ведено къагъэкIуащ, Iимамыр я деж кIуэуэ шэрихьэт хабзэр щызэтригъэувэну къелъэIухэу. Хасэм ечэнджэщри, Щамил мурад ищIащ Къэбэрдейм зекIуэ ежьэну. И мурадыр бийм къримыгъэщIэн папщIэ, 1846 гъэм Iимамыр Дагъыстэным кIуэжри, Дарги лъэпкъхэм яхыхьэну зигъэхьэзыр хуэдэу хъыбар игъэIуащ. Iимамым и гугъэ дыдэр къыхуэмыщIэу, Воронцов джыназым Темырхъан-Шурэрэ Гъэзийкъумыхъурэ пэгъунэгъу быдапIэхэр зэщIаузэдэну унафэ ищIат.
Iимамым Шэшэн нэIибхэу Батэрэ Талхьикърэ тхыгъэ яхуигъэхьат. ЩызэгурыIуа махуэм дзэр я гъусэу Шали къекIуэлIэну унафэ яхуищIу, ауэ здэкIуэну зыздигъэхьэзырыр тхыгъэм наIуэ щищIатэкъым. Ар зригъэхьа лIыкIуэр бийм и тIасхъэщIэхыу къыщIэкIри, тхыгъэр Фрейтаг генералым Iэрыхьащ. Генералым письмор трыригъэтхыкIщ, зэтригъэпщIэжри, нэIибхэм хуахьыну яритыжащ, арщхьэкIэ, тхыгъэм къеджами, Щамил и мурадыр къыгурыIуакъым. Ауэ Тэрч Iуфэ Iут быдапIэхэмрэ дзэхэмрэ дэIэпыкъуэгъу яхуигъакIуэри, нэхъ зыщыгугъ къарухэм хьэзыру щытыну унафэ яхуищIащ. А зэманым ирихьэлIэу пащтыхьым и унафэкIэ Етхуанэ урыс армэм щыщ гуп щхьэхуэхэр Урысейм кIуэжын хуейт, абы теухуауи Фрейтаг Кавказтету лажьэ Воронцовым и унафэ къыIэрыхьакIэт. ИтIани, Щамил зэрымыщIэкIэ къатеуэнкIэ шынэ генералым а дзэхэр имыутIыпщыжу Тэрч и ищхъэрэкIэ щиIыгът, Мэздэгурэ Владикавказрэ я зэхуакум.
Мэлыжьыхьым и пщыкIуплIым цIыху миних зыхэт лъэсыдзэрэ шууей миниплIрэ и гъусэу, топибли яIэу, Щамил Шали къыдэкIащ. Iимамым дзэр IыхьитIу иугуэшат. Зым и унафэщIыр Даниял-СулътIант, адрейм - Нур Алийт. Шуудзэм и унафэщIу Хьэжы-Мурат игъэуват. Щхьэж и зауэлIхэм я пашэу, дзэм ипэ итхэт Андий щыщ Лабазан, Гимры щыщ Ибрэхьим, Телетль щыщ Муртазалий, Аух щыщ Гойтемир сымэ. Дзэм и кум муртазэч щитIым къаухъуреихьауэ езы Iимамыр кърикIуэрт3 . Я щIыбагъым шэшэн нэIибхэу Атабай, Саадулэ, Дубэ, Батэ сымэ къыдэтт. Дзэм и кIэм топхэм я лъэужьыр ягъэкIуэдыжу шухэр итт. Нур Алий и пщэ далъхьат Дарьял къуэладжэм дэкIыу Тифлис кIуэ Куржы гъуэгур игъэбыдэну: Тифлис къикIыу Къэбэрдейм къакIуэ биидзэм кIуапIэ къримытыныр и къалэнт абы.
ЕтIуанэ махуэм, Iимамым и дзэр Сунжэ зэпрыкIыу Къэбэрдейм и къуажэ пэрытхэм гъунэгъу яхуэхъуа нэужь, абы ТенгинскIэ полкым щыщ Iыхьэ щхьэхуэхэр пежьащ. Муридхэм ахэр кIуэрыкIуэм тету зэтракъутащ. ЗдэкIуэм нэса нэужь, Хьэжы-Мурат и шуудзэм МэздэгукIэ иунэтI хуэдэу зищIащ, езы Iимамым и къару нэхъыщхьэхэр и гъусэу Къэбэрдеишхуэм ихьащ. Къэбэрдей лъэпкъыр гуапэу къыпежьат Iимамым, абыхэм ящыщ пашэ гуэрхэри къыгухьащ. Щамил и муридхэм унафэ яхуищIат къэбэрдейхэм зыри къытрамыхыну, цIыхухэри гугъу ирамыгъэхьыну. Iимамым и лIыкIуэхэр адыгэ къуажэхэми балъкъэр къуажэхэми иутIыпщат, къуажэдэсхэр къэзэуатым къыхуриджэу. АрщхьэкIэ пащтыхь унафэщIхэм лей кърахыным щыщтэхэри, ахэр Iэщэ яIыгъыу къыдэкIын шынахэщ. Къэзэуатым къыхыхьэну къэзыгъэгугъа шэрджэсхэри къэкIуакъым. Iимамым къэбэрдей лъэпкъым нэIибхэр ящхьэщигъэуват, ауэ абыхэми яхузэфIэкIакъым цIыхухэм зыкърагъэIэтын, уеблэмэ и дзэр ерыскъыкIэ къызэрагъэпэщыфакъым.
Щамил фIыуэ егупсысат Къэбэрдейм къыщызэкъуихыну зауэм. А зэманым ирихьэлIэу, Нур Алий Тифлис къыщежьауэ Дарьял къуэладжэмкIэ къикI пащтыхьыдзым и гъуэгур игъэбыдэн хунэсауэ щытын хуейт. АрщхьэкIэ биидзэр Тифлис къикIыу Владикавказ къызэрысар щызэхихым, Iимамым къыгурыIуащ Нур Алий ар къызэремыхъулIар.
ИтIани, пащтыхь генералхэм Щамил Къэбэрдейм къызэрыкIуар щызэхахым къэгузэвахэт. ЯпэщIыкIэ я фIэщ хъуакъым. Кавказым щыIэ пащтыхьыдзэм и тепщэ Голицыным, ищIэнур имыщIэу, Налшык кIуэри зыщигъэпщкIуат. Псыхуабэ къалэр ихъуреягъкIэ кърагъэбыдэкIри, Мэшыкъуэ жыжьэрыуэ топхэр трагъэуват. Кавказтетым майор Лабынцевым унафэ хуищIат, и дзэр и гъусэу къакIуэу, Куржымрэ Владикавказрэ зэпызыщIэ гъуэгур ихъумэну.
Мэлыжьыхьым и тIощIрэ тхум Къэбэрдейм Воронцовым къиутIыпща дзэхэр къэсакIэт. Iимамым къэбэрдейхэм закъызэрыримыгъэIэтыфынур къыщыгурыIуэм, Шэшэным игъэзэжыну мурад ищIащ, ауэ ежьэжын ипэ Бахъсэн къуэладжэм кIуэ хуэдэу хъыбар игъэIуати, ар зи фIэщ хъуа Фрейтаг и дзэр а лъэныкъуэмкIэ иригъэпIэщIэкIащ.
ЕтIуанэ махуэм, мэлыжьыхьым и тIощIрэ хым, Щамил и дзэр Тэрч Iуфэ щынэсым, абдеж щыт Iуащхьэхэм я нэхъ лъагэм, мэзым зыщигъэпщкIуауэ, Меллер-Закомельскэм и дзэ минищ хъур къащыпэплъэрт. Щамил иутIыпща гупым, урыс сэлэтхэр къазэрыпежьам щхьэкIэ къамыгъанэу, псы Iуфэм деж нэхъ зыщыубгъугъуафIэу иIэ щIыпIэр зыIэрагъэхьащ. Полковникым бгырысхэм ар къаIэщIигъэкIыжыну хуежьа щхьэкIэ, къехъулIакъым.
Пащтыхьыдзэр бгырысыдзэм ебгъэрыкIуэн щIидзат, Тэрч зыпрамыгъэкIыжыну хэту. НэIиб гуэрхэр гужьейри, Iэнкуну зэхэзежэ хъуахэт. Арати, Хьэжы-Мурат Iимамым арэзы зыкъригъэщIщ, Меллер-Закомельскэм и дзэм теуэри, урысхэр псы Iуфэм пэжыжьэфIу Iуихуащ.
Полковникым лIыгъэ хурикъуакъым Тэрч зэпрыкIыжу ШэшэнымкIэ зыунэтIа Iимамым и дзэм кIэлъыщIэпхъуэн. Зы жэщ-зы махуэм километрищэрэ ныкъуэрэ къызэзынэкIа Щамил и дзэр Шэшэным нэсыжащ къэбэрдей лъэпкъым щыщхэри я гъусэу. Абыхэм яхэтт иужькIэ Iимамым нэIибу игъэува къэбэрдеипщ Анзор Мухьэммэд. Тхыдэ щIэныгъэлIхэм зэратхыжымкIэ, Щамил Къэбэрдейм зэрыкIуар урыс императорым щыжраIэжым, абы къэуIэбжьауэ жиIэгъат: «Щамил апхуэдэу къэбгъанэмэ, зы махуэ гуэрым ар Бытырбыху и Сенат утыкум къыщыхутэнкIи хъунущ».
Iимамым ебгъэрыкIуэнымкIэ жанагъ зэрыхуримыкъуам къыхэкIыу IэнатIэкIэ кърагъэIэбыха урыс офицер Беклемишев Николай 1848 гъэм етхыж:
«Къэбэрдейхэм апхуэдизкIэ щэхуу икIи Iэзэу яхуэбзыщIат Щамил къызэрыкIуэри, ар къызэрысу псоми зыкъызэраIэтынури, уеблэмэ езы Голицын джыназым екIуэкIым зыри хищIыкIыртэкъым. А Iуэхум фIыуэ хэлэжьыхьащ къэбэрдей Адыгэ щIалэ - Анзорхэ я къуэ Мухьэммэд-мырзэ. Абы и къуэш Хьэту зи щIыхьыр ин пащтыхьым и шуудзэм дзэзешэу хэтащ, езы Мухьэммэд-мырзи офицерт. Урысейм я гур зэрахуэкъабзэр пащтыхьым и фIэщ ящIыну илъэс блэкIам Бытырбыху кIуа адыгэ лIыкIуэхэм язт ар. Анзорхэ я къуэм езы пащтыхьым и IэкIэ къыIэщIилъхьат къэбэрдей лъэпкъым и ныпыр. А зэманым Мухьэммэд-мырзэ Налшык дэс Кавказ гъунапкъэтетым деж къулыкъу щищIэрт.
ХьэщIэхуэфI Голицын джыназым и унагъуэ гуапэ дыдэм Анзорыр фIыуэ къыщалъагъурт икIи щыхэгъэрейт. БжьыфIэу, губзыгъэу, IэкIуэлъакIуэу щыт а щIалэр зэ Iуплъэгъуэм уигу дыхьэрти, уи дзыхьри ихьэхурт. Къэбэрдейм и нэхъыщхьэм бгъэдэту зэрылажьэм абы Iэмал къритырт пащтыхьыгъуэм щызекIуэ унафэхэми, дзэр здэкIуэ-къыздикIыжми щыгъуазэу щытыну. И пщэрылъым и фIыгъэкIэ, Щамил и къыхуеджэныгъэр здынэсари, цIыхухэр абы зэрыхущытри ищIэрт.
Iуэхур къыщыхъуа пщыхьэщхьэ дыдэм, 1846 гъэм мэлыжьыхьым и 18-м Анзорхэ я къуэр мамыру Голицын джыназым куэзыр дэджэгуу щыст, зыгуэр къыIухьэу къыщеджам. Къыдэджэгухэр къигъанэри, щIалэр къыщIэкIащ, афIэкIаи къигъэзэжакъым. ИужькIэ къызэрыщIэкIамкIэ, дакъикъэ зыбжанэ дэкIыу Голицыным зи хъыбар кърагъэщIа, Налшык пэмыжыжьэу щыс адыгэ къуажэм4 къыщыувыIауэ лъэпкъым иригъэблагъа Щамил и деж занщIэу шэсри кIуат ар».
Iимамыр кIуэжа нэужь, Къэбэрдейм щыIэ урыс къулыкъущIэхэм я унафэр щIагъэткIиящ. Абы и гъусэу емыжьа къэбэрдейхэр «Щамил и телъхьэрэ» «урысхэм я телъхьэу» зэхадзын щIадзэри, япэрейхэм «абрэдж» фIащауэ, къакIэлъыплъхэрт. 1846 гъэм ПIалъэкIэ ягъэува Къэбэрдей Судым унафэ къищтат Щамил и дзэр дэзыIыгъахэм а Iуэхур япэу яIэщIэщIамэ, дыжьын сомищэрэ щэ ныкъуэрэ къуэдыуэ ятыну, «къызэщIэгъэстакIуэм» и телъхьэу тIэу зыдалъэгъуар суд пащхьэм иувэн хуейт. «Псо дыдэри жысIэркъым, Тхьэм апхуэдэ гупсысэ Iейм сыщихъумэ, ауэ къэбэрдейхэм ящыщ куэдым щэхуу Iуэху гуэрхэр зэрахьэу, езыхэми гурыщхъуэ нэхъ уагъэщIу зэрыхъуам урыс тетыгъуэр икъукIэ егъэгузавэ», - и нэхъыщхьэхэм жэуап ярет Кавказ гъунапкъэм и унафэщI Хлюпин Семён.
«Псыжьрэ Лабэрэ я зэхуакум дэлъ щIы Iыхьэр яфIэкIуэда нэужь, шэрджэс адыгэхэм нэхъ япхыкIащ Щамил и унафэм щIэту Дагъыстэнымрэ Шэшэнымрэ ирагъэкIуэкI бэнэныгъэм хэувэныр зэрынэхъыфIыр, - щетх Хьэткъуэ Самир и «Хьэжрэт Къэбэрдейм». - Апхуэдэ зэпыщIэныгъэхэр къэунэхуным фIыуэ хэлэжьыхьащ ШэшэныщIыр щтапIэ зыхуэхъуа, ауэ Къэбэрдейм пыщIауэ къэна къэбэрдей хьэжрэтхэм я пашэхэр. 1841 гъэм Щамил и унафэм щIэту екIуэкI бгырыс бэнэныгъэм и ехъулIэныгъэхэр апхуэдизкIэ нэрылъагъути, Iимамым дзыхь зыхуищI и лIыкIуэ Шэрджэсейм ирагъэблагъэу, адыгэхэми абы щапхъэ трахыну мурад ящIащ. Апхуэдэу убла хъуащ адыгэ зэкъуэхуахэр зэгухьэу щхьэхуитыныгъэм и нып лъабжьэм щызэкъуэувэнымкIэ къалэн къызэрымыкIуэ зыгъэзэщIа нэIибхэу Щамил Iимамым Шэрджэсейм игъэкIуахэм я тхыдэр».
1 Иджырей Къаншыуей е Курп Ипщэ къуажэрщ.
2 Къэбэрдей ЩIызахуэ, е Тафэ - Къэбэрдей-Балъкъэрым и ищхъэрэ-къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ, Балъкъыпсымрэ Тэрчыпсымрэ я зэхуаку дэлъ щIыпIэ.
3 Урыс генерал Марков Евгений Щамил зекIуэ зэрыдэкIыу щытар сурэт дахэу и гукъэкIыжхэм къыхощ: «МафIэм хуэдэу, дэпу и жьакIэр иIауэ; адыгэ цей фIыцIэ щыгърэ и щхьэешыхьэкIыр хужьу; езым хуэдэ дыдэу пхъашафэ зытет, нэгъэсыпауэ узэда мурид лъэщхэм къаухъуреихьрэ топ уэ макъкIэ кърагъажьэу, адыгэш уардэм тес Iимамым и Iэпкълъэпкъ плIабгъуэ шэщIар Гъуниб и сэнтх джафэхэм е Ведено къыщыдэкIкIэ, псэкIэ ягъафIэ я Iимамым и цей къуащIэмрэ и Iэхэмрэ ба хуащIу, абы зэрыбгырыс Кавказу пежьэрт; муридхэр дэщIыгъуу, ягухэри я гугъэхэри зрапх я пашэр, я зауэлI хъыжьэр зекIуэ дэкIыху, абыхэм къыхидзэ къэзэуат зэчырым зэры-Кавказу псэкIэ дежьурт».
4 Иджы Нартан, абы щыгъуэ Къылышбийхьэблэ.
