Ди лъэпкъэгъу цIэрыIуэхэр

Тыркум и къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэ пэрыт Берсис (Бырсыр) Исмэхьил Зия
(1883-1953)

Измит щIыналъэм хыхьэ Сапанджа къалэм къыщалъхуащ. 1903 гъэм дзэ училищэ къиухащ. Албан, Македоние щIыналъэхэм къулыкъу щищIащ, япэ дунейпсо зауэшхуэм хэтащ. Запасым ягъэкIуа и ужькIэ ар мызэ - мытIэу хахащ Тырку Республикэм и Лъэпкъ Зэхуэс Иным и депутату.
Хамэ къэрал щыпсэу и лъэпкъэгъухэм я къыщхьэщыжакIуэт. Ар ящыщщ, илъэс 27-кIэ къыпаубыдауэ щыта ЗэдэIэпыкъужыныгъэм хуэунэтIа Шэрджэс зэгухьэныгъэр къызэзыгъэпэщахэм (1950), 1953 гъэм Истамбыл къыщыдэкIын щIэзыдза «Кавказ» журналым и зэтеублакIуэхэм.
Адыгэхэр зыхэсхэм хэмышыпсыхьыжу я лъэпкъ щхьэхуэныгъэхэр яхъумэжын папщIэ лэжьыгъэшхуэ ищIащ а лъэпкъылI нэсым.
Истамбыл дунейм щехыжащ.

Мысыр щIэныгъэлI, тхакIуэ, зи IуэхущIафэ щхьэпэхэмкIэ хэхэс адыгэхэм къахэщ Рушди (Фэукъуэ) Расим
(1898 - 1976)

 

Хэхэс адыгэхэм я щIэблэщ. Къаир къыщалъхуащ. Генерал, хедив Тауфик-пэщэм и правительствэм дзэ министру щыта Тауфикъ - пэщэм и къуэрылъхущ. 1920 гъэм абы къиухащ Сорбон дэт университетыр. Мысыр пащтыхь ФуIэд Езанэм и лъэхъэнэмрэ (1917 - 1936) Фарукъ и тетыгъуэмрэ (1936 - 1952) къэрал къулыкъу инхэр иIыгъащ. Шэрджэсхэм я зэкъуэшыныгъэм и зэгухьэныгъэ 1932 гъэм Къаир къыщызэзыгъэпэщахэм, абы и унафэщIу щытахэм ящыщщ. Абы пыщIэныгъэ быдэ яхуиIэт Иорданием, Сирием, Тыркум щыпсэу адыгэхэм.
Рушди и IэдакъэщIэкIхэр къытехуэрт Къаирым къыщыдэкIыу щыта «Аль-Рисала» («Письмена»), «Аль-Муктатаф» («Избранное») журналхэм.
Къаир дунейм щехыжащ.
Къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэу: «Черкесы и Египет», «Ислам и свободомыслие», «Али-бек аль-Кабир», «История национальной трагедии черкесского народа», «Это моя нация (адыгэ лъэпкъым теухуащ)», «Жан» повестыр (1949) адыгэхэм я лъэпкъгъэкIуэдым ехьэлIащ. «Это моя нация» тхылъыр ГъукIэмыхъу Iэбубэчыр урысыбзэкIэ зэридзэкIри 1993 гъэм Налшык къыщыдэкIауэ щытащ.
Нобэр къыздэсым зыщIыпIи къытрамыдзауэ щылъщ «Гъатхэм итхьэкъуахэр», «Удз IэплIакIуэ», «Абдул - Хьэмид СулътIан» романхэр.

Тырку къэрал лэжьакIуэ цIэрыIуэ, къэхутакIуэ Чаглыянгиль (Хъунэжь) Ихьсан Сэбри
(1908 - 1993)

 

Убыхщ. Истамбыл къыщалъхуащ, а къалэм дэт университетым юрист IэщIагъэм щыхуеджащ.
Тырку Республикэм Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэмрэ Къэрал шынагъуэншагъэмкIэ управленэмрэ щылэжьащ. Йозгат (1948), Анталье (1950), Чанакале (1953), Сивас (1954), Бурсэ (1954 - 1960) щIыпIэхэм я губернатору щытащ.
1960 гъэм дзэм зэхъуэкIыныгъэ инхэр къыщыхъуа иужькIэ къэрал лэжьыгъэр къигъанэри политикэ бэнэныгъэм хыхьащ. 1961 гъэм Захуагъэм и телъхьэ партым къыбгъэдэкIыу сенатору хахат, иужькIэ лэжьыгъэмкIэ, хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министр къулыкъухэр къыхуагъэфэщащ (1965 - 1971, 1975 - 1977гъ.гъ).
1979 гъэм Меджлисым и тхьэмадэу ягъэуващ, 1980 гъэм Тырку Республикэм и Президентым и къалэнхэр игъэзэщIащ.
Захуагъэм и телъхьэ партымрэ, ЦIыхубэ - республикэ партым хэт къэрал лэжьакIуэ цIыху 18-м ягъусэу 1982 гъэм ягъэтIысри, лъэхъуэщым исащ.
«Тактика полиции», «Психология полиции» тхыгъэхэмрэ и гукъэкIыжхэмрэ, гъащIэм къыхиха Iущагъхэр къызыхэщыж «Воспоминания» тхылъымрэ (Истамбыл, 1989 гъэ) дунейм къытехьащ.

«Бэнэным и тхьэ», тырку спортсмен цIэрыIуэ,  дуней псом, Европэм, Олимп джэгухэм я чемпион
Догу (ГъукIэ) Яшар
(1913 - 1961)

 

Убыхщ, Къарэ-Эмир (Самсун вилайетым хохьэ) къуажэм къыщалъхуащ. Зэрысабийрэ бэнэнымрэ адыгэ къафэхэмрэ дихьэхыу къэхъуащ.
1937 гъэм Анкара къэIэпхъуащ. ЗэпыгъэжьакIуэу (сварщикыу) зэрылажьэм къыдэкIуэу спорт клубым егугъуу зыщигъасэрт.
1938 - 1954 гъэхэм Тыркум щрагъэкIуэкIа спорт зэхьэзэхуэхэм, 1940, 1942 гъэхэм щыIа Балкан джэгухэм алыдж-урым бэнэкIэмрэ бэнэкIэ хуитымкIэ пашэныгъэхэр иубыдащ.
Зыми яхухэмыгъащIэ адыгэ щIалэ пелуаным цIыхухэм «Бэнэным и тхьэ» цIэр къыфIащауэ щытащ. БэнэкIэ хуитымкIэ мызэ-мытIэу Европэм и чемпионщ (Стокгольм - 1946, Прага - 1947, Истамбыл - 1949 гъэ) алыдж-урым бэнэкIэмкIэ (Прагэ - 1947 гъэ). 1951 гъэм дуней псом и чемпион Хельсинки щыхъуащ.
1948 гъэм Лондон щекIуэкIа XIV Олимпиадэм и лIыхъужь хъуауэ щытащ. Бэнэным и мастер цIэрыIуэу тхум ятекIуат ди лъэпкъэгъур. Финалым ар зрагъэбэна Австралием щыщ Герард Роберт къемыхьэлъэкIыщэу хигъащIэри, хьэлъагъ 73-рэ зиIэхэм я деж Олимп чемпион щыхъуат.
«Догу Яшар цIыху лъагэкъым, сантиметри 168-рэ хъууэ аращ. Ауэ ар утыкум иту плъагъуныр, и хьэрхуэрэгъухэр имыгъэбауэу зэрыхигъащIэм укIэлъыплъыныр гухэхъуэщ. Абы къигъэсэбэп Iэмалхэм зыри «къелыркъым». Ар лъэныкъуэ куэдкIэ зызыужьа бэнакIуэщ, и хьэлъагъым къриубыдэу бэнэкIэ хуитымкIи алыдж-урым бэнэкIэмкIи къыпэлъэщын къахэкIакъым. КъемыхьэлъэкIыххэу текIуэныгъэр зыIэригъэхьащ Яшар», - спортсменым и зэфIэкIхэр хьэлэмэт щыхъуауэ тепсэлъыхьырт СССР-м и тренер Преображенский Сергей.
1955 гъэм щегъэжьауэ Яшар Тыркум и командэ къыхэхам и тренеру лэжьащ. Дуней псом, Олимп джэгухэм я чемпион зыбжанэ игъэхьэзыращ. Абыхэм ящыщщ спорсмен цIэрыIуэхэу Къаплъэн Хьэмидрэ Дагистанлы Мастэфарэ.
И анэдэлъхубзэр, хабзэр, лъэпкъ тхыдэр фIыуэ ищIэрт.
Гу узым илIыкIащ. Ар щыщIалъхьэжа Самсун къалэ илъэс къэс абы и цIэкIэ бэнэкIэ хуитымкIэ дунейпсо турнир къыщызэрагъэпэщ.

АдыгэлI щэджащэ Жанбэч (Хьэвжокъуэ) Ахъмэт
(1903 - 1978)

КъБР-м хыхьэ Нартан къуажэ къыщалъхуащ. Кавказ Ищхъэрэм Совет властыр щагъэува и ужькIэ Тыркум Iэпхъуащ. АдэкIэ Болгарием кIуэри абы 1925 гъэм Шумен къалэм дэт лицейр къиухащ. Илъэсым щIигъукIэ Прагэ щыпсэуащ, абы къикIри Варшавэ Iэпхъуащ. Польшэм и къалащхьэм сату академиер къыщиухащ. Мэкъумэш хозяйствэ банкым щылажьэрти, Кавказым икIахэм я зэгухьэныгъэхэм газет, журнал къыдагъэкIынымкIэ защIигъакъуэрт. 1940 гъэм нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм Польшэр яубыда и ужькIэ Истамбыл кIуэжри, абы щыпсэуащ.
Ар жыджэру дэлэжьащ Кавказым икIахэм 30 гъэхэм Варшавэ къыщыдагъэкIа «Горцы Кавказа», «Северный Кавказ», «Путь свободы», «Борьба», «Наша цель», «Будущее», «Национальная мысль», «Вперёд», «Наш край», «Призыв» журналхэм. 1964-1967 гъэхэм Истамбыл дунейм къыщытехьэу щыта «Объединенный Кавказ» журналыр къыдэзыгъэкIхэм мылъкукIэ защIигъакъуэрт. Апхуэдэуи, урысыбзэкIэ Германием къыщыдэкIыу щыта нэгъуэщI журналхэми дэIэпыкъурт.
Кавказым иIэпхъукIахэм я зэгухьэныгъэм и къарукIэ Ахъмэт и IэдакъэщIэкIхэу «История торговли на Кавказе» (1978), «Трагедия Северного Кавказа» (1994) тхылъхэр дунейм къытрагъэхьауэ щытащ.

Мысырым и къэрал, политикэ лэжьакIуэ пэрыт Мохи-эд-дин
(Жэмбей) Закария
(1918 - 1989)

Шэрджэс мамлюкхэм я щIэблэм къатехъукIыжащ. Къаир дэт дзэ колледжыр 1937 гъэм къиухри, лъэсыдзэм къулыкъу щрихьэкIащ. 1952 гъэм Бадзэуэгъуэ революцэр щагъэхьэзырым ар хэтащ «Свободные офицеры» зэгухьэныгъэм и унафэщI гупым.
Революцэ нэужьым унафэщI къулыкъу зыбжанэ зэрихъуэкIащ. Мысырым и вице-президент, премьер-министр, къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министр IэнатIэхэр пIалъэкIэ игъэзэщIащ. Къэралыгъуэм и къэкIуэнур ефIэкIуэн папщIэ КъухьэпIэм гухьэну къыхуриджэрт.
1967 гъэм Мысырым политикэ зэпэщIэувэныгъэр къыщыхъея иужькIэ, Гамаль Абдель Насер и оппозицэр гъэбыдэным еру яужь итащ.
Езым и Iуэху еплъыкIэм къытехуэ министрхэр зэхуишэсри, экономикэ политикэм уней секторым ифI къызыхэкIын зэхъуэкIыныгъэхэр хилъхьэну программэ къызэригъэпэщат.
1968 гъэм и гъатхэпэ мазэм президент Насер правительствэм щригъэкIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм япкъ иткIэ, Мохи-эд-Динрэ абы и дарэгъухэмрэ хигъэкIат. 1968 гъэм и кIэхэм иIыгъа къулыкъу псори къигъанэри, дунейм ехыжыху политикэ Iуэху хэIэбэжакъым.
Къаир дунейм щехыжащ.

Тырку щIэныгъэлI цIэрыIуэ, адыгэ Iуэхум жыджэру хэлэжьыхьа Доманич (Думэныщ) Хъейри

 

1923 гъэм Кахраман-Мараш вилайетым хыхьэ Кабактепе (Хьэгъундыкъуей) къуажэм къыщалъхуащ. 1945 гъэм Галатасарай лицейр, Истамбыл дэт университетым и юридическэ факультетыр 1949 гъэм къиухащ. Доктор диссертацэр абы пхигъэкIащ 1954 гъэм. Истамбыл дэт университетым, экономикэмрэ сатумкIэ Эскишехир, Шишлий школ нэхъыщхьэхэм щригъэджащ. 1967 гъэм ар профессор хъуащ. Истамбыл щызэхэт Кавказ Ищхъэрэ зэгухьэныгъэм и унафэщIу мызэ-мытIэу хахащ. Тыркум и Iэтащхьэм юридическэ IуэхухэмкIэ и чэнджэщэгъуу лэжьащ.
Монографие нэхъыщхьэхэр: «Правовой статус ценных бумаг» (1964), «Правовая ответственность при создании анонимных фирм» (1965), «Простые, коллективные и коммандитные фирмы» (1965), «Общие основы торгового права» (1970).

 

 

Европэм и чемпион, бэнэкIэ хуитымкIэ Тыркум щекIуэкIа
зэпеуэхэм мызэ-мытIэу пашэныгъэр щызыубыда Мерич (Мэлыщ) Сервет

ЛъэпкъкIэ шапсыгъщ. 1918 гъэм Экиане къуажэ цIыкIум (Адапазар щIыналъэм хеубыдэ) къыщалъхуащ. Илъэс 17-м иту тыркухэм я лъэпкъ бэнэкIэ - яглы-гурашым - зыхуигъэсэн щIидзат.
Киркпинарымрэ бэнэкIэ хуитымкIэ Тыркум и чемпион зыбжанэрэ хъуащ.
1949 гъэм бэнэкIэ хуитымкIэ киллограм 67-рэ зи хьэлъагъхэм я деж Европэм и чемпион щыхъуащ.
1962 - 1966 гъэхэм Польшэм и гуп къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу, 1968 гъэм Финляндием, 1969 гъэм Тыркум я командэ къыхэхахэм я унафэщIу лэжьащ.

Актёр, тхакIуэ, сценарист цIэрыIуэ Онер (Гъуэгул) Четин

 

ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм Анадолэм Iэпхъуа адыгэхэм я щIэблэщ. Къайсэр вилайетым хыхьэ Бинбогалар бгылъэ къуажэм къыщалъхуащ. ЭкономикэмкIэ академиер Анкара къыщиухащ (1961). Анкара дэт художественнэ театрыращ лэжьэн щыщIидзар (1963). Актёру иригъэжьами илъэсипщIым къриубыдэу труппэм я художественнэ унафэщI хъуат. Театрым я лэжьакIуэхэм я зэгухьэныгъэу Анкара дэт къудамэм и унафэщIу щытащ. 1973 - 1982 гъэхэм продюсеру, Тыркум радиомрэ телевиденэмкIэ и комитетым и генеральнэ унафэщIым и къуэдзэ къулыкъу зэрихьащ.
Ар илъэсипщIкIэ щылэжьащ «Гумхуриет» («Республика»), «Миллиет» («Нация») газетхэм, нэгъуэщIхэми. «Бессмертное дерево» фильмым хэтащ. «Любовь в Стамбуле» тырку-герман художественнэ фильмым и сценарийр зытхари, лIыхъужь нэхъыщхьэхэм ящыщ зым и ролыр зыгъэзэщIари Четинщ. А фильмым и сценарийм щхьэкIэ Тыркум Щэнхабзэмрэ туризмэмкIэ и министерствэм и «Гран-при» къратат. Радиомрэ телевиденэмрэ я журналистхэм я «Звезда года» дамыгъэ лъапIэр 1981 гъэм, 1982 гъэм Тырку газетхэмрэ журналхэмрэ я зэгухьэныгъэм и «Илъэсым и тхакIуэ» цIэр къыфIащат.
Абы и IэдакъэщIэкI тхылъхэм ящыщу нэхъ цIэрыIуэ хъуахэщ: «Гюлибик», «Мальчик из Бинбонга», «Кто видел синюю птицу?», «Апельсин», «Вороны не были черными».
«Гюлибик» сабий повестыр нэмыцэбзэкIэ зэрадзэкIри щэнейри Германием къыщыдагъэкIыжат. АбыкIэ траха фильмым Берлин кинофестивалым «Сабий фильм нэхъыфI» саугъэтыр 1984 гъэм къихьат.
1994 гъэм Четин и Iэдакъэ къыщIэкIат «Это написано на скалах» роман гъэщIэгъуэныр, ар XIX лIэщIыгъуэм адыгэхэм иращIэкIа лъэпкъгъэкIуэдым теухуащ.

ЗэфIэкI инхэр зыбгъэдэлъ щIэныгъэлI, географием и доктор
Абдул-Сэлам (Лаш) Адыл

 

Абазэххэщ. 1933 гъэм къыщалъхуащ Сирием хыхьэ Мэрдж-СултIан адыгэ къуажэм. Курыт щIэныгъэр КъунейтIрэ, IэщIагъэ нэхъыщхьэр Дамаск щызэригъэгъутащ. Берлин дэт университет хуитым и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ, естественнэ щIэныгъэхэмкIэ картографием и магистр, абы иужькIэ географие щIэныгъэхэм я доктор хъуащ.
Дамаск дэт университетым 1966 гъэм щылэжьэн щIидзащ. 1977 гъэм профессор цIэр къыхуагъэфэщащ. Филологие факультетым и унафэщIым щIэныгъэ IуэхухэмкIэ и къуэдзэу щытащ. Токио университетми щригъэджащ. Хьэрыпыбзэ, адыгэбзэ, инджылызыбзэ, нэмыцэбзэ, тыркубзэ, франджызыбзэ, урысыбзэ, японыбзэ ищIэрт.
Географиемрэ геодезиемкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм и лъэпкъ комитетым Сирием къыбгъэдэкIыу хэтащ. Берлин къалэ, Кувейт, Иордан пащтыхь къэралыгъуэм щыIэ географие зэгухьэныгъэхэм, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием хэтащ. Дамаск щылажьэ Адыгэ фIыщIэ фондым и унафэщIу лэжьащ.
Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ монографие 32-рэ щIэныгъэ статьяуэ 500-м щIигъу. Лэжьыгъэ нэхъыщхьэхэр: «Геоморфологическое исследование сирийских пустынь и восточных гор Ливана» (Берлин, 1966), «География Сирии. Часть 1. Физическая и экономическая география» (Дамаск, 1973), «Геоморфология» (Дамаск, 1981), «Региональная география Сирии» (Дамаск, 1982), «Географическая среда морского побережья Сирии и японской префектуры Шизо Ока. Сравнительное исследование территории Сирии и Японии» (Токио, 1996), «Лексикологический словарь западных черкесов» (Токио, 1984), «Общая география Сирии» (Дамаск, 1990), «Географические регионы Сирии» (Дамаск, 1990), н.

Оттоман империем и маршал, адыгэ Iуэхум жыджэру хэлэжьыхьа
Зеки-пэщэ (Бэрзэдж) Мухьэмэд
(1843 - 1917)

Убыхщ. Сочэ къалэ пэгъунэгъу щIыпIэм къыщалъхуащ. Истамбыл дэт дзэ училищэр 1864 гъэм къиухащ. 1877 - 1878 гъэхэм екIуэкIа урыс-тырку зауэм и лIыхъужьщ.
Оттоман империем и маршалщ. Тырку армэм къэзакъыдзэхэр хигъэхьащ. КъухьэпIэ Анадолэм «Хьэмидей» шуудзэ къыщызэригъэпэщат, абыхэм я Iэщэ-фащэкIи я зэщIэузэдэкIэкIи адыгэ зауэлIым и шыфэлIыфэ яIэт.
ЗэгурыIуэныгъэмкIэ, зэдэIэпыкъужыныгъэмкIэ шэрджэс фодыр къызэзыгъэпэщахэм ящыщ зыщ (1908)
Истамбыл дунейм щехыжащ.

Тырку политик, журналист, сурэтыщI
Бурак (Зэшу-Бэрэкъей) Ратип ТIэхьир
(1903 - 1989)

Убых щIалэр щалъхуар Истамбылщ. Абы и адэ адмирал ТIэхьир-бей Мухьэмэд Уэсмэн пащтыхь къэралыгъуэм и хыдзэ флотым и унафэщIхэм ящыщ зыуэ щытащ.
Хы сату школ нэхъыщхьэр 1921 гъэм къиухащ. Кхъухь зыбжанэм я Iэтащхьэщ. Тыркум и къэрал щIыб IуэхухэмкIэ и министру 1925 гъэм щегъэжьауэ лэжьащ. ИужькIэ журналистикэ Iуэхум дихьэхри тхыгъэ гъэщIэгъуэн куэд и Iэдакъэ къыщIэкIат ди лъэпкъэгъум. Абы и Iуэтэжхэр, карикатурэхэр, тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм хуищIа сурэт теплъэгъуэхэр Анкара, Истамбыл, Измир къыщыдэкI газет, журнал куэдым къытрадзауэ щытащ.
ГъуазджэхэмкIэ Истамбыл дэт академиер 1935 гъэм къиухащ. Абы сурэт щIынымкIэ щригъэджащ университет зыбжанэм. ЦIыхубэ-республикэ партым хэтащ. Политикэ Iуэхум хуэжыджэр адыгэ щIалэм печатым игъэкIуа тхыгъэхэм папщIэ 54-рэ жэуаплыныгъэм ирашэлIащ, илъэсрэ ныкъэкIи лъэхъуэщым тезыр щрагъэпшынат.
Лъэхъуэщым щисам и нэгу щIэкIахэр итхыжри 1960 гъэм къыдигъэкIащ. Тырку Республикэм и ЦIыхубэ Зэхуэс Иным и депутату щытащ.
Истамбыл дунейм щехыжащ.
КъыдигъэкIа тхылъхэр: «Славная Плевна», «Последнее путешествие Барборосса», «Дворцовые женщины», «Эпоха Лале», «Заколдованный халат», «Нас называют Барбороссами», «Крепость сорока мучеников», «Альбом карикатур», нэгъуэщIхэри.

Тыркум и къэрал, дзэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ, армэм и генерал
Тойдемир (Тхьэрхэт) Джемиль Джахьит
(1883 - 1956)

ЛъэпкъкIэ убыхщ. Истамбыл къыщалъхуащ. 1902 гъэм дзэ училищэр къиухащ. Балкан зауэмрэ япэ дунейпсо зауэмрэ хэтащ. 1919 гъэм накъыгъэ мазэм 5-нэ Кавказ дивизэм и унафэщIу ягъэув. А гъэ дыдэм и фокIадэ мазэм екIуэкIа Сивасс конгрессыр къызэгъэпэщыным и гуащIэшхуэ хилъхьащ. Мазэ нэхъ дэмыкIыу Амасье щиIэ унэм Кемал Мустафа, Орбай Рауф, Кундух Бекир Сами-бей сымэ я пашэу щызэпсэлъауэ щытащ сулътIаным и Правительствэмрэ Правительственнэ комитетым хэтхэмрэ.
Алыдж зэрыпхъуакIуэхэм пэщIэту КъухьэпIэ фронтым и 10-нэ дивизэм и командиру щызэуащ. Тырку Республикэ къызэрагъэпэща иужькIэ армэм и корпусым и унафэщIу, жандармхэм я управленэ нэхъыщхьэм, Дзэ коссационнэ суд нэхъыщхьэм я тхьэмадэу, армэм и генералу щытащ.
Дзэм къыхэкIыжа иужькIэ Истамбыл къыбгъэдэкIыу Лъэпкъ Зэхуэс Иным и депутату (1946 - 1950), Тырку Республикэм ЦIыхубэ зыхъумэжыныгъэмкIэ комитетым и тхьэмадэу щытащ.
Истамбыл дунейм щехыжащ.

И IуэхущIафэхэмкIэ хэхэс адыгэхэм зи цIэр фIыкIэ къахэщ
Доган (Дигунэ) Акиф
(1883 - 1962)

Убыхщ. Кёпрю-Баши къуажэ цIыкIум (Болу вилайетым) къыщалъхуащ. Къаир дэт «Аль-Азхар» университетращ щIэныгъэ щызэригъэгъуэтар.
ЗэгурыIуэныгъэмрэ зэдэIэпыкъужыныгъэмкIэ Шэрджэс зэгухьэныгъэм гуащIэшхуэ хэзылъхахэм ящыщщ. 1918 гъэм узэщIакIуэ къалэн я пщэ дэлъу Кавказ Ищхъэрэм къэкIуахэм яхэтащ.
Дюздже къалэм и Iимаму щытащ. Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ шапсыгъ диалекткIэ тха усэхэмрэ зэчыр жыпхъэм ит дин гъуазэхэмрэ.
Доган Акиф и лэжьыгъэ нэхъ цIэрыIуэхэм ящыщщ «Адыгэбзэ мулид» тхыгъэр (1916), апхуэдэуи абы зэридзэкIащ Челеби Сулеймэн и «Мевли Наби» поэмэр.
Дюздже дунейм щехыжащ.

Иорданием и политикэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ, оратор, публицист
Фейсал (Егъэн) Таужан

 

1948 гъэм Амман къыщалъхуащ. Иордан дэт университетым и журналистикэ къудамэр къиухащ.
Къэрал телевиденэм нэтынхэр щригъэкIуэкIым и мызакъуэу, и редактор нэхъыщхьэуи щытащ, «Ад-Дустур» («Конституция») газетми щылэжьащ. Бзитху фIы дыдэу зэригъэщIат. Абыхэм ящыщт Таужан и анэдэлъхубзэр, хьэрыпыбзэр, инджылызыбзэр, франджызыбзэр, испаныбзэр. Бзэ дахэ зэрыIурылъым папщIэ цIыхубэм фIыуэ къалъагъурт.
Хьэшимит къэралыгъуэм ипэкIэ зэи къыщымыхъуауэ 1992 - 1997 гъэхэм Хабзэубзыху Зэхуэсым бзылъхугъэ хахащ. Иорданием и Парламентым депутат 20 зыхэт оппозицэ блокым и унафэщIу щытащ. КъуэкIыпIэ Гъунэгъум демократие зэхъуэкIыныгъэхэр къыщыгъэхъуным ерыщу щIэбэнащ. Хьэрып къэралыгъуэхэм я бзылъхугъэхэм я конгрессхэм щыIащ.

 

Тырку тхакIуэ цIэрыIуэ Адывар Халиде Адиб
(1883 - 1964)

Истамбыл къыщалъхуащ. Абы и адэ Къалэдахэ 1864 гъэм хэкум икIат. Абдул Хьэмид ЕтIуанэм и деж министру щыIащ.
Истамбыл дэт американ колледжыр къиуха иужькIэ илъэс куэдкIэ хамэ къэралхэм щригъаджэу щыIащ. 1908 гъэм екIуэкIа младотырку революцэм яужькIэщ ар литературэ утыку къихьэн щыщIидзар. Ататюрк я пашэу екIуэкIауэ щыта цIыхубэ-щхьэхуитщIыжакIуэ зауэм и лъэхъэнэращ абы и тхыгъэ нэхъыфIу къалъытэхэр щитхар.
«Огненная рубашка», «Убейте блудницу» романхэм тырку жылагъуэм щекIуэкIа бэнэныгъэхэр IупщIу къатощыж. «Таинственный город» романым Октябрь революцэм, абы и лъабжьэр къыщежьа Петроград къыхощыж.
XX лIэщIыгъуэм и 20-30 гъэхэм тхакIуэ бзылъхугъэм и Iэдакъэ къыщIэкIа лъагъуныгъэ тхыгъэхэм «Боль сердца», «Сын зино», «Татарочка», «Сервис Халиб», «Хандан», «Сан Эсери» тырку литературэм хэмыта бзылъхугъэ образ гъэщIэгъуэнхэр къыщигъэщIат. Абы и лIыхъужь цIыхубзхэр акъылыфIэщ, щIэныгъэ ябгъэдэлъщ, гушхуащ.
Халиде Адиб и талант къызэрымыкIуэм пщIэ ин хуищIырт Тырку Республикэм и къызэгъэпэщакIуэ, абы и япэ президент Мустафа Кемаль (Ататюрк). Абы и унафэкIэ ЦIыхубэ Зэхуэс Иным Халиде «Адывар» унэцIэщIэ иратащ («ЦIэ зыхуэфащэ»). Кемаль тетыху Меджлисэм и депутату мызэ-мытIэу хахащ.

ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
Поделиться: