XIX лIэщIыгъуэм и кIэм - XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Урысей империем ис лъэпкъхэм я тхыдэр гъуэгущIэкIэ зыунэтIа щхьэусыгъуэ зыбжанэ къыкъуэкIат. Абыхэм язщ къэралыгъуэм и щэнхабзэм хэпщIа хъуа кавказ лъэпкъхэм я утыку «бгырыс интеллигент» зыфIаща нэрыбгэщIэ къызэрихьар. Зи гугъу тщIыр XIX-XX лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм Урысеймрэ Европэмрэ ит еджапIэ нэхъыщхьэхэм дохутыр, егъэджакIуэ, юрист, агроном, инженер IэщIагъэхэр щызрагъэгъуэту, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыстэнымрэ къекIуэлIэжа щIалэгъуалэ гупращ.
Куэцэ Пщымахуэрэ абы и щхьэгъусэ Нафисэтрэ.
ЕджапIэхэмрэ IэнатIэхэмрэ
ЩIэныгъэ зыбгъэдэлъ а цIыхухэм я хъуреягъкIэщ 1917 гъэм и мазаем щIыналъэм щекIуэкIа зэщIэхъееныгъэхэр къыщежьар. А гуп махуэм щыщщ Кавказ Ищхъэрэм пщIэ нэхъ щызиIэу революцэмрэ граждан зауэмрэ я зэманым къацIыхуа Куэцэ Пщымахуэ ТIэмашэ и къуэри.
Ар 1884 гъэм мэлыжьыхьым и 12-м Налшык округым хыхьэ Тэрч областым щыщ къэбэрдей уэркъ Куэцэ ТIэмашэ и унагъуэм дунейм къыщытехьащ.
Екатеринодар (иджы - Краснодар, Бжьэдыгъукъалэ) хейщIапIэм хеящIэу ягъэувыну зыхуагъэфащэхэм я шыфэлIыфэм щытепсэлъыхь дэфтэрым щыгъуазэ дещI Пщымахуэ «и адэ-анэм Псыхуабэ унэ зэрыщаIэм, Налшык округым щыщу дестынэ 600-м нэблагъэ щIы Iыхьищ зэрабгъэдэлъым». Бабыгуей (иджы - Сэрмакъ) дэса абы и адэ Куэцэ ТIэмашэ Хъусин и къуэр Кавказ Ищхъэрэм щэн-къэщэхуэн Iуэхухэр щызэфIэзых хьэрычэтыщIэ жану щытащ.
Краснодар крайм и архивым щIэлъщ Пщымахуэ 1905 гъэм Новороссийск дэт гимназиер къызэриухам щыхьэт техъуэ тхылъ. А гъэ дыдэм щIалэм Бабыгуей къуа-
жэм и унафэщIым лъэIукIэ зыхуегъазэ еджапIэ нэхъыщхьэ щIэтIысхьэн папщIэ хуит къэзыщI тхылъ къритыну икIи и лъэIур 1905 гъэм шыщхьэуIум и 4-м хуагъэзащIэ.
1905 гъэм Пщымахуэ Бытырбыху дэт университетым и КъуэкIыпIэ факультетым щIотIысхьэ, ауэ куэдрэ щемыджэу, а университет дыдэм и юридическэ къудамэм зрегъэдзыж. Ар къызыхэкIар Пщымахуэ япэ урыс революцэм хэпщIа студентхэм яхэтауэ зэрыхуагъэфащэрат. Ауэ а гурыщхъуэм щыхьэт техъуэу зы дэфтэри дрихьэлIакъым.
Бабыгуей щыщ Куэцэхэ я унагъуэм полицэр кIэлъыплъу зэрыщытам и щыхьэту къэув тхылъымпIэ щыIэщ. Ар къызыхэкIар Пщымахуэ гупсысэкIэ убгъуа зэрыбгъэдэлъарауэ къытфIощI, армыхъумэ къэралым еныкъуэкъун Iуэху зэрихуэу щIалъытэн гуэр далъэгъуауэ аракъым. ЖытIэм и щыхьэтщ Налшык округым и унафэщI Къылышбий СулътIанбэч и Iэр щIэлъу Тэрч областым и нэхъыщхьэм хурагъэхьа хъыбарегъащIэр: «Куэцэ ТIэмашэрэ студенту щыта, иджыпсту Екатеринодар дэт судым уэчылым и къуэдзэу щылажьэ абы и къуэ Куэцэ Пщымахуэрэ хуащI гурыщхъуэхэм тегъэщIапIэ иIэкъым».
1910 гъэм Пщымахуэ Бытырбыху дэт университетым и юридическэ къудамэр япэрей нагъыщэр зиIэ дипломкIэ къеухри, а Iуэхугъуэм хуит зыхуищI лъэкIыныгъэхэри къыIэрохьэ. ЩIалэм иджыри дипломыр къратыжатэкъым Екатеринодар дэт хейщIапIэм хеящIэ нэхъыщIэу ягъэувынкIи хъунухэм щыхабжам. Абы и пэ къихуэу Тэрч областым и нэхъыщхьэм Куэцэ Пщымахуэ теухуа дэфтэрым ар цIыху зэпIэзэрыту, къэралыгъуэм гурыщхъуэ къыщIыхуищIын щхьэусыгъуэ бгъэдэмылъу къыщегъэлъагъуэ.
1910 гъэм дыгъэгъазэм и 1-м Куэцэр щIэпхъаджащIэхэм я Iуэху зэхэзыгъэкI хейщIапIэм и къудамэм ягъакIуэри, 1911 гъэм мазаем и 11-м тхьэрыIуэ ирагъэт. А илъэс дыдэм мазаем и 17-м Пщымахуэ унафэкIэ цIыхубэ Iуэхухэр щызэхагъэкI хейщIапIэм и етIуанэ къудамэм ягъакIуэ. КъыкIэлъыкIуэу щIалэр накъыгъэм и 13-м Екатеринодар дэт хейщIапIэм щIэпхъаджащIэхэм я Iуэху щызэхагъэкI къудамэм ягъэIэпхъуэри, мэкъуауэгъуэм и 30-м езым и лъэIукIэ лэжьапIэм къыIуокI. Дэ дыщыгъуазэкъым абы IэнатIэр къыщIигъэна щхьэусыгъуэм, ауэ зэман дэкIа нэужь, ар щIэрыщIэу хейщIапIэ Iуэхухэм хохьэж, иджы нэгъуэщI пщэрылъ зэрихьэу.
1911 гъэм фокIадэм и 4-м Новочеркасск дэт хейщIапIэ палатэм и зэхуэс екIуэкIащ. Абы Куэцэ Пщымахуэ 1911 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27-м щегъэжьауэ уэчылым (а зэманым а IэнатIэм зэреджэу щытар - «присяжный поверенный», иджы - «адвокат») и къуэдзэу щыхах, Екатеринодар щыпсэун хуейуи къыхуагъэув.
Гу лъытапхъэщ хейщIапIэм щызекIуэ къулыкъухэр гъэ къэс унафэщIэкIэ къащтэжу, уэчылым и къуэдзэм деж щегъэжьауэ IэнатIэкIэ удэIэбеиху, дэтхэнэ зыри юстицэмкIэ министрым къабыл ищIын хуейуэ зэрыщытами. Аращ Екатеринодар хейщIапIэм 1912 гъэм мэлыжьыхьым и 5-м щекIуэкIа зэхуэсым къыщащта унафэм зи гугъу ищIыр: «ЮстицэмкIэ министрым и арэзыныгъэ къызэрытIэрыхьам ипкъ иткIэ, уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ Екатеринодар хейщIапIэм къекIуалIэ Iуэхухэм хэлэжьыхьыну хуитыныгъэ етын». ЩIалэм а къулыкъур 1916 гъэм гъатхэпэм и 31 пщIондэ зэрихьащ.
1916 гъэм и мазаем Новочеркасск дэт хейщIапIэ палатэм хыхьэ Уэчылхэм я зэхуэсым жэрдэм къыхелъхьэ Куэцэ Пщымахуэ щIыналъэм и уэчылхэм я гупым хагъэхьэну. Ар я щхьэусыгъуэу Куэцэм и хьэл-щэнымрэ IэнатIэм зэрыбгъэдэт щIыкIэмрэ теухуауэ тхыгъэ утыку кърахьэ. А тхыгъэм Куэцэр къыщыгъэлъэгъуащ IэнатIэм къыхуигъэув къалэнхэм напэ къабзэкIэ бгъэдэт, и лэжьыгъэм фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлIу.
1916 гъэм мэлыжьыхьым и 31-м Новочеркасск щыIэ хейщIапIэ палатэм и лэжьакIуэхэр щыхьэту, Екатеринодар хейщIапIэм кърита щытхъу тхылъым ипкъ иткIэ, Куэцэ Пщымахуэ Бгырыс хейщIапIэм и къадыуэ ягъэувыну унафэ къещтэ, зэрыхабзэуи IэнатIэм зэрыхуэпэжынумкIэ тхьэ ирагъаIуэ.
Къалэм жанымрэ
цIыхубэ Iуэхухэмрэ
Куэцэ Пщымахуэ цIыхубэ IуэхукIэ и зэфIэкIыр Бытырбыху дэт, императорым и университетым щыщIэсымрэ Екатеринодар хейщIапIэм щыщы- лэжьа зэманымрэ наIуэ къэхъуащ.
Иджыри хабзэхъумэ факультетым и еджакIуэу щыщыта зэманым, Куэцэм Хьэжылъашэ Мухьэмэд-Бэч зи пашэ адыгэ гупым Париж къыщыдагъэкIыу щыта «Муслъымэн» газетым тхыгъэхэр къытрыригъадзэу щытащ. Абы и тхыгъэхэм къыхощ ар «псори зыщIэувэфыну, цIыхубэр зэкъуэзыгъэувэфыну ныпыр Iэта зэрыхъуам» дамыгъэ хуэхъуа газетым гурэ псэкIэ зэрыщыгуфIыкIыр. «ГуфIэгъуэшхуэкъэ-тIэ ар гъащIэр нэху къыщызыщI, фIым тезыгъэгушхуэ дакъикъэхэр зэмэщIэкI, акъылэгъу зыгъуэтыгъуей, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ гъунэгъухэм я зэхуаку зи закъуэу зыщызылъытэж муслъымэн еджам дежкIэ?!» - етх Пщымахуэ газетым. «Абы фIыуэ кърикIуэнум занщIэу гу лъумытэнкIи хъунущ, - пещэ щIалэм и гупсысэм, - ауэ къэщIэрэщIэжыныгъэм, къызэщIэушэныгъэм и япэ нэщэнэхэр слъагъуныр апхуэдизкIэ си гуапэщи, щIэныгъэм лъэмыIэсыф ди къуэшхэм апхуэдэ IуэхушхуэкIэ яхуэупса ди лъахэгъухэм я Iуэху фIы ирикIуэну сохъуэхъу». КъызэрыкIуэ Iуэхууи пхужыIэнукъым Пщымахуэ и тхыгъэм «щIэныгъэ зыбгъэдэлъ гъунэгъухэм къакIэрыху» лъэпкъым папщIэ зэрыгузавэр къызэрыхигъэщри.
Куэцэ Пщымахуэ Бытырбыху щыщеджа илъэсхэм ирихьэлIэу, а зэманым къыдэкIыу щыта хъыбарегъащIэ Iэмалхэм «Къэбэрдей П.» зи псевдоним тхакIуэ гуэрым и IэдакъэщIэкIхэр утыку къихьэрейуэ щытащ. Ди тхыдэм теухуа а тхыгъэхэм уахэплъэмэ, ахэр зи IэдакъэщIэкIыр Къэбэрдей тхыдэм фIыуэ зэрыщыгъуазэр уолъагъу.
Дэ дызыщыгъуазэ тхыгъэхэм ящыщу «Къэбэрдейм щIы IуэхукIэ къыщыхъея зэрызехьэр» зи фIэщыгъэр «Братская помощь» журналым къытехуат. Тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIыр арэзыкъым щIы гуэшыкIэр захуагъэм зэрытемытымкIэ: нэрыбгищ-плIы фIэкIа зэрымыс унагъуэ цIыкIухэм дестынэ 14-16 ябгъэдэлъщ, нэрыбгэ пщыкIутхум нэс зэрыс унагъуэшхуэхэми лъагъэсыр ардыдэращ.
Къэбэрдей П. щапхъэ къыщихьым деж зи гугъу ищI хабзэр Бабыгуей къуажэращ, абы шэч къигъанэркъым тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым теухуауэ.
«Къэбэрдей лъэпкъ щIэныгъэм и Iуэхур зыIутыр» тхыгъэм ар щытопсэлъыхь адрей лъэпкъхэм япэ ищу еджапIэхэр къызэIуихын, мылъкушхуэ щIэныгъэм тригъэкIуэдэн щIэзыдза Къэбэрдейм къуажэ еджапIэхэр щыщIызэхуащIыжым, езы щIэныгъэми и пщIэр щIехуэха щхьэусыгъуэхэм. ТхакIуэм зэрилъытэмкIэ, щхьэусыгъуэхэр куэд мэхъу, ауэ нэхъыщхьэр «пэщIэдзэ еджапIэр щIыналъэр зыхуэныкъуэ, абы къыщезэгъ щIэныгъэм зыкIи зэрыбгъэдэмыхьэращ». Абы къызэрилъытэмкIэ, дерсхэр Iэмал имыIэу анэдэлъхубзэкIэ ирагъэкIуэкIын хуейщ, иужькIэ хуэм-хуэмурэ урысыбзэри къыхагъэхьэу.
1910 гъэм «УрысеищIэ» газетым и 109-нэ къыдэкIыгъуэм Къэбэрдей П. къытрырегъадзэ «Тэрч, Псыжь областхэм ис муслъымэнхэм я гукъеуэхэр» тхыгъэр. Ар зи IэдакъэщIэкIыр топсэлъыхь 1908 гъэм и бжьыхьэм Екатеринодар щекIуэкIа муслъымэн зэхуэсым къыщащта унафэхэм. Абы къызэрилъытэмкIэ, щхьэпагъ хэлъкъым Тэрч, Псыжь областхэм щыпсэу муслъымэнхэр Оренбург дэт муслъымэн IуэхущIапIэм и жьауэ щIэбгъэувэным. Апхуэдэ унафэ къащтэпауэ щытми, игъащIэм къэхъуакъым бгырысхэр Уфа къалэм нэс кIуэуэ я муслъымэн Iуэху щызэхагъэкIыу.
Къэбэрдей П. зэрыжиIэмкIэ, ар Тэрч, Псыжь областхэм ис муслъымэн мелуан ныкъуэм нэсым яфI къызэрыкIын Iуэхукъым, Псыжь областым и муслъымэнхэм Кавказ Ищхъэрэм и дин IуэхущIапIэ щхьэхуэ яIэныр нэхъ игъуэщ.
КъинэмыщIауэ, абы фIэкъабылщ къэралым и ахъшэкIэ Тэрчкъалэ (Владикавказ) муслъымэн еджапIэ къыщызэIуахыныр: «щIэныгъэ зиIэ молэхэр ягъэхьэзырын папщIэ, динми цIыхубэ хабзэми мыхьэнэ щызиIэ щIэныгъэ къудамэхэм хьэрыпыбзэрэ анэдэлъхубзэкIэ щрагъаджэу, урысыбзэри зрагъащIэу». Зи бжыгъэр куэд мыхъу интеллигенцэр абы къыхуреджэ щIэныгъэ зиIэ гъунэгъухэм къакIэрымыхун папщIэ динми дунейми щыщхьэпэ щIэныгъэм зегъэубгъуным къару халъхьэну.
«Муслъымэн» газетым къытрыригъэдзам хуэдэ дыдэу, мы тхыгъэми къэбэрдей адыгэхэр «щIэныгъэ зиIэ гъунэгъухэм къазэрыкIэрыхур» игу къызэреуэр къыхощ.
Езыр зыщыщ Бабыгуей щекIуэкI щIы Iуэхухэм фIыуэ зэрыщыгъуазэми тхыгъэм къыщыхьа гупсысэхэр зэрызэтехуэми зы шэчи къытрыуагъэхьэркъым «Къэбэрдей П.» унэцIэр Куэцэ Пщымахуэ и псевдониму (цIэ-унэцIэ нэпцIу) зэрыщытам.
Къэбэрдей П. и къалэмыпэм къыщIэкIащ нэгъуэщI лэжьыгъэхэри: «Адыгэхэмрэ армэ дэкIынымрэ», «Бгырыс бзылъхугъэхэм сакъыщхьэщыжу», «Муслъымэн Iуэхур хамэ къэралым укъиплъу зэрыплъагъур», «Налшык округым». А псоми Къэбэрдейм щызекIуэ гъащIэр лъэныкъуэ зэхуэмыдэхэмкIэ къыщыгъэлъэгъуащ.
Куэцэхэрэ шы Iуэхумрэ
Куэцэ Пщымахуэ зыхэта жылагъуэ Iуэхухэр и гъащIэ тхыдэм IупщIу къыхощ. КъулыкъукIэ ар Екатеринодар къалэм епхауэ къекIуэкIами, Къэбэрдейм пэIэщIэ дыдэу зэи щытакъым. Пщымахуэ лIыкIуэу хэтащ 1910 гъэм и шыщхьэуIум екIуэкIа Урысей шыхъуэхэм я съездми.
КъызэгъэпэщакIуэхэм пщIэ яхуищIу, Куэцэм и псалъэр Къэбэрдейм ис шыхъуэхэм къабгъэдэкI фIэхъус-сэламкIэ иришэжьат. ЖиIа псоми и купщIэт Урысейм и шыхъуэхэм я съездым къэбэрдей шы лъэпкъым хуэфэщэн гулъытэ хуищIыну гугъэ зэриIэр. Съездым и зэхуэсхэм я зым Пщымахуэ къэбэрдей шы зехуэкIэм убгъуауэ щытепсэлъыхьащ, абы къыхилъхьа Iуэхугъуэ зыбжани съездым къищта унафэхэм хагъэхьащ.
Куэцэр жану зыхэтар цIыхубэ Iуэхухэм я закъуэкъым, атIэ къыщалъхуа къуажэм и гъащIэр ефIэкIуэнми хэлэжьыхьащ. А лъэныкъуэмкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ 1914 гъэм екIуэкIа къуажэ зэхуэсым. Дэфтэр гуэрым дыкъыщоджэ: «Налшык округым и япэ Iыхьэм хыхьэ Бабыгуейм и япэ зэхуэсым къуажэ старшынэ Пщымахуэ Хъызыр дзыхь зыхуищI уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ съезд екIуэкIынум и лIыкIуэу хихащ».
Гу лъытапхъэщ Куэцэ Пщымахуэ шы куэд зезыхуэ шыхъуэ ехьэжьауэ щытауэ къызэралъытэр зэрымыпэжыр. Пщымахуэ къэрал къулыкъущIэт, кавказ интеллигенцэм и вагъуэ лыдт, щIыналъэм нэхъ юрист Iэзэу исхэм язт, ауэ шыхъуэу щытар абы и адэ ТIэмашэщ. Куэцэ ТIэмашэ «хуэмыбжыж мылъкум» и гугъу пщIымэ, ари фIыуэ щIэгъэтхъа Iуэхущ. Iуэхур зыIута дыдэр жыпIэмэ, пасэ зэманымрэ етIощIанэ лIэщIыгъуэмрэ шыхъуэ цIэрыIуэу лъэпкъым хэта Тамбийхэ, Трамхэ, къинэмыщIхэри текIуэтри, абыхэм я пIэ Шалбарыр, Лафыщыр, Куэцэр къызэриувар арат.
1903 гъэм Куэцэ ТIэмашэ шыщхьэ 342-рэ иIэт, Инал къуажэм щыщ прапорщик Шалбар ХьэкIашэ - 376-рэ.
1917 гъэм гъатхэпэм и 6-м Бабыгуей къуажэм и старшынэ Куэцэ Хъызыр Налшык округым и унафэщIым шы гъэхъун Iуэхур и къуажэм зэрыщекIуэкIым теухуауэ хъыбар щригъащIэм, Куэцэ ТIэмашэ-хьэжым шыбзу - 67-рэ хакIуэу 11-рэ зэриIэм и гугъу ещI.
Экономикэм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэм къэгъазэ имыIэжу къэбэрдейхэм я шыхъуэ Iуэхухэр къыщызэпиудым, шыхэм я бжыгъэм хэщIат. А зэман дыдэм ирихьэлIэу я уасэр дэуеят. Дэфтэрхэм къызэрыхэщымкIэ, аращ щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъуар шы гъэхъуным къыдэкIуэу, «дзэм шы
щыхузэрагъэпэщкIэ, мылъкушхуэ зезыгъакIуэ Куэцэм, Мыдым щэн-къэщэхуэн IуэхукIэ зыпащIэу щIыщытар». Гу лъытапхъэщ шы куэд зезыхуэу щыта Куэцэ ТIэмашэ экономикэм здиунэтIа гъуэгущIэм Iэмал къызэрыхуигъуэтыфам.
Езы Куэцэ Пщымахуэ адыгэш гъэхъуным зэрыхэлIыфIыхьам и гугъу пщIымэ, ар нэхъыбэу шы лъэпкъым и пщIэр гъэIун, ар зехуэн Iуэхур хабзэкIэ пхыгъэкIыныр аращ.
Пщымахуэ 1905 - 1910 гъэхэм Бытырбыху зэрыщеджам, 1910 - 1917 гъэхэм хейщIапIэм къулыкъу зэрыщызэрихьэм къыхэкIкIэ Екатеринодар щыпсэууэ икIи щылажьэу зэрыщытам ущыгъуазэмэ, узыхуэкIуэр а гупсысэхэращ.
ЦIыхубэ ущиякIуэ
Куэцэ Пщымахуэ цIыхубэ Iуэхур дэгъэкIынымкIэ къигъэлъэгъуа хэлъэтыр Кавказ Ищхъэрэм революцэмрэ граждан зауэмрэ я зэманым наIуэ къэхъуащ.
1917 гъэм и гъатхэпэм и етIуанэ Iыхьэм Пщымахуэ Къэбэрдейм къэкIуэжат. Апхуэдэу щIыхуэдгъэфащэм щхьэусыгъуэ иIэщ. 1917 гъэм гъатхэпэм и 5 - 6 махуэхэм Владикавказ щекIуэкIа, бгырыс интеллигенцэм и зэхуэсым ар хэтакъым, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыстэнымрэ я Бгырыс зэгухьэныгъэм пIалъэкIэ игъэува Комитет нэхъыщхьэм хахахэми ящыщкъым.
Ауэ ар хахащ гъатхэпэм и 27-м къэунэхуа Налшык округым и Жылагъуэ гъэзэщIакIуэ комитетым. КъинэмыщIауэ, Къэбэрдеишхуэм, Джылахъстэнейм, бгырыс лъэпкъ зэгухьэныгъэхэм лIыкIуэу къагъэлъэгъуа нэрыбгэ 32-м язу Куэцэр хэтащ накъыгъэм и 1-9-хэм екIуэкIа, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дыгъыстэнымрэ я Бгырыс съездым. Пщымахуэ абы и лэжьыгъэм жан дыдэу хэлэжьыхьащ, щIэрыщIэу хахыжа Комитет нэхъыщхьэми хагъэхьащ.
1917 гъэм накъыгъэм и 18 - 20-хэм Владикавказ Тэрч областым и лIыкIуэхэм я зэхуэс щекIуэкIащ. Зэхуэсым къыщащтат «Тэрч областым зэманкIэ и щхьэ Iуэху зэрызэрихуэжынум» теухуа унафэ. Тэрч областым и унафэщI къалэнри хуитыныгъэри зэрыщыту ГъэзэщIакIуэ комитетымрэ областым и комиссарымрэ я IэмыщIэ иралъхьат, областым и комиссарым ищI унафэхэр гъэзэщIакIуэ комитетым ечэнджэщурэ къищтэн хуейуэ. А съездым уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ Тэрч областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым и унафэщIу щыхахауэ щытащ.
А зэман дыдэм ирихьэлIэу мэкъумэшыщIэхэм, сэлэтхэм, рабочэхэм я лIыкIуэхэм я Советхэр къызэфIэувэрт. Псоми хуэмыдэу а Iуэхур щIэхуэбжьащ Корниловыр зи пашэ зэщIэхъееныгъэм и ужькIэ.
Корниловымрэ
Бгырыс республикэмрэ
Корниловыр къежьауэ зэрызэхахыу, 1917 гъэм шыщхьэуIум и 28-м Тэрч областым и рабочэхэмрэ совет депутатхэмрэ икIэщIыпIэкIэ съезд зэхуашэсат, революцэр къегъэлынымкIэ комитетым и пашэ Скрынников С. и унафэщIу. Адрейхэм я гъусэу а комитетым Куэцэ Пщымахуи хыхьат.
А махуэ дыдэм Куэцэр зи унафэщI, областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым щекIуэкIа зэхуэсым унафэ къыщащтащ: «Хуитыныгъэм щIэбэн адрей зэгухьэныгъэхэм я гъусэу, революцэр кърагъэлын папщIэ зыхуэпIащIэ Iуэхухэр Комитетым и Президиумым и пщэ дэлъхьэн». Абы къегъэлъагъуэ Корниловым и Iэуэлъауэр къыщыхъея зэман гугъум Куэцэр Тэрч областым мамырыгъэм щыщIэбэнахэм зэрахэтар.
Дэтхэнэ зы зэгухьэныгъэми цIыхухэр къигъэдэIуэну хэту, кIуэ пэтми политикэри, экономикэри, цIыхубэ гъащIэри щызэхэзэрыхьым, Комитетым и унафэщIхэм я Iуэхур «зыбгъэхъеинкIэ Iэмал иIэтэкъым» жыхуаIэм хуэкIуащ. 1917 гъэм жэпуэгъуэм и 20-м Тэн, Псыжь, Тэрч, Iэщтырхъан щыщ къэзакъхэр, Кавказымрэ Дагъыстэнымрэ щыщ бгырысхэр, нэгъуейхэр, къалмыкъхэр, Iэщтырхъанрэ Ставрополрэ я Iэхэлъахэм щыпсэу бруклинхэр, адрей лъэпкъхэри яхэтыжу зэхыхьэхэри, «Къэзакъхэм я ипщэ-къуэкIыпIэ зэгухьэныгъэ» жыхуаIэр къэунэхуащ.
А Зэгухьэныгъэм и мурад нэхъыщхьэр Кавказ лъэпкъхэр зэрыхуа политикэ щытыкIэ гугъум кърашынырт. Абы Кавказ Ищхъэрэм (Дагъыстэныр хэмыту) щыпсэу бгырысхэм я лIыкIуэу Джабагиев Вассан-Джэрийрэ Куэцэ Пщымахуэрэ хэтащ.
Совет властыр Кавказым
щытекIуа нэужь
1917 гъэм и жэпуэгъуэм революцэр Петроград щытекIуэу къэралым зыщиубгъун щIидза нэужь, Кавказ Ищхъэрэр зэрыт щытыкIэр нэхъ гуащIэ хъуат. Абы и щхьэусыгъуэкIэ Бгырыс зэгухьахэм я союзым Iуэхум зэрызихъуэжам ипкъ иткIэ унафэщIэ къамыщтэу хъунутэкъым. Областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым и унафэщI къалэным мыхьэнэ иIэжтэкъым. Ипщэ-КъуэкIыпIэ зэгухьэныгъэми къэрал унафэ хузехьэн хуэдэу зыкъигъэлъэгъуэфатэкъым. ИпэжыпIэкIэ Кавказ Ищхъэрэр унафэншэу къэнат. Абы къыхэкIыу Бгырыс зэгухьэныгъэм и Комитет нэхъыщхьэм езым щыщхэм къахихри, 1917 гъэм и щэкIуэгъуэм Бгырыс тетыгъуэ къызэригъэпэщащ.
Тетыгъуэм и нэхъыщхьэу Бгырыс зэгухьэныгъэм и унафэщIу щыта Чермоев Абдулмэжид трагъэуващ; къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру Куэцэ Пщымахуэ хахащ, Бамматов Гайдар - хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министру, Джабагиев Вассан-Гирей - мылъку IуэхухэмкIэ министру ягъэуващ.
А зэман дыдэм ирихьэлIэу Тэрч-Дагъыстэн тетыгъуэ зэгухьа къызэрагъэпэщри, цIыхубэм я мамырыгъэ Iуэхухэр Куэцэ Пщымахуэ и пщэ далъхьэ. Тэрч областымрэ округымрэ щыщ комиссархэм, комитетхэм, къалэ унафэщIхэм, гъущI гъуэгу лэжьакIуэхэм, милицэм мамырыгъэр хъумэн IуэхукIэ Пщымахуэ зэрызахуигъэза дэфтэрхэм къагъэлъагъуэ абы хабзэмрэ мамырыгъэмрэ цIыхубэ гъащIэм хэпщэнымкIэ зэфIэкIышхуэ зэрыбгъэдэлъар. Куэцэм Iулыджышхуэ зэриIам и щыхьэтщ Налшык округым ис адыгэхэми, балъкъэрхэми, урысхэми ар Учредительнэ собранэм лIыкIуэу зэрыхахар.
1918 гъэм Тэрч областым Совет властыр щытекIуа нэужь, Бгырыс зэгухьахэм я союзым и нэхъыщхьэхэр Iуэхум нэхъ ерыщу тегушхуахэщ. Чермоев Абдулмэжид зи пашэ лIыкIуэхэр 1918 гъэм накъыгъэм и 11-м Батуми кIуа нэужь, абы щекIуэкIа конференцым и утыкум Бгырыс (Кавказ Ищхъэрэ) республикэр щхьэхуиту ягъэIуащ. А конференц дыдэм Бгырыс республикэм Уэсмэн къэралыгъуэм и тетыгъуэмрэ Нэмыцэ (Герман) къэралыгъуэм и тетыгъуэмрэ зэгурыIуэныгъэкIэ ябгъэдэуващ. Уэсмэн правительствэм Бгырыс республикэр зэрыщхьэхуитыр къабыл ищIащ, Герман республикэр абыкIэ арэзы хъуакъым.
Бгырыс республикэ
щхьэхуит
Бгырыс республикэр щхьэхуиту ягъэIуа нэужь, Правительствэм и унафэщIу ягъэува Чермоев Абдулмэжид Константинополь къикIыжри Тифлис къыщыувыIат. ГъэзэщIакIуэ комитетым щыщхэу абы и деж кIуахэт къэбэрдей адыгэ Куэцэ Пщымахуэрэ ингуш Джабагиев Вассан-Джэрийрэ. Ахэр абдеж дыдэм Бгырыс республикэм и министрхэу ягъэувахэщ. Чермоевым и Правительствэм министру щылэжьэху, Куэцэр жану къэрал щIыб политикэ Iуэхухэм яужь итащ. Псалъэм папщIэ, Германиер республикэщIэм IэщэкIэ къыдэIэпыкъун папщIэ Пщымахуэ фон Крейс гурыIуэну хэтащ.
1918 гъэм и гъэмахуэмрэ бжьыхьэмрэ къыщыхъуахэм тепсэлъыхьыжу Куэцэ Пщымахуэ етхыж: «Хабзэншагъэмрэ унафэншагъэмрэ ди щIыпIэхэм къэса нэужь, къызгурыIуат дэ ди къарукIэ Iуэхур зэрытхузэмыгъэзэхуэжы нур. А зэманыр зэрыщыту тедгъэкIуэдащ дэIэпыкъуэгъу тхуэхъун къару къэдгъуэтыным. Къэдгъуэта дэIэпыкъуэгъухэм щхьэж езым и Iуэху зэрахуэжырт, ауэ зэрахузэфIэкIкIи къыддэIэпыкъухэрт. Хуэмурэ зы гупыр текIуэтри, нэгъуэщI гуп къытеуващ. Лъым щIигъэна Къэбэрдейм сихьэну Iэмал сыщылъыхъуэ дыдэм ирихьэлIэу, инджылыз унафэщIхэм унафэ къызэдэтщтэн папщIэ Баку сраджащ».
Лъэныкъуэхэм 1918 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м зэпсэлъэн щIадзащ. А зэIущIэм Инджылыз тепщэгъуэм къабыл щищIащ Бгырыс республикэр зэрыщхьэхуитыр, ауэ пыухыкIа унафэр къащтэну Париж щекIуэкIыну мамырыгъэ конференцым ягъэIэпхъуэри, Куэцэ Пщымахуэ ПравительствэщIэ зэгухьа иухуэн хуейуэ къыхуагъэуващ. Пщымахуэ ар захуагъэу къызэрилъытэр жиIащ, ауэ Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм я унафэ хэмылъу апхуэдэ пщэрылъ къищтэну арэзы хъуакъым. Дыгъэгъазэм и 18 - 22-хэм Темырхъан-Шурэ щекIуэкIащ Дагъыстэным, Шэшэным, Осетием къикIа лIыкIуэхэмрэ къэбэрдей адыгэ зыбжанэрэ зэкIуэлIа Зэхуэс. А Зэхуэсым Чермоевыр зэрытекIыр къабыл ищIри, унафэр Куэцэ Пщымахуэ IэщIилъхьащ. Абы ипкъ иткIэ Куэцэм и Правительствэм дэлэжьэну инджылыз къэралыгъуэм и унафэкIэ полковник Роуландсон зи унафэщI зауэлI гуп къаутIыпщащ.
(КъыкIэлъыкIуэнущ).
Трабзон къалэм (Тырку Республикэ) щекIуэкIа конференцым хэтахэм я сурэт. Ику итыр Куэцэ Пщымахуэщ. 1918 гъэ
Куэцэ зэкъуэшхэр: Аслъэмырзэ (нэхъыжьыр, щысщ), Пщымахуэ (сэмэгумкIэ щытщ), Исмэхьил. 1915 гъэ
