Тырку Адыгэ Хасэм и жэрдэмкIэ, Кавказ Ищхъэрэм и президенту щыта Куэцэ Пщымахуэ и кхъащхьэм пщIэ хуащIыну илъэс къэс Кавказым икIахэр йокIуалIэ. 2015 гъэ, Ферикёй
Куэцэ Пщымахуэ псоми зи цIэр зэхаха, ауэ зыми фIыуэ имыцIыху цIыху цIэрыIуэхэм ящыщщ. Ауэ щыхъукIэ Кавказыр Урысейм зэрыхэт лъандэрэ къэралыгъуэм узэрыдекIуэкIын Iэмалу Бгырыс республикэм нэхърэ нэхъыфI къагупсысауэ тхыдэм ищIэжыркъым. Кавказ республикиплI къызэщIэзыубыда а тепщэгъуэ цIыкIум и президенту ди лъэпкъэгъу зэрытетаращ и щхьэусыгъуэр Урысей Федерацэмрэ Азербайджанымрэ теннисымкIэ щIыхь зиIэ я тренер Куэцэ Руслан дыщIыхуэзам.
- Ахэр зэкъуэшиплI хъууэ щытащ. Си адэшхуэ дыдэр Аслъэмырзэт, ар зэкъуэшиплIым я нэхъыжьт, Пщымахуэ абы къыкIэлъокIуэ, Исмэхьил нэхъыщIэт. Иджыри къуэш еплIанэ яIащ, ауэ ар сурэтым щIимытыр сщIэркъым. Сэ Пщымахуэ и къуэш нэхъыжьым срикъуэу аращ.
- УзэрыцIыкIурэ зэхэпха гуэрхэр…
- ЖызыIэжар ди адэрами ди анэрами сщIэжыркъым, ауэ зэхэсхыжахэм ящыщу сигу къинэжар мыращ. Бгырыс республикэм и Тхьэмадэу щылажьэм, Пщымахуэ здэщыIэр Тэрчкъалэт (Владикавказ). Арати, Сэрмакъ (абы щыгъуэ - Бабыгуей) дэс и адэ ТIэмашэ и деж къэкIуэжри, мыпхуэдэу къыжриIащ: «Ди адэ, мы гъунэгъу къэхъуауэ къакIуэ властым дэ фIыуэ зыри къытхуздихьынукъым. Сытри къыдищIэфынущ. Хэкум дигъэкI, дызыхуеину псори згъэхьэзыращ». Республикэм щриунафэщIкIэ, Iуэхур къыхузэгъэпэщыну къыщIэкIынт. «Сыхъум деж кхъухь къыщытпоплъэ, абы нэс шыкIэ дыкIуэнщ», - къыжриIащ. Ауэ ТIэмашэ идакъым. «Си хэкум сикIыу зыщIыпIи сыкIуэнукъым. Уэ ухуеймэ кIуэ», - къритащ жэуапу. Мис апхуэдэ щIыкIэкIэ езыр хэкум икIри и адэмрэ и къуэшхэмрэ къэнат жаIэ. Зэман дэкIри, зэадэзэкъуэхэр ягъэтIысащ. Ауэ зэкъуэшхэм яз, Исмэхьил, щIэпхъуэжыну хунэсат. Лъэпкъыр къыщежьауэ жыхуаIэр Псыжь адрыщIкIэщ. Инжыдж щыгу жыхуаIэ щIыпIэм дыкъикIауэ жаIэ. Сэрмакъи занщIэу къэунэхуакъым-тIэ. ЕгъэджакIуэ гуэр си хэгъэрейщ университетым щылажьэу. Абы Гумкъалэ жыгей гуэр дэтщ жи иджыри, абдежым ди къуажэр зэрыщытам и фэеплъу. Мис апхуэдэу ди адэшхуэм и адэм ежьэн щимыдэм, Псыжь адрыщI кIуэхэри зыщагъэпщкIуат.
- ЯгъэтIысу къаутIыпщыжа нэужь загъэпщкIуауэ арат?
- Хьэуэ. ЯгъэпIейтеин щIадза нэужь, щIэпхъуэжхэри илъэс зыхыблкIэ къэтахэщ. «Нэхъ Iэуэлъауэншэ хъуа хуэдэщ» жаIэу, къыщекIуэлIэжхэм, епхъуэри яубыдахэщ. СыщыуэнкIи хъунущ, ауэ цIыхуищ зэрагъэтIысар сощIэж: си адэшхуэм и адэ ТIэмашэрэ иджыри цIыхуитIрэ. КГБ-м сыщыщIэупщIэри тхылъымпIэ къеIысхауэ щытащ. Абы итщ сэ си адэшхуэр, си адэшхуэм и адэ ТIэмашэ, иджыри ещанэу зыгуэр Налшык щIыунэ гуэрым зэрыщаукIар.
- Адэм и къуэхэр и гъусэу?
- Адэм и къуэхэр и гъусэу. Щхьэусыгъуэр гурыIуэгъуэкъым. Бэнэныгъэм хэтакъым, нэгъуэщIкъым.
- Пщымахуэ зэриблагъэра къыщIэкIынт?
- Ари еныкъуэкъуакъым Совет властым. Еныкъуэкъупауи сощIри, иджыпсту екIуэкI псалъэмакъхэр зэхэпхыркъэ? Хужьхэмрэ плъыжьхэмрэ зэрагъэкIужын Iуэху зэрахуэ. Иджы Франджым, Париж, адэ-модэкIэ къыщагъуэтыжу зи хьэдащхьэ къашэж урыс лIыщхьэхэм нэхърэ нэхъ зэраныгъэ нэхъыбэ Пщымахуэ Урысейм къыхуихьыпауэ сощI. Пащтыхь Николай нэгъунэ теухуауэ тобэ къахьыжахэщ, и щIэблэм щыщхэр Урысейм къокIуэ. Пщымахуэ хуэфащэкъэ апхуэдэ пщIэ? Ар сэ си Iуэху еплъыкIэу аращ, зыри хэзгъэзыхьыркъым.
- И кхъэлъахэр хэкум зэримытым абы и пщIэр нэхъ цIыкIу ищIыркъым.
- Мы Iуэхухэр къезыхьэжьэу сэри япэу сыкъэзыгъуэтар Хьэтэжьыкъуэ Валерэт. Арат гупыж зыщIари и хьэдэр хэкум къашэжыныр. Захуагъэкъэ-тIэ ар? Хуэфащэкъэ? Дэ хэкум папщIэ зыгуэр зылъэкIа ди цIыхухэм къалэжьа пщIэр яхуэтщIыжыфыркъым. Пщымахуэ ифI Кавказ псом екIат. Кавказ псом и Тхьэмадэу щыщытакIэ, и хэкум папщIэ абы ищIар зэрынэхъыбэжым шэч хэлъкъым. Тыркум зыщIыпIэ деж щыщIэлъщ, сыт хуэдизкIэ ямыгъэлъапIэми, и хэкум щыIэжкъым.
- Тыркум дыщынэсакIэ, Бэрзэдж Сэфэр и IэдакъэщIэкIыу Пщымахуэ теухуауэ тхылъ псо тыркубзэкIэ къыдэкIауэ зэхэтхащ.
- СфIэфI дыдэу къэсщэхунт.
- Баку сыт фыIэпхъуэн хуей щIэхъуар, уи адэр дзэм зэрыхэтара?
- Хьэуэ. Пщыти уэркъти жаIэурэ цIыхухэр ягъэкIуэдын щIадза нэужь, ди адэри щысауэ жаIэ, ауэ и пэжыпIэр нэгъэсауэ сщIэркъым. 1910 гъэм къалъхуат ди адэр. А Iуэхухэр къыщежьар 1925 - 1926 гъэхэм ирихьэлIэущ. Соловки жыхуаIэм исащ. Илъэс пщыкIухым ит щIалэжь цIыкIуу, уи нэгу къыпхущIэгъэхьэрэ? ИтIанэ «сабийщ» жаIэри къаутIыпщыжа къыщIэкIынщ. КъызэрыкIуэжаи къыздэкIуэжаи тщIэркъым, ди адэм жиIэжыртэкъым ахэр. СщIэр а Iуэхум зэи тепсэлъыхьу зэрыщымытаращ дэ зэхэтхыу. Зауэм теухуауи мащIэ дыдэт жиIэжыр. Сытми, хьэпсым къикIыжри Сэрмакъ къэкIуэжа нэужь, благъэ гуэр къигъуэта къыщIэкIынщ. МазитI-щы, нэхъыбэ дыдэу илъэс докIри, жэщым зыгуэр къокIуэ: «Ислъам, щIэпхъуэж, пщэдджыжь къэкIуэнурэ уагъэтIысынущ», - къыжреIэ. Илъэс бжыгъэхэмкIэ сыщыуэнкIи хъунущ, зыми зыри къызжиIэжыртэкъым, псори шынэрт. Ди анэри сыт щыгъуи шынэрт…
- Аращ тхыдэр. Шынэр, и кIэм нэс жамыIэр… Тхылъхэм ит тхыдэ зэщIэлыдэр нэгъуэщI зыгуэрщ, щыIам темыхуэу.
- Iуэхум щымыщми сщIэркъым, ауэ ди анэм теухауэи бжесIэжынт.
- Псори сфIэгъэщIэгъуэнщ.
- Щхьэлыкъуэ Щэрданхэ ящыщт ди анэмрэ ди анэ шыпхъумрэ. Ахэри уэркъ лъэпкът. Къэбэрдей уэрамым мыин дыдэу унэ гуэр тетащ, хьэрф «Ш» и гупэ блыным тету. Унэ зэтету си нэгум къыщIоувэж.
- Лъэпкъ щIапIэжьу арат?
- НтIэ. Ауэ езыхэр нэгъуэщIыпIэт щыпсэур. А унэм IуэхущIапIэ гуэр къэралым щызэрихьэрт. Хъыджэбз цIыкIухэм я ныбжь нэсри школым еджакIуэ ягъэкIуат жаIэ Совет властым и зэманым. Зы илъэситI хуэдэ щеджа нэужь, красноармеец гуэр къокIуэри, «Щэрданхэ ейр хэт?» - жеIэри щIоупщIэ. Зыр илъэсипщI, адрейр илъэсий хъуми арат. «Дэращ», - жаIэри къотэджхэ. «Пщыхэм я бынхэрат иджы едмыгъэджэжу къэнэжар. Фи хьэпшыпхэр зэщIэфкъуи, зевгъэхь!» - жаIэри къыщIахуж. И адэ Щэрдан Мурат, си адэшхуэр, гупсысэ хэхуат. Сабийхэр емыджэу хъунутэкъым. Лъыхъуэм-лъыхъуэурэ, урыс бзылъхугъэ гуэр егъэджакIуэу пщIэкIэ къахуещтэ. Аргуэру илъэс-илъэситI докIри, егъэджакIуэр пщыхьэщхьэм бзыщIауэ къокIуэ жи, зыми зыкъримыгъэлъагъууи, къажреIэ: «АфIэкIа сыкъэкIуэфынукъым. Сраджэри, «Пщыхэм я бынхэр ебгъэджэну иджыри зэ укIуэмэ, мыр, мор уэтщIэнущ», - къызжаIащ». Мис апхуэдэу къэнащ ди анэр илъэситI-щы фIэкIа емыджэу, апхуэдэ гупсысэкIэ куу иIэу. Ауэ ар иджыщ къыщызгурыIуэр.
Адыгэхэр дызэрыIыгъыфыркъым-тIэ. Гугъу дызэрегъэхьын тфIэфIщ. 1952 гъэм ди адэм зыгуэр «къыкIэщIэтхыхьат». Нобэми тщIэркъым зытхар хэтми. Пщым и къуэти, езыри пщы лъэпкъти сытти жаIэурэ. Ди адэр подполковникт, нобэ-пщэдей полковник ящIын хуейуэ. НтIэ, ди адэм къыкIэщIэтхыхьын щыщIадзэм, ди анэр «Дыдеи къэсынущ», - жиIэри шынащ. «Грамотэ» жаIэу тхылъ гуэр унэм щIэлъауэ жаIэж. Пащтыхьым Iэ щIидза хьэмэрэ и мыхъур тетт, сытми, уэркъ лъэпкъым дыкъызэрыхэкIар зэрыт тхылъ, сэ слъагъуххакъым. МыбыкIэ «унэ лъапсэ» зэрыжытIэм хуэдэу, Баку «пщIантIэ» жаIэ. Псынэм ещхьу хъурейуэ унагъуэ зыбжанэ зэхэст, зы куэбжэ зэдагъэбыдэжу. Ди анэшыпхъум и унагъуэмрэ дэрэ дызэбгъурыс зэпытт. Арати, зэрыжаIэжымкIэ, жэщу, зыми имылъагъун хуэдэу, а «Грамотэ» зэкIуэцIышыхьамрэ ар зэрагъэсын гъущI тепщэчрэ здыщIахри, ди анэмрэ (и цIэр Лейлэт) и шыпхъу Кърымхъанрэ тхылъыр дунейм трагъэбзэхыкIауэ щытащ.
- Баку фыщыщыIэм?
- Абы дызэрыщыIэм хуэдэу нытлъэIэсхэрт. Хэкум дызэрикIам хуэдэу.
- Пщымахуэ Тыркум унагъуэщIэ щиухуэжауэ итщ тхылъхэм?
- Пэжщ, Нафисэтт и щхьэгъусэм и цIэр. Псыхуабэ Пщымахуэ ипхъу дэсащ, Заирэ и цIэу. Сипхъуми Заирэ фIэсщащ абы и фэеплъу. Ари дохутыру зауэм хэтащ. И анэм Пщымахуэ теухуауэ къитха письмохэр сигъэлъэгъуауэ щытащ. Нэмыцэу тхылъхэм иратхащ, ауэ урыс бзылъхугъэт. Хьэтэжьыкъуэр си гъусэу Заирэ ипхъу Ваякинэ Аллэ тлъагъуну дыкIуауэ щытащ Псыхуабэ. Плъагъуркъэ, ар нэгъунэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къыдэтIысхьэжын шынэри, Псыхуабэ щытIысат.
- Тыркум щыпсэуху, дауи, фызылъэIэсу щытакъым.
- Дауэ дызэлъэIэсынт, уагъэкIуэдынут. А зэманым «Хамэ къэралым благъэ щыуиIэ?» - жаIэу иратхэу щытакъэ къэрал дэфтэрхэм. «СиIэкъым», - истхэрт сэри, партым сыхэтти. Ауэ иужькIэ, 1990 гъэхэм, тIэкIу нэхъ хуит хъуа нэужь, къэдгъуэтыжат зыгуэрхэр.
Си анэ дэлъху Батырбэч Америкэм щыпсэуащ, 1993 гъэм дунейм ехыжауэ аращ. Зауэ зэманым нэмыцэ-хэм гъэру зэраIыгъам щхьэкIэ къэмыкIуэжу къэнат. Пэжу ищIат икIи ягъэпсэунутэкъым. Баку, сощIэж, ермэлы щIалитI илъэсищкIэ Сыбырым хьэпсым щрагъэсат, зывмыукIыжу нэмыцэхэм гъэр зевгъэщIащ, жаIэри. Арати, си анэ дэлъхум и пхъум IуэрыIуатэжурэ къигъуэтыжри, хьэщIапIи кIуауэ щытащ и деж. Мис абы зыгуэрхэр къыджиIэжауэ аращ.
Пщымахуэ Тыркум щыпсэуащ икIи щылIэжащ. Къулыкъушхуи иIыгъащ, зэрыжаIэжымкIэ. Нобэ «ООН» жыхуэтIэм щхьэкIэ а зэманым «Лъэпкъхэм я лигэ» жаIэу щытащ. НтIэ, мис а Лигэм Тыркум и лIыкIуэу хэтауэ жаIэ Пщымахуэ.
Куэцэ-зэщхьэгъусэхэмрэ я ныбжьэгъухэмрэ.