Налшык дэт курыт еджапIэ е 8-нэм щекIуэкIащ балъкъэр лъэпкъыр зэрыгушхуэ, пщIэрэ щIыхьрэ иIэу къэралым къыхуигъэфэща къулыкъум бгъэдэта генерал-майор Зокаев Валерий къызэралъхурэ илъэс 70 зэрырикъум теухуа фэеплъ пшыхь.
Абы хэтащ благъэхэмрэ Iыхьлыхэмрэ, ныбжьэгъухэр, фIыкIэ ар зигу къинэжахэр. Абыхэм я дэтхэнэми а цIыху щэджащэм теухуауэ игу къигъэкIыжын иIэт.
1951 гъэм шыщхьэуIум и 12-м Къыргъыз Республикэм и Кантскэ щIыналъэм хыхьэ Новэ-Покровскэ жылагъуэм къыщалъхуащ. Лъахэм ираша балъкъэрхэм къагъэзэжа нэужь 1969 гъэм ехъулIэныгъэкIэ къиухащ Налшык дэт курыт школ е 8-эр. А илъэс дыдэм «Росспартак» урысейпсо чемпионатым и саугъэтыр къихьри, ар щIэтIысхьащ СССР-м и МВД-м Кировым и цIэр зэрихьэу Орджоникидзе дэт и военнэ училищэм. ФIы защIэкIэ ар къэзуха щIалэ жыIэщIэр Волгоград областым занщIэу ягъэкIуащ дзэ взводым и командиру. 1973-1979 гъэхэм къриубыдэу абы къыкIэлъыкIуащ Псыхуабэ, Астрахань, Саратов, Нижний Новгород.
1982 гъэм Москва Фрунзем и цIэр зэрихьэу дэт Дзэ академиер къиуха нэужь, Коми Республикэм (Ухта, Североонежск, Сыктывкар) дзэ полкым, полкым и штабым, дивизэм я унэфэщIу щылэжьащ.
1993 гъэм къэралым хуигъэзэщIа къалэнхэм пэкIуэу Зокаев Валерий къыхуагъэфэщащ генерал-майор цIэр. А зэманым абы и ныбжьыр илъэс 40 ирикъуа къудейт. ИлэситI дэкIри, Урысейм къэралкIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэм и дзэу Приволжскэ щIыналъэм щыIэм и унафэщIым и япэ къуэдзэ ящIащ. Зокаевым бгъэдэлъ щыпкъагъым Москва щыIэ унафэщIхэми зэуэ я гур къихьэхуат. Абы дзыхь къыхуащIырт зэман кIэщIым къриубыдэу Iуэхур щыгъэзэкIуэжын хуей дзэм и IэнатIэ нэхъ гугъу дыдэхэр.
Къэралым и лъэлъэжыгъуэ зэманхэм Ухта дэт тутнакъэщым исхэр къызэрыIэтат. IэщэкIэ зэщIэузэдахэм я деж ягъэкIуар Зокаевырт. Ар абыхэм сыхьэтищым нэскIэ епсэлъащ икIи хузэфIэкIащ и жыIэм къедаIуэу, я пIэм иригъэтIысхьэжыну,- къеIуэтэж генералыр фIыуэ зыцIыхуу щыта, Къэбэрдей-Балъкъэр радиом балъкъэрыбзэмкIэ къудамэм и унафэщI Боттаев Мухътар.
- Дзэ къулыкъумкIэ Валерий и дэфтэрым шэч къызытепхьэжын итакъым: училищэр диплом плъыжькIэ къиухащ, щытхъукIэ и цIэр кърамыIуэу зы махуи кIуакъым, офицер дамыгъэхэр зэкIэлъыпIащIэу къыхуагъэфэщащ, дэ тщыщу япэу генерал хъуари аращ. А псом и къежьапIэт бгъэдэлъ щIэныгъэ куур, и къалэным пэжу зэрыбгъэдэтыр,- игу къегъэкIыж академием къыщыщIэдзауэ Валерий и ныбжьэгъуфIу щыта генерал-майор Бондарчук Юрий.
Розенталь Владимир «Зокаевцы» фIэщыгъэм щIэту етхыж:
-Зокаев Валерий сыщыдэлэжьа илъэсхэм къызгурыIуат, дзэ хуэIухуэщIэм ехьэлIауэ абы ебгъапщэ хъун куэд дызэримыIэр. Приволжскэ округым сагъэкIуат, пщэрылъ къысщащIа Iуэхум хэсщIыкIышхуи щымыIэу. Къудамэм и унафэщIыр къыстезэрыхь зэпытт икIи сигъэшынэрт генерал сымыцIыхум и цIэмкIэ.
- Мис иджы къэпщIэнщ жэуап зэрахьыр, езы Зокаевым уреджэ,- къысщIэнакIэу къыспежьащ ар махуэ гуэрым. Сыкъэшынащ, зызухеинуи Iэмал сиIэтэкъым. СыздыщIыхьам, слъагъур си фIэщ хъуртэкъым, генералым гуапэу сэлам къызихри, сигъэтIысащ. Сэ срихьэлIатэкъым апхуэдэу гупсэхуу цIыхум и псалъэм щIэдэIу унэфэщI. Абы дэслъэгъуа цIыхугъэр нобэми си гум илъщ.
-Зи псалъэр тIэу жыIэ ямыщI цIыху гъуэзэджэт Валерий, Кавказым зэрицIыхур имыгъэгъуащэу. Дэтхэнэ зыми дэIэпыкъуну хэтт. Академием щеджэ куэдым фэтэр пщIэкIэ къэтщтэн хуей хъурт, псэупIэ дызэримыIэм къыхэкIыу. Сэри абыхэм сащыщт. Валерэ ар къыщIищIэм, къызжиIар мырат: «си унэр- уи унэщ, псори дыщIэхуэнщ». Апхуэдэ цIыхугъэкIэ Зокаевыр игу къинэжащ РФ-м и МВД-м и управленэ Нэхъыщхьэм и унафэщI Львов Михаил.
Урысейм и щIыналъэ I5-м дзэ къулыкъур къыщезыхьэлIа генералым фIыщIэрэ щытхъукIэ гъэнщIат и дэтхэнэ зы лъэбакъуэри. Ар дзэм и цIыху къудейуэ къэнэжыртэкъым, жылагъуэ Iуэхуми и къызэгъэпэщакIуэ нэст. Псом хуэмыдэжу абы гуащIэшхуэ хилъхьащ Коми Республикэм псэуныгъэр щегъэфIэкIуэным.
-Коми Республикэм и къэрал университетым сыщIэтIысхьа къудейт Зокаевым и цIэр япэу щызэхэсхам. А щIыпIэ жыжьэр гъэсыныпхъэ - энергетикэмрэ мэзхэмкIэ къулейт. Лъэ быдэкIэ щыуву хуежьат къэралыр куэдкIэ зыщыгугъ гъущI къыщIэхыпIэхэри. Апхуэдэ щIыпIэм япэу зи цIэр къыщраIуэхэм ящыщт си лъахэгъу Зокаевыр. 1990 гъэм еджапIэ нэхъыщхьэр сэри къэзухри, а гъэ дыдэм Сыктывкар къалэ Советым и депутату генералымрэ сэрэ дыхахащ. Сигу ихужыркъым, и щхьэр къэнауэ, Валерэ сэркIэ къигуфIар. А махуэм щыщIэдзауэ дэлъхум хуэдэу си щIыбагъ къыдэтащ,- жиIэжырт Къалмыкъ Асият.
«Бланэ щалъху йокIуэлIэж», жаIэ. Дэнэ щIыпIэ Зокаевыр щымыIами, Къэбэрдей- Балъкъэрыр, къызыдэкIа Хьэсэней жылагъуэр зы махуи игу ихуакъым. И лъахэм къигъэзэжыныр и гуращэу, абы унэ и адэжь лъапсэм ирищIыхьат…
1995 гъэм жэпуэгъуэм и 5-м Зокаев Валерий ипхъу нэхъыжь цIыкIур( а зэманым Нижний Новгород дэт университетым и студентт) и гъусэу зыхэхуа гъуэгу фэбжьым тIури хэкIуэдащ. Балъкъэр лъэпкъым и хэщIыныгъэ инхэм ящыщ зыт ар.
Генерал Зокаевым гъащIэ кIыхь къимыгъэщIами, щIыхькIэ гъэнщIа лъэужь къигъэнащ. Нобэ абы и цIэр зэрехьэ Iуащхьэмахуэ лъапэ и «Сууну-къол» аузым метр миниплI зи лъагагъ и щыгухэм ящыщ зым - «Пик генерала Зокаева», абы и цIэр фIащыжащ зыщеджа курыт школ е 8-нэми. Илъэс къэс, генералыр къыщалъхуа махуэм ирихьэлIэу, абы и Iыхьлыхэмрэ и сабиигъуэм щыщIэдзауэ иIа и ныбжьэгъухэмрэ (Зумакулов Борис, Темиржанов Махти, Кудаев Мухътар, Улаков Махти, Сарбашев Бахаутдин сымэ) еджапIэм щызэхуос. Школым иIэщ генералым и музей зэпэщ. Абы щызэхуахьэсащ Зокаевым и гъащIэмрэ и лэжьыгъэ гъуэгуанэмрэ теухуа сурэтхэр,тхыгъэхэр, къэрал дамыгъэхэр. Музейм щрагъэкIуэкI хэкупсэ гъэсэныгъэм теухуа классщIыб дерсхэр.
Зокаев Валерэ гъуазэ хуэхъуар Хэку зауэшхуэм лIыгъэ щызезыхьа, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къыхуагъэфэщэн хуейуэ щхьэусыгъуэкIэ зи Iуэхур зрагъэтIылъэкIыжа Зокаев Къонакъбийт.
- Си гъащIэр си адэм сыпеуэу сохь,- жиIэрейт абы. И адэшхуэ Хьэжмырзэ пщIэшхуэ зыхуащIу щыта цIыхут, илъэси II5-рэ къигъэщIащ, къызытехъукIахэр е I5-нэ лIакъуэм нэс гукIэ ищIэу.
«Зокаевхэ ящыщ ухуэзэмэ, гъуэгур ет»,- зыхужаIэу къэгъуэгурыкIуа лъэпкъым и къуэ нэст Валери.
