Адыгэ лIакъуэхэр
Къэбэрдейхэр
Адыгэхэр ижь-ижьыж лъандэрэ къэгъуэгурыкIуэ лъэпкъщ. XII лIэщIыгъуэм Тмутараканыр Византие къэралыгъуэм и бжьым щIэхуа нэужь адыгэ зэгухьэныгъэм хэтхэм щхьэхуэ защIу хуежьащ. Абы ирихьэлIэу Кавказ Ищхъэрэм и курыт щIыналъэхэм къыщыунэхуащ зи щхьэ и унафэ зыщIыж Къэбэрдейр икIи къэбэрдей субэтносыр зэтеувэн щIидзащ. XIII лIэщIыгъуэм монгол-тэтэрхэм я зекIуэм Кавказым и лъэпкъ-политикэ ухуэкIэм зихъуэжащ. А лъэхъэнэм къыдежьащ нэгъуэщI лъэпкъхэр адыгэхэм къызэреджэ «шэрджэс» псалъэри.
XII-XIV лIэщIыгъуэхэм Кавказ Ищхъэрэм и курыт щIыналъэм адыгэ зэгухьэныгъэщIэ къыщыунэхуащ. А къэралыгъуэмрэ абы щыпсэу цIыхухэмрэ «къэбэрдейкIэ» еджэ хъуащ. XV илъэсищэм и япэ Iыхьэм Федерализмэм и хабзэхэм Къэбэрдейм зыщаужьащ. А лъэхъэнэм лъэ быдэкIэ уващ пщыгъуэр, зауэлI хабзэхэр, зэдэлажьэу хуежьащ жылагъуэ институтхэр: пщышхуэр (пщы уэлийр), хасэр, хеящIэр. Къэбэрдей адыгэхэм я щэнхабзэ, я жылагъуэ зэхэтыкIэр адрей лъэпкъхэм щапхъэ яхуэхъуу хуежьащ.
1557 гъэм урысхэмрэ адыгэхэмрэ зауэ-политикэ зэгурыIуэныгъэ зэращIылIащ. Ар нэхъри игъэбыдащ 1561 гъэм адыгэпщ Идар Темрыкъуэ ипхъу Гуащэней (Марие) Иван IV щхьэгъусэу зэрыритам. А зэпыщIэныгъэр иригъэфIэкIуащ XVI лIэщIыгъуэм хэкум икIыу адыгэпщ зыбжанэ къулыкъу ящIэну Москва зэрыкIуам. Ахэр тхыдэм пщы Черкасскэхэу хыхьащ.
XVIII лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм Къэбэрдейр зыIэщIэлъэнур яхузэрымыгъэгъуэту Тыркумрэ Урысеймрэ зэныкъуэкъу зэпыту екIуэкIащ. 1739 гъэм Белград щызэращIылIа мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ ар зыми IэщIэмылъ къэрал щхьэхуиту къалъытауэ щытащ. АрщхьэкIэ а лIэщIыгъуэм и 60 гъэхэм щегъэжьауэ Урысейр хущIэкъуащ Къэбэрдейр, зэрыщыту Кавказ Ищхъэрэр, зыIэщIилъхьэну. Кавказ зауэм и япэ лъэхъэнэм (1763 - 1822 гъэхэм) къриубыдэу Къэбэрдейм и щхьэхуитыныгъэр фIэкIуэдащ. Кавказ зауэр 1864 гъэм накъыгъэм и 21-м иухащ, пащтыхьым и дзэхэм къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ адыгэ щIыналъэхэр иубыдауэ. Псэууэ къэна адыгэхэм я нэхъыбэр залымыгъэкIэ я хэкум ирагъэкIащ.
192I гъэм Къэбэрдей адыгэхэм езыхэм я къэралыгъуэ ягъуэтащ - РСФСР-м хэт Къэбэрдей Автономнэ округ яIэ хъуащ. 1922 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэр Автономнэ округ къызэрагъэпэщащ, 1936 гъэм - Къэбэрдей-Балъкъэр АССР. 1992 гъэм республикэм и фIэщыгъэцIэр Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ хъуащ.
Къэбэрдейхэр нобэ адыгэ лъэпкъ нэхъ инхэм ящыщ зыщ, адрей адыгэхэми хуэдэу, дунейм нэхъ къызэрыщацIыхур шэрджэсущ. Я хэкур Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэрщ. Урысей Федерацэм къэбэрдей адыгэу мин 520,1-рэ исщ, абы щыщу мин 490-м щIигъур зыщыпсэур Къэбэрдей-Балъкъэрырщ. Апхуэдэу къэбэрдей адыгэхэр щопсэу Адыгейм, Къэрэшей-Шэрджэс, Осетие Ищхъэрэ - Алание республикэхэм, Краснодар, Ставрополь крайхэм, Тыркум, Сирием, Иорданием, СНГ-м хыхьэ къэралхэм, нэгъуэщIхэми.
Къэбэрдей адыгэхэр лъэпкъкIэ «къэбэрдейуэ» ятх, къэбэрдей-шэрджэс литературэбзэм (адыгэбзэм) иропсалъэ (диалект зыбжанэ иIэщ).
Хъыбархэр
Жьэгу пащхьэ мафIэ
Ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэхэм пщIэшхуэ хуащI жьэгу пащхьэ мафIэм. Абы лъабжьэ хуэхъуар иджыкIэ IупщIкъым. Ауэ хуэбгъэфащэ хъунущ нартхэр щIыIэм ису Сосрыкъуэ мафIэ къихьу къыщригъэлам е адыгэхэр мажусий диным щита лъэхъэнэм къыщежьауэ.
«Тхьэуэ мор зи уафэ, Тхьэуэ мыр зи щIылъэ» жаIэу тхьэ зэраIуэу щытам ещхьыркъабзэу, «Тхьэуэ мор (е мыр) зи жьэгу пащхьэ мафIэ» - тхьэрыIуэр куэд щIауэ щыIэщ. Аращи, жьэгу пащхьэ мафIэр Тхьэпэлъытэу ябжу щытащ.
Адыгэхэм унэщIэ ящIамэ, япэу жьэгу пащхьэ мафIэ зыщIыр унэгуащэрт. Жьэгу мафIэр хэти ищI хъурт. КъимыдэкIэ, «угъурлыгъэщ» жаIэрти, абы пэрылъ мафIэр зэи ягъэункIыфIыртэкъым. Сэ мыувыIэу сигу къокIыж жьэгу пащхьэ мафIэм теухуауэ зыгуэрым жиIэжу зэхэсха мы хъыбарыжьыр:
«Дыщэ пыIэ щхьэрыгъыу, унэм ирамыгъэкIыу илъэскIэ ягъэныса нэужькIэт нысащIэм япэ дыдэу мафIэ ирагъэщIу лэгъуп щызэфIрагъадзэр. Зы адыгэ унагъуэ гуэрым я нысащIэм япэу мафIэ зэщIигъэстауэ пщэфIэну щыщIидзэ дыдэм ирихьэлIэу хъыбар къэIуащ къуажэм зричу, пIалъэ лъэпкъ къыхэмыкIыу, Iэпхъуэн хуейуэ.
А лъэхъэнэр бзаджэт ди лъэпкъым дежкIи, тетIысхьэгъуэ зимыIэ жыхуаIэм хуэдэу, дыкърахуэкIырт, псэхугъуэ къыдатыртэкъым ди бийхэм.
Жылэр щыIэпхъуэм, зи япэ лэгъупыIэмпIэр къызытекъута нысащIэм игу фIы щыщIэнт, къытехъуам иринэщхъейт, «сыту мафIащхьэ угъурсызт» къысхужаIэнщ, жиIэрти тегузэвыхьырт. Сытми, нысащIэм и мафIэ зэщIэплъам щыщ дэп тасым ирилъхьэщ, гуарцэ къригъэтIылъэкIри: «Я дэ ди Тхьэу Тхьэшхуэ, си жьэгу пащхьэ мафIэр сыкъызыхыхьа лъэпкъми сыкъызыдыхьа жылэми угъурлы яхуэщI!», - жиIэри здришэжьащ.
Жылэ Iэпхъуар тIыса иужь, нысащIэр илъэс пщIейкIэ псэужати, зы махуэ и жьэгу пащхьэ мафIэ зэхигъэкIакъым, жылэри а здэIэпхъуа щIыпIэм имыкIауэ нобэми ныжэбэми исщ. Абы лъандэрэ къежьауэ «ГукIакъуэхэ я гуащэжьым и жьэгу пащхьэ мафIэу» хужаIэ зи лэгъупыIэмпIэ зэфIэлърэ зи жьэгу пащхьэ мафIэ блэуэ зрихьэлIэ адыгэ унагъуэм».
ЛIыжьымрэ фызыжьымрэ
Зы лIыжь цIыкIурэ зы фызыжь цIыкIурэ псэурт. ЛIыжьымрэ фызыжьымрэ зэхуэбзаджэт. ФIыуэ зэрылъагъуртэкъым. Хуэмыхьыжу лIыжьым и щхьэр ирихьэжьэри ежьэжащ. ЗдэкIуэр имыщIэу куэдрэ гъуэгу тетауэ, зы мащэшхуэ гуэр IущIащ. Иплъэмэ, благъуэ абрагъуэ ису лIыжьым къилъэгъуащ. Къигъэзэжри лIыжьыр и фызыжьым деж къэкIуэжащ.
- Дэнэ уздэщыIар? - жиIэри фызыжьыр лIыжьым щIэгубжьащ.
- Зы мащэ гуэрым дыщэ куэд илъу срихьэлIати, си закъуэти, симыхьэфу сыкъэкIуэжащ, - жиIащ лIыжь цIыкIум.
- НакIуэ, - жиIащ фызыжь цIыкIум.
КIапси къыздащтэри, еуэри кIуащ. ЛIыжьыр мащэм щхьэщыхьэри иплъащ.
- Сэ сихьэнщ, фызыжь, уэ мэуэ щыт, - жиIащ абы. Ауэ фызыжьыр мащэм щхьэщыхьащ. Абы иплъэну зыщишийм, лIыжьыр жьэхэIунщIэри, и щхьэр и щIагъыу фызыжь цIыкIур мащэм иридзащ. ЛIыжьыр къыщIэпхъуэжауэ къыздэжэм, къызэщIэувыIыкIащ. Фызыжьым игу щIэгъужри къигъэзэжащ. Къыздигъэзэжам, еплъмэ, къелъагъу: фызыжьым благъуэр гъуэм кърихуащ. Апхуэдизу зи жагъуэ ящIа благъуэр жылэ гуэрым кIуэри егъуэлъылIащ, цIыхуи Iэщи къыдимыгъэкIыу. Къуажэр хьэлэбэлыкъышхуэ хэхуащ. Ар лIыжь цIыкIум къыщищIэм, а жылэм къэкIуащ. И пыIэр зыщхьэрехри едз, и цейр зыщехри хуедз, благъуэм дежкIэ мажэ. ЯгъэщIагъуэу зэрыжылэу лIыжьым йоплъ. Благъуэм и щхьэр къиIэтри: «Сыт укъыщIэкIуар, лIыжь мыгъуэ цIыкIу?» - къеупщIащ. «Фызыжьыр мащэм къикIыжауэ къокIуэ уи деж, ар бжесIэну аращ сыкъыщIэкIуар», - жиIащ лIыжьым. «Фызыжьыр къакIуэуи?» - щIэупщIащ благъуэр. «Къожэ, иджыпсту къэсынущ», - жиIащ лIыжьым. Благъуэм кIэбгъу зищIри зигъэпщкIужащ. ЛIыжьри, игъэзэжри, и унэ кIуэжащ.
Зытхыжар КIурашын БетIалщ.
ГушыIэхэр
Iуэм иубыдэ
Беижь гуэрым и лIыщIэхэм я мэкъуауэкIэм еплъыну шы-уанэ зэтрилъхьэу здэщытым, Дизыкъуажэ бгъэдыхьащ. Шым гъудэ пIащэ зытхух къыкIэрыхъыжьати, зэмыуэкIыу зы дакъикъэ щигъэтыртэкъым. Абы Дизыкъуажэ гу щылъитэм:
- Уэлэхьи, зиусхьэн, - жиIащ абы, - а иджыпсту щыщIэдзауэ къыпкIэрыхъыжьахэм тыншыгъуэ къуамытын.
АтIэ сыт Iэмалыр, мы бзаджэнаджэхэм щIопщымкIэ соуэри - техуэркъым, Iузохури - напIэзыпIэм къосыж.
- ЩымыхъужыххэкIэ Iуэм иубыдэ-тIэ, - жиIэри къыIукIыжащ Дизыкъуажэ.
Абы жиIар и фIэщ хъуауэ, беижьым гъудэхэр зыкъомрэ кърихуэкIри, итIанэ шыр Iуэм иришащ. Шым и гъусэу гъудэхэр Iуэм щилъатэм: «Иджы фэ фхуэфI сэ сыхъунщ», - жиIэурэ шыр къришыжри, Iуэбжэр кърипхыжащ.
Дыгъухэр къызэраубыдар
ЛIы гуэрым и мэлыр къадыгъуну щIалитI чэтым щIыхьащ.
ЛIым Iэуэлъауэ щызэхихым, мыч-мыбжэгъуу башышхуэ къищтэри, Iуэм ихьащ. КIыфIт, зыри илъагъуртэкъым. Мэлыр зейр Iуэм къыщихьэм, дыгъухэр чэтым щIэт шхалъэм дэтIысхьэри, заущэхуащ.
Мэлыр зейм Iуэр хъурейуэ къикIухьри жиIащ:
- ДыгъуакIуэ си деж къэкIуам, Алыхьым Iэмыр ищIауэ, и лъэпхъуамбэшхуэцым хуищIэу сыкъеIащэрэт, нэгъуэщI есщIэну сыхуейтэкъым!
ДыгъуакIуэ къэкIуахэр лъапцIэт.
- Сыту пIэрэ мыр лъэпхъуамбэшхуэцым къеIэну щIыхуейр? Апхуэдизу узу пIэрэ? - жиIэщ зыми, и гъусэм и лъэпхъуамбэшхуэцым къеIащ. Зи лъэпхъуамбэшхуэц къеIар ину кIиящ.
Мэлыр зейр зыхуеиххэр арати, башымкIэ яхэуэурэ дыгъухэр дихужащ.
КъардэнгъущI Зырамыку.
ЖыIэгъуэхэр
Мыхъунур пасэу мэтIыгъуэ
♦ЦIыхуитI нэхърэ нэхъыбэм къащIэмэ, зэIащIэну Iуэхур щэхуу къанэмэ, зэтес мэхъуж.
♦Шэнтым темыхуэр мастэпэм фIозагъэ.
♦Шыдыщхьэ къызыфIэкIам хуэшхыдэххэурэ, жылэр зэщIещтэ.
♦ЯжепIэмэ, жыжьэу ущIызытрамыгъэхьэнур зэ лэжьа хъумэ, арэзы тохъуэжри, уэри лей уохъуж.
♦Iэпэдэгъэлэл: Iэмал зиIэр Iэмалыншагъэм зэрыхуагъакIуэ Iэмалщ.
♦Iуэху зимычэзур ехьэжьэгъуафIэщ, зехьэкIейщ.
♦Зы Iуэхугъуэр тIум яфIэгъэщIэгъуэнщ: зым пкърымыхьауэ, адрейм пхрыкIауэ.
♦Къэзыухьыр цIыкIумэ, къиухьри чэнжщ.
♦Уеджэну зэи мыкIасэр пэжщ, пасэу щIэбдзэмэ!
♦ЩIэныгъэм итхьэла акъыл.
♦ЩIэуэ зэбгъэщIэнуIамэ, умыщIэ зыгуэр щыIэу зыбумысыжын хуейщ.
♦Гугъэр - ныбгъуэщ, гъащIэр - бзущ.
♦ДыздэкIуэIарэ хьэмэрэ къэсыр къыдблэкIрэ?
♦Адэ-анэм пщIэуэ хуащIым хуэдизщ быным къалъысыжыр.
♦Быныр гъэса хъуамэ, гу лъытэгъуейкъым: зыпIар ипIыжу плъагъунущ.
♦Дадэ къуапэри ядакъым: мыхъунур пасэу мэтIыгъуэ.
♦Сабийм балигъыбзэр зэхещIыкI, жьыкIэфэкIэр сабиибзэ хуэныкъуэщ.
♦Хабзэжь зизылъэфыхьым щыгъупщэжащ езым и щIалэгъуэм гъуэгу кърамыту зэрыщытар.
♦ХабзэфIыр къегъэжьэгъуейщ, хэгъэкIуэдэжыгъуафIэщ.
♦ЦIыхугъэр зыхэлъхьэгъуейкъым, зехьэгъуейщ.
♦Щхьэж езым и хьэл хэлъыжщ: аращ хабзэ щIыщыIэри.
Бейтыгъуэн Сэфарбий.
Прозэу тха усэ
ГущIыIэ
Зэгуэр сэ хуабэу сыщытат. Гуныкъуэгъуэ ущиIи, зэшыр къыщыптеуи, цIыхухэм уакъыщыгурымыIуи укъакIуэрти, къыспкърыкI хуабэм зебгъэурт. Утезгъэужырт, уи гур пхуэзгъэIэфIыжырт. Си бжэр пхузэIусхати, ухуеиху укъыслъихьэрт. Сыкъэплъыхъуэн хуеи хъуртэкъым, сыт щыгъуи пщIэрт сыздэщыIэр. ПщIэнтэкъэ, абы фIэкIа Iуэху симыIэу, сыппэплъэу уи гъуэгум сыщытеткIэ? Уэ гуауэ къыплъысамэ, сэ сынэщхъейт, лъэпощхьэпо уIууамэ, уи япэ сиувэрти, уи Iуэху пхузэфIэзгъэкIырт. Си гупсысэр птезухуэщати, сэ езым гъащIэ сызэриIэр сIэщIэгъупщыкIыжауэ, ууеймкIэ сыпсэурт. НэгъуэщIу жыпIэмэ, уэ сыпхуэпсэурт…
Арати, уэ ущыкIащ. УщылъэIуэн хуейм дежи унафэ пщIы хъуащ. Уи псалъэхэм я Iэужь си уIэгъэхэри къибдзэтэкъым. Зызыхуэсшэурэ, умылъагъужыххэн хуэдиз сыхъуат. Хуабагъэ гуэри къыспкърыкIыжыртэкъым. СиIэжтэкъым гукъыдэж. Уэ кIэбгъу зыпщIыжри, уи хъуреягъыр къебгъэбыдэкIыжащ. Упсэуащ апхуэдэу зыкъомрэ. Хуабагъэу сэ ныпхэслъхьар бухыху. ИтIанэ-щэ?! Узэса гуапагъэр нэгъуэщIыпIэ щыщумыгъуэтым, уигу къэкIыжащ сызэрыщыIэр. Си деж укъэзышэу щыта, банэмрэ къуацэ-чыцэмрэ зэщIабла гъуэгур къэбгъуэтыжри укъытеувэжащ. Нэхъапэм хуэдэжтэкъым а гъуэгур. КIыхьт, быркъуэшыркъуэт. Лъагъуэ бгынэжа гуэрт. Гъуэгу зэщIэкIар бгъэкъэбзэжурэ си бжэIупэм нэс укъэкIуащ. УзэрыщIегъуэжар къызыхэщ псалъэ гуэрхэр схуэбгъэхьэзырауэ уи бзэгупэм телът. Ухьэзырт, укъызэрысIуплъэу, а псор къыстебгъэлъэлъэну. ИтIанэ успхъуэтэжын уфIэщIу къыщIэкIынут.
Ауэ сэ иджы сыгущIыIэт. ПщIэжрэт, зызэхуишэурэ ужьыхыжа гу цIыкIур?! АтIэ мис ар уэлбанэм хиубыдэри, зыгъэхуэбапIэ имыгъуэтурэ диящ, щтыным нэсащ. Уэ хуабапIэу уиIам игъуэтыжакъым езыр зыгъэхуэбэн.
Си бжэIупэм мыл IуищIат. Абы ущытеувэм, ущIэцIэнтхъури, утехуащ. УкъызыфIэувэжыну къару щумыгъуэтым, ныбафэкIэ си дежкIэ укъэпщу ухуежьащ. Ари пхуэздакъым, жьапщэмрэ уаемрэ уэсщIэкIри. Сылеймыгъэгъут. СыгущIыIэт. УэркIэ сыгущIыIэт.
Гугъуэт Заремэ.
Ущие зыхэлъ тхыгъэ
Эзоп и жэуапхэр
Зэгуэрым Эзоп зи пщылI Ксанф хьэщIэ гуп къыхуэкIуэнути, шхыныгъуэ щыIэм я нэхъ IэфIыр ипщэфIыну унафэ хуищIащ. Эзоп бэзэрым кIуэри, бзэгу къищэхуащ, ар игъэхьэзырри Iэнэм яхуихьащ.
- Мыра нэхъ шхыныфIу щыIэр?! - къэгубжьащ Ксанф.
- Аращ, - жиIащ Эзоп. - Бзэгур псом нэхърэ нэхъыщхьэщ. Абы и фIыгъэкIэ къалэхэр яухуэ, лъэпкъхэм я щэнхабзэхэм заужь, щIэныгъэ зыдогъэгъуэт, цIыхухэр зопсалъэ, жыпIэнурамэ, Iуэху зэмылIэужьыгъуэхэр зэфIах. Бзэгум «къыпокI» гуапагъи, дахагъи, лъагъуныгъи.
Ксанфи и хьэщIэхэр апхуэдэ жэуапымкIэ арэзы хъуащ.
ЕтIуанэ махуэм Ксанф Эзоп жриIащ бэзэрым нэхъ Iей дыдэу щыIэр кърихыну. Эзоп аргуэру бзэгу къихьащ.
- Дыгъуасэ абы нэхъыфI щымыIэу жыпIащ, нобэ абы нэхъ Iей щымыIэу жыбоIэ! - къэгубжьащ Ксанф.
- Пэж дыдэщ, - жэуап етыж Эзоп. - Бзэгум нэхъ Iей сыт щыIэ? АбыкIэ цIыхухэм пцIы яупс, зэщохьэ, бзаджагъэ зэрахьэ. Бзэгум цIыхухэр бий зэхуещI, зауэ къегъэхъей, къалэхэр, уеблэмэ къэралыгъуэхэр зэхэкъутэнымкIэ унафэхэр къещтэ. Лъэпкъым, цIыхум гуауэшхуэ къыхуихьыфынущ. Сыт щыIэ атIэ абы нэхърэ нэхъ Iей?
