Гъуэгум и ижьырабгъумкIэ

Лэскэн щIыналъэ

Куэд щIакъым ди тхыгъэхэм ящыщ зым къызэрыщыхэдгъэщрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и ипщэ-къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыдиIэ къурш жьанэхэм я лъабжьэкIэ зыщIэзыубгъуа мэзылъэ жьэгъухэм якIэщIэс къуажэ цIыкIухэм я къэунэхукIэ хъуар зэрытфIэгъэщIэгъуэныр.

Лэскэн псыхъуэр къэтщтэнщи, абы удэту Ерокъуэ адыгэ жылэм ублэжа иужькIэ, ди гъунэгъу республикэм и Лэскэн Езанэ осетин къуажэм удолъадэ. Ар къызэрызэднэкIыу, аращ кIуапIэу иIэри, гъуэгу нэхъыщхьэм, сэмэгу лъэныкъуэмкIэ зегъазэри, лъагапIэ гуэрым дытрешэ. ДыкъызэплъэкIыжакъэ-зызыщхьэщытIэтыкIа псыхъуэри (тIуащIэ лъащIэр), Лэскэн Езанэ къуажэри, абы и Iэгъуэблагъэри Iэгум илъым хуэдэу дахащэу долъагъу.

 ЗыкъыщытщIэжыну дыхунэмыс щIыкIэ, дыздэжэм, аргуэру дыкъохутэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыгум. Сыту жытIэмэ, сэмэгумкIэ пхырыкI гъуэгум Осетие Ищхъэрэм и щIыналъэм нэхъ куужу дришэми, ижьымкIэ щыIэ Лэскэн Ипщэ, Ташлы-Тала къуажэхэри, ахэр зыжьэхэгъэкъуа мэзылъэ Iуащхьэхэри, абы адкIэжкIэ къэлъагъуэ къуршыжьхэри зыхиубыдэр, ди гуапэ зэрыхъунщи, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыгурщ...

Къуршым нэхъ пэгъунэгъуу

ИщхьэкIэ къызэрыщыхэдгъэщащи, Лэскэн Ипщэ, Ташлы-Тала жылэ цIыкIуитIым я къэунэхукIэ хъуахэр дэркIэ гъэщIэгъуэнщ. Япэр, ихъуреягъкIэ къепщIэкIа мэзхэм щIагъэна къуакIэбгыкIэ мылъагэ дыдэхэм «къакъуэплъу», Лэскэн и къуэладжэ дыхьэнейм и лъабжьэкIэ щысщ. ЕтIуанэр, Ташлы-Тала, къырылъэ жьанэм Хъырзынэпс (Хъазнидон) къыщыдэунэхукIым деж щIыуэпсым сэмэгу лъэныкъуэмкIэ щыдрищIея мывалъэ тафэм зытриуфэбгъуауэ тесщ.

Ташлы-Тала

Псалъэр IыхьитIу зэхэлъщ: «ташлы» - «мывалъэ», «тала» - «хуей». Мы жылэр Лэскэн щIыналъэм и къуажащхьэ Анзорей километр 35-кIэ, Налшык километр 70-кIэ пэжыжьэщ. ИщхьэкIэ къызэрыщыхэдгъэщащи, ди республикэм и ипщэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэщ. Мы зэманым цIыху 670-м нэблагъэ щопсэу. Лэскэн Ипщэ, Жэмтхьэлэ, Балъкъэр Ипщэ къуажэхэм нэхъ япэгъунэгъущ.    

КъБР-м и Дэфтэр хъумапIэ (Архив) нэхъыщхьэм щIэлъ актхэм ящыщ зым, 1928 гъэм шыщхьэуIум и 23-м ятхам, мыпхуэдэу итщ: «Ташлы-Тала къуажэр гъатхэпэ мазэм къызэрагъэпэщащ. Дэсхэр Балъкъэр Ипщэ жылагъуэм къыдашащ, цIыху 350-рэ щопсэу, унагъуэ 64-рэ мэхъу». Ауэ а къуажэр абы ипэжкIи щыIащ икIи абы 1920 гъэ пщIондэ «Темыркъан посёлкэ» хужаIэу къекIуэкIащ. Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, XVIII лIэщIыгъуэм и кIэхэм, Балъкъэр Ипщэ жылагъуэм дэса Темыркъанхэ (Темырхъанхэ) зы гуп къахэкIри, Дигорым (Осетие Ищхъэрэм) Iэпхъуащ. Абыхэм XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм къыщагъэзэжым, иужьым «мывалъэ хуейкIэ» зэджэ хъуа сэтей щIыпIэр къаIэщIэлъэгъуащ. КъэIэпхъуэжхэм абдежым зыщрагъанэри, къуажэ цIыкIу къыщызэрагъэпэщащ. Абыхэм осетин пщылI зыбжани ядэщIыгъут.

КъэунэхуагъащIэ жылэм «Темиркановскэ»-кIэ еджэу зэманыфIкIэ къекIуэкIащ. Налшык округым и унафэщIхэм ар япэщIыкIэ Балъкъэр Ипщэ къуажэм администрацэ и лъэныкъуэкIэ ирапхащ, арщхьэкIэ куэд дамыгъэкIыу Анзорхэ Къесын и къуажэм (иджырей Анзорейм) иратыжащ. АбыкIэ Балъкъэр Ипщэ жылагъуэм и старшинари арэзы хъуауэ щытащ, япэIэщIэ жылэ цIыкIум хуэфащэ гулъытэ зэрыхуамыщIыфым, къыщыхъу-къыщыщIэхэм тэмэму зэрыкIэлъымыплъыфым, зэрыхамыщIыкIым къыхэкIыу.

АрщхьэкIэ, зэкIэлъымыкIуагъэхэм абы иужькIи кIэ ягъуэтакъым. Сыту жыпIэмэ, Темиркановскэ посёлкэм щыпсэухэм я нэхъыбапIэр гуащIэдэкI лэжьыгъэм емыса, дыгъуэн-фыщIэныр зи щIасэ таубийхэрат (лIакъуэлIэшхэр). Абыхэм Къэбэрдеймрэ Дигорымрэ щIэх-щIэхыурэ къыщаущыхьырт, псыхъуэхэм кIэрыутIыпщу даутIыпщхьа Iэщыр ирахужьэрт.

Ауэрэ, мы къуажэ цIыкIур нэгъуэщI щIыпIэ къикI шыдыгъухэми я зекIуапIэ хъуащ. Налшык округым и администрацэм, а псом щыгъуазэу къыщIэкIынти, посёлкэр зыбжанэрэ зэбгрихужауэ щытащ. АрщхьэкIэ мы щIыпIэм цIыхухэр аргуэру щызэхуэсыжырт. Иужьым, Темиркановскэр Къуэжьыкъуей Ипщэми (Жэмтхьэлэ), Лэскэн Езанэми администрацэ и лъэныкъуэкIэ пащIауэ щытащ, ауэ абыи къикIа щыIэкъым. Зыри щымыхъужыххэм, 1915 гъэм посёлкэм дэсахэр адрей щIыпIэхэм ягъэIэпхъуащ. Абыхэм ящыщу унагъуэ зыбжанэ Анзорхэ Къесын и къуажэми дагъэтIысхьауэ щытащ.

1917 гъэм ирихьэлIэу, а щIыпIэм къинэжауэ щытар унагъуиплI къудейщ. Ахэр цIыху 23-рэ хъурт. 1928 гъэм Темыркъанхэ (Темырхъанхэ) зэрыщыту, адрей таубийхэм я гъусэу, Къэбэрдей-Балъкъэр автоном областым ирагъэIэпхъукIащ. Абы иужькIэщ, Балъкъэр Ипщэ дэсахэм ящыщу унагъуищэ «мывалъэ хуейм» щрагъэтIысхьэжауэ щытар.