Бэрокъуэ Пщыкъуий Псыжь зэпрокI

Къэбэрдейхэр. 1836 гъэ

Адыгэ хэкум и гъунапкъэхэм (хымкIи Псыжь лъэныкъуэкIи) урысхэм къытращIыхьа быдапIэхэм темыуэу зы махуи дагъэкIыркъым шэрджэсхэм. Илъэс хъурейм зы махуэ закъуи къыхэхуэ хъункъым адыгэхэмрэ урысхэмрэ шэр зэтрамыкIутауэ. БыдапIэхэм къыдэкIын хъумэ, урысхэм дзэшхуэ кърашажьэ, къежьамэ, зрихьэлIэр зэтрафыщIэ, зэтрагъасхьэ, зэкъуэхуауэ къапэщIэхуэр е яубыдри Псыжь зэпраху, е зэтраукIэ. Ялъ ящIэжын хуей мэхъури, адыгэхэри щIэх-щIэхыурэ зэпрокI Псыжь, къэзакъ щIыналъэм йохьэри къращIар зэрахузэфIэкIкIэ кърагъэпшыныж. Псыжь и ижьырабгъу Iуфэм быдапIэхэмрэ къэзакъ плъырхэм я бэтэгъейхэмрэ Iузщ - абы уаблэкIыныр тыншкъым. ЯблэкIын зыхузэфIэкIыр (яблэмыкIыфынумэ, апхуэдэ Iуэху хыхьэнукъым) жыжьэ кIуэцIрокI, шы, былым къаху, кIэс къахь. Хабзэ зэрахуэхъуащи, Псыжь зэрызэпрыкIыр гуп-гупурэщ, гуп къэс шу тIощIым щыщIигъур зэзэмызэххэщ. Апхуэдэ гупхэм зылъежьар къащехъулIэр нэхъыбэщ, я щхьэр щыхалъхьэ къэхъуми. Апхуэдэ гупхэм ящыщ зым къехъулIамрэ зэрихьа лIыгъэмрэ иджыри къэс ягъэхъыбар адыгэхэм. Сэри ар сигу къыщIинар адыгэ шум и гъащIэр зыщIит лIыгъэм и щапхъэ си гугъэщи, аращ.

1857 ГЪЭМ шу гуп икIуэдэгъащ Псыжь адрыщI. Убын псым и Iуфэм Iус Уайе лъэпкъым щыщ Бэрокъуэ Пщыкъуий Iэджэрэ зэпрыкIащ Псыжь, къэзакъхэм яхыхьэурэ шыи былыми къафIихуащ, кIэси къафIихьащ, къыщыщIэхуаи къэхъуакъым. И ныбжьыр - илъэс блыщIым нэсауэ, лIыжьым зекIуэ ежьэн мурад ищIащ. Зы къутыр ицIыхурт Пщыкъуий - Псыжь узэпрыкIрэ сыхьэтитху гъуэгу зэпыпчмэ. Илъэс тIощI и пэкIэ теуэри игъэсат Пщыкъуий къутырыр. Къутырым унэщIэ зэрыдащIыхьыжам шэч къытрихьэртэкъыми, и къуэхэмрэ и къуэрылъху щIалэхэмрэ - шу пщыкIущ - зыщIигъури, лIыжьыр гъуэгу техьащ. Пшапэр зэхэуауэ псым зэпрыкIри, шу гупыр къэзакъ щIыналъэм ихьащ, нэху щыху епсыхакъым, къамыл кIырымрэ чыцэмрэ хэт зэпытурэ къутырым нэблэгъащ. Зы цIыхуи Iууакъым апщIондэху, я лъэужьи къыхагъэщыфынутэкъым. Нэху щыщым, къутырым пэмыжыжьэу, нартыху хьэсэм зыхаудыгъуащ шу гупым: махуэр нартыху хьэсэм щрахынщи, пшапэр зэхэуэмэ, къутырым теуэнщ - апхуэдэ унафэ ищIащ лIыжьым. Шэджагъуэ хъуауэ, лIыжьыр плъакIуэ IукIащ, арщхьэкIэ хьэ банэ макъ къыщыIум, щIэх дыдэ къигъэкIэрэхъуэжащ. КIыфI хъуа нэужь, я Iэщэр къагъэхьэзырри, гупыр ежьащ, къутырым техьэри я нэ къыфIэна зы унэшхуэ екIуэлIащ. Щхьэгъубжэхэм нэху къыдидзырт, унэми цIыхур щIэзт, музыкэ макъи къыщIэIукIырт. Бжыхь лъагэм екIуэталIэри, гупыр чэнджащэ хъуащ: ныжэбэ дытевмыгъауэ, жиIащ зым, адрейм нэгъуэщI къыхилъхьащ. Нартыху хьэсэм хыхьэжрэ пщэдей жэщ пщIондэ заIэжьэмэ, нэхъ фIэзахуэт лIыжьым. Псалъэмакъ зэрыгъэхъури, аращ гупыр зытекIуэдар. Хамэ къазэрыхыхьар мэкIэ къищIэри, зы хьэ къэбэнащ, гъунэгъухэм я хьэхэри къыдэжри, гупым къажьэхэпхъуащ. Уунэхъунумэ, куэдрэ: пщIантIэм зы къэзакъ шу къыдэжащ, хьэм кхъуэпIащэ къапэщIэхуа и гугъэри. Къэзакъыр абрэдж гупым къажьэхэлъэдащ. Гупым ящыщ зы щIалэ фочыр триунащIэри, къэзакъыр къригъэпсыхащ. Унэр зейр къэзакъ шу пашэт. Абы и къуэм фыз къишати, къэзакъ унагъуэм я хьэгъуэлIыгъуэт, къэзакъ офицерищэм щIигъу, я фызхэри я бынхэри я гъусэу, къызэхуэсауэ цIыхур Iувт. Хьэ банэ макърэ фоч уэ макърэ къыщыIум, офицерхэр унэм къызэрыщIэхащ. Лъым хэлъ къэзакъым, и псэр хэмыкI щIыкIэ, офицерхэм яжриIащ абрэдж гуп къазэрещакIуэр.
 Къутырым тес къэзакъ шу пашэм гъунэгъу станицэхэми Псыжь Iуфэ Iус плъырхэми хъыбар яригъэщIащ. Сыхьэт нэхъыбэ дэкIатэкъым топхэм гъуэгъуэн щыщIадзам; къэзакъ бэтэгъейхэм хьэуазэ мафIэ зэщIагъэнащ, Псыжь абрэдж хъунщIакIуэ къызэрызэпрыкIам и хъыбар ягъэIуу.
Нартыху хьэсэм зыхаудыгъуэри, шу гупыр зэчэнджэщащ. ПсыжькIэ ягъэзэжын идакъым лIыжьым: сыхьэтитху гъуэгу дэлъщ, къэзакъ плъырхэри сэлэтхэри сакъынущ, ямыгъэбэлэрыгъмэ, блэкIыфынукъым. Псыжь бгъэдэкIуэтын мурад ищIащ лIыжьым: IукIуэтынщи, пхъэрыр ягъэплъэкъуэнщ, жыжьэу къыпакIухьынщи, плъырхэр бэлэрыгъмэ, Псыжь зэпрыкIыжынщ. Гъуэмылэ яIыгъщ, гъуэмылэр къаIэщIэухэми, нартыху цIынэм къуэлIыкIынукъым махуитI-щыкIэ. Адыгэхэр апхуэдэ Iэмал зэрыхуекIуэм щыгъуазэ хъуакIэт къэзакъхэр: хьэ зыщIагъури, шу гупым ялъежьащ. Плъырыр къащыщIыхьэм, лIыжьым унафэ ищIащ: «Къутырым дгъэзэжынщ». ЛIыжьыр зэрегупсысаращ: къутырым цIыхухъу къытенэжакъым, псори къакIэлъыпхъэращ, къутырым нэсмэ, цIыхубзхэр яубыдынщи, гъуэгу къратыху, яутIыпщыжынкъым. ЦIыху пщыкIущ фIэкIа зэрымыхъур пхъэрхэм ирамыгъэщIэн щхьэкIэ, шу гупым, зэрыгъэкIийуэ, зэрыгъэгуоуэ, къутырымкIэ къаунэтIыжащ. АпхуэдизкIэ кIий-гуо макъ къаIэтати, шуудзэ къатеуа къафIэщIагъэнщ къэзакъхэм. Шу пщыкIущыр къутырым телъадэри, къэзакъ шу пашэм и унэм ежэлIащ. ЛIыжьым и мурадыр къехъулIэным зы мэскъалщ иIэжар: абы зэрыхуигъэфэщауэ, къутырым цIыхухъу къытенэжатэкъым - абрэджхэм якIэлъыпхъэрат псори. Ущыунэхъунум деж аракъэ зэрыхъу хабзэр: хъыбар зрагъэщIа станицэхэм къикIа къэзакъ шу гуп къутырым къытелъэдауэ ирихьэлIащ шу пщыкIущыр. Къэзакъхэр къапэуври, къахэуащ, зы ирагъэпсыхащ, зы уIэгъэ къащIащ. КIуапIэ яIэжтэкъым шу гупым. КIуапIэ щамыIэкIэ, къахуэнар зыт: я щхьэр халъхьэнщ, ауэ езыхэми здахьынур мащIэкъым.
 Къэзакъ шу пашэм и унэм лъэбакъуищэ хуэдэкIэ пэжыжьэу зы гуэщыжь къилъэгъуащ лIыжьым. Хьэдэмрэ уIэгъэ хъуамрэ къапхъуатэри, шу гупыр гуэщыжьым зэрыхьащ, абы зыщIагъэзагъэри блыныр къамэкIэ яугъуэнащ, фочкIэ удэукI хъун хуэдэу.
 Нэху щыуэ щIидзащ. Къэзакъхэр бжыхьым къыкъуоукI, пкIэунэхэм итIысхьауэ, къоуэ. Хуэм-хуэмурэ нэхъ кIащхъэ хъуащ фоч уэ макъыр. Абрэджхэм шэр зэрагъэзэхуэн хуейт - шэм и ныкъуэрат къахуэнэжар. Нэху щыпауэ, зы къэгуоуащ адыгэбзэкIэ: шэр вгъэувыIэ, къэзакъ пашэр къывэпсэлъэнущи. Куэбжэм зы къэзакъ офицеррэ зы адыгэ уэркърэ къыдэкIащ. Офицерым и псалъэр адыгэ уэркъым (къэзакъыдзэм хыхьауэ яхэтт ар) тэрмэш къахуищIащ: «Фи Iэщэр къэвгъэтIылърэ зыкъэфтмэ, зыри къыващIэнукъым, хъунщIакIуэ фыкъежьами, фи щхьэ псэууэ фаутIыпщыжынущ. Фи щхьэр афIэкIа зэрывмыхъумэжыфынур фолъагъу, зыкъэвмытын мурад фщIымэ, гуэщым мафIэ щIэддзэнщи, дыфхэуэурэ фызэтедукIэнщ».
 Пщыкъуий жэуап яритащ: «Фи деж хъунщIакIуэ дыкъэкIуар пэжмэ, фэри ди деж хъунщIакIуэ фызэрынакIуэри пэжщ. Фэ дзэшхуэ фызэрогъэхъури фынытхохьэ, топи нывошажьэ, ди зы цIыху къэс сэлэтипщI къыдывоутIыпщ, фэ фи цIыхуипщIым ди зы цIыхущ пэувыр. Сабий хуэдэ, ди Iэщэр хыфIэддзэу ди щхьэр зэрыфхуэдмыгъэтIылъынур фIыуэ фощIэ. Ди Iэщэр къызыкIэрыфхынур ди хьэдэхэращ. Тхьэм фи IэмыщIэ дыкъызэрырилъхьари дызэрызэтевукIэфынури дощIэ дэ. Дэ дымащIэщ, фэ мин фызэрыгъэхъуащ. СыткIэ къыфщхьэпэн ди хьэдэр, дызэтевукIэмэ? Фэри фхэдукIыкIынуIащ. Ди лъэпкъым дилъ ящIэжынущ. ДывутIыпщыжи, ар нэхъыфIщ фи дежкIэ. ЩхьэщэхужыпщIэр къыджефIэ. Сэ сыкъулейкъым, ауэ си лъэпкъыр къыскъуэувэнущ. Си щIалэ нэхъыщIэр шэсу къыфхузогъанэ».
 Къэзакъ офицерымрэ къумалымрэ IукIыжри, щIэх дыдэ къагъэзэжащ. Тэрмэшым жиIащ: «Узыщымыгугъыным ущогугъ, Бэрокъуэ и къуэ. Урысхэр еувэлIэнукъым уи псалъэм. Лей мащIэ щызепхьакъым уэ, дыгъужьыжь, Псыжь адрыщI. Къапхъэным удэхуакIэщ, уаутIыпщыжыным ущымыгугъ. Акъыл уиIэмэ, зыкъэптынщ. Зыкъыумытрэ - кхъуэпIащэ хуэдэ мафIэм упэрагъэлъэдэнурэ уагъэлынцIынущ». А псалъэм къигъэчащ лIыжьыр: фочыр триубыдэри уэркъым и куэпкъ ижьыр игъэщэщащ. «Тхьэм и нэлатыр къыптихуэ, кхъуэцIапIэ», - щIэкIиящ лIыжьыр тэрмэшым.
 - Зи жьакIэ тхъуа уи лъэпкъэгъум псалъэ фIейкIэ уещащ. Уи пIэ уизукIыхьынт, ауэ ар пхуэфащэкъым уэ. Уи щхьэ зэрыхьщ, псэу, ауэ къумалыпщIэ къыпхуэлэжьынукъым дяпэкIэ. Офицерыр Iужыжащ; тэрмэшыр, хьэлъакъуиплI зищIри, къыхэкъугъыкI защIэурэ, Iупщыжащ, лъыр къыпыжу.
 Шэр къытракIутэн щIадзэжащ. Гуэщыжьым и ­блынхэр гъуанэпщIанэ ящIащ къэзакъышэм; мыдрейхэми щIачэркъым - я шэр зрагъэпщам фIэкIыркъым. Зы сыхьэтым щы къаукIащ къэзакъхэм, блыр уIэгъэ къащIащ. УIэгъэ хъуат лIыжьри. И щхьэр фIеудыж лIыжьым, и гум къыщIитхъыр къызэраукIынуркъым - и къуэхэмрэ и къуэрылъхухэмрэ укIыпIэ къызэрыришарщ. «Ди адэ, - жиIащ лIыжьым и къуэ нэхъыжьым, Зэчрей зи цIэм, - ди щхьэр тхухэхынущ». «Дауэ?» - лIыжьыр и къуэм еплъащ. «Дэ дакъыхуэгъани, уэ кIуэж. Дэ я IэмыщIэ зитлъхьэмэ, уэ зыр уаутIыпщыжынщ. Зи напэ текIынур уэракъым, дэращ. Бэрокъуэр зымыцIыху адыгэ щыIэкъым: щхьэщэхужыпщIэ къэпхьынщи, дыпшэжынщ. Уи щхьэр зыфIумыудыж: уэ лажьэ уиIэкъым, Тхьэм  иухат апхуэдэу хъун хуейуэ». ЛIыжьым и щхьэр игъэсысащ: «Урысхэм саутIыпщыжынукъым сэ - ялъ куэдыIуэ стелъщ. Къумалри уIэгъэ сщIащи, къыдэпсэлъэн ядэжынукъым». «Сэ сыкIуэнщ, сэ сеплъынщ, - жиIащ Зэчрей. - Урысыбзэ тIэкIу сощIэ». «Зы псалъэ къыбжьэдэмыкI щIыкIэ уаукIынщ», - идакъым лIыжьым. «СаукIынкIи хъунщ, - жиIащ Зэчрей. - СымыкIуэми, саукIынущ - тIум щыгъуэми зыкъэ?». «КIуэ-тIэ, Тхьэм укъихъумэ»,- жери, лIыжьыр къызэфIэуващ. Шэр нэхъ мащIэ щыхъум, Зэчрей гуоуащ: «Зыгуэр фыкъызбгъэдыхьэ, сынывэпсэлъэнущи!». «Уэ къыщIэкI, дзыхь фхуэтщIыркъым», - къыжраIащ Зэчрей. Фочыр и дамэм трилъхьэри, Зэчрей гуэщым щIэкIащ, бжыхьым бгъэдыхьэри, яжриIащ: «Ди адэмрэ ди шынэхъыщIэмрэ футIыпщыж. Ди адэр Псыжь зэпрыкIыжмэ, ди шынэхъыщIэм къигъэзэжынурэ, псоми Iэщэр дгъэтIылъынущ. Армырмэ, ди псэр ттын мурад тщIащ».
 Урыс офицер хэкIуэтар - ара хъунт я унафэщIыр - арэзы хъуа хуэдэт абыкIэ. Зэчрей къигъэзэжри, и адэр гуэщым къыщIишащ. ЛIыжьым и фочыр дохъутейм ирилъхьащ, и къуэ нэхъыщIэр зыщIигъури ежьащ, бжыхьым нэмыс щIыкIэ шэр къытракIутэри, лIыжьыр джэлащ. ЩIалий къыщIэцIэфтащ гуэщым. Къэзакъхэри сэлэтхэри къатезэрыгуэри, плIыр абдежым къыщаукIащ, тхум лIыжьым и хьэдэр гуэщым нахьэсын яхузэфIэкIащ. Псэууэ тху фIэкIа къызэрымынар ялъэгъуарэ пэт, къебгъэрыкIуэн къракуакъым, къуэгъэнапIэм къыкъуэукIыурэ шэр къытракIутэ фIэкIа. Псэууэ къэнахэр уIэгъэт, лъы защIэт. Заул дэкIри, фоч уэ макъыр зэпыуащ. Аргуэру зы заул дэкIыжри, гуэщыжьым мафIэр къыжьэхэлыдащ: топкIэ къеуащ. Топышэм къелар Зэчрейрэ и къуэмрэщ. Зэчрейрэ и къуэмрэ, я Iэ ижьымкIэ сэшхуэр, я Iэ сэмэгумкIэ фоч кIэщIыр яубыдри, топымкIэ задзащ. Шэр къателъэлъащ зэадэзэкъуэм. Топым нэмыс щIыкIэ Зэчрей джэлащ, и къуэр, топым нэсауэ, къаукIащ. УIэгъэ хьэлъэ хъуами, Зэчрей и псэр пытт. Екатеринодар къашэри, дохутырхэм кърагъэлащ Зэчрей, иужьым къакIэщIэкIуэсыкIыжын хузэфIэкIащ. И адэмрэ и къуэшхэмрэ зэрыкIуэда щIыкIэм и хъыбар и лъэпкъэгъухэм къахуихьыжащ Зэчрей. ДжэгуакIуэхэм уэрэд хуаусащ Бэрокъуэ хахуэм; абы и хъыбарыр сэ къызжезыIэжар мафIэм псэууэ къыхэкIыжа и къуэ закъуэрщ.

ПсыикIыж.
Сурэтыр Къуанэ Аслъэн ищIащ.1994 гъэ

 

Лапинский Теофил. («Кавказ бгырысхэмрэ абыхэм я хуитыныгъэм папщIэ урысхэм драгъэкIуэкIа бэнэныгъэмрэ»). 1863 гъэ
Поделиться: