Ди къэралыгъуэм зиужь, ефIакIуэ зэпыту зэрыщытым и щыхьэтщ республикэм и унафэщIхэм егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ гулъытэ хэха хуащI зэрыхъуар. Нобэ гъащIэм и лъэныкъуэ псоми компьютерхэмрэ технологие пэрытхэмрэ нэсащ. ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и щIэныгъэ къудамэ (КъБЩIЦ) 1993 гъэм и щIыналъэм къызэрыщызэIуихамкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэм Iэмал ягъуэтащ дунейпсо зыужьыныгъэм и зы Iыхьэ хъуну.
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм ди къэралыр зэрыхуауэ щыта политико-экономикэ щытыкIэ хьэлъэр куэдым ящIэж. А лъэхъэнэм зэтекъутащ жылагъуэр зэпIэзэрыту зыIыгъа, абы и джэлэсу щыта IэнатIэ куэд. Ардыдэм хуэкIуэрт щIэныгъэ, щэнхабзэ IуэхущIапIэхэр. Зэманым къаридза удын хьэлъэм ди республикэм и щIэныгъэ IэнатIэ- хэр къезыгъэла цIыхухэм ящыщщ щIэныгъэлI цIэрыIуэ, техникэ щIэныгъэхэм я доктор, УФ-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, РАЕН-м и академик Иуан Пётр Мацэ и къуэр. Абы и фIыгъэкIэ ахэр щIэувауэ щытащ ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и дамэм, щIыналъэ щIэныгъэ центр хъуауэ.
Ди республикэм, Кавказ Ищхъэрэ щIыналъэм зэрыщыту щIэныгъэм нэхъри зыщиужьынымкIэ шэсыпIэ хъуащ а щIэныгъэ центрыр. Абы лъандэрэ илъэс 25-м нэблэгъащи, ди лъэпкъ щIэныгъэр лъагапIэщIэхэм нэсащ, ди щIэныгъэлIхэми унэтIыныгъэ зэхуэмыдэхэмкIэ зэфIах къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэми я лъабжьэр нэхъ куу, я купщIэр нэхъ лъэщ хъуащ. 1994 гъэм щIэныгъэ центрым къызэIуихащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Бгылъэ щIыпIэхэм я экологиемкIэ и институтыр (унафэщIыр Тембот ФатIимэщ). Куэд дэмыкIыу КъБЩIЦ-м къызэригъэпэщащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Информатикэмрэ щIыналъэ управленэмкIэ институтыр (унафэщIыр Нэгъуей Залымхъанщ). ТхыдэмкIэ, филологиемкIэ, экономикэмкIэ институтыр (иджыпсту Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтыр (унафэщIыр Дзэмыхь Къасболэтщ), апхуэдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым Прикладной математикэмрэ автоматизацэмкIэ и институтыр (унафэщIыр Алихъан Анатолийщ). Ахэр академическэ IуэхущIапIэ хъуахэщ икIи КъБЩIЦ-м и къудамэ щхьэхуэхэу уващ.
Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым и нэIэм щIэт щIэныгъэ IуэхущIапIэхэм ящыщщ Ядернэ къэхутэныгъэхэмкIэ Урысей Академием ди щIыпIэм щиIэ Бахъсэн нейтриннэ обсерваторэр. Абы и Прези- диумым егъэщIылIащ ГеографиемкIэ къудамэмрэ редакцэ - тхылъ тедзапIэмрэ. А IэнатIэм пыщIауэ мэлажьэ РАН-м и Медико-биологие институтым медицинэ-экологие къэхутэныгъэхэмкIэ и щIыналъэ институтыр, РАН-м АстрономиемкIэ и институтым Терскол щиIэ Астрономие обсерваторэр, нэгъуэщIхэри.
Мы зэманым щIэныгъэ центрым псори зэхэту щолажьэ IэщIагъэлI 600-м щIигъу. Абыхэм яхэтщ РАН-м и член-корреспондентхэр, щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм я докторхэр, кандидатхэр. Абы и институтхэм щыIэ докторантурэхэм, аспирантурэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ IэщIагъэлIи 150-м щIигъум. Инфоматикэмрэ щIыналъэ управленэмкIэ институтым экономикэ щIэныгъэмкIэ кандидат, доктор лэжьыгъэр щыпхагъэкI совет иIэщ. «Известия КБНЦ РАН» журналыр пIалъэ хэхам тету къыдокI.
РАН-м и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым информатикэмкIэ, кибернетикэмкIэ, экономикэмкIэ, прикладной математикэмкIэ, биологиемкIэ, географиемкIэ, ядернэ физикэмкIэ, астрофизикэмкIэ, жылагъуэ, тхыдэ-филологие щIэныгъэхэмкIэ къэхутэныгъэшхуэхэр щрагъэкIуэкI. Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм щыяпэу республикэм и зыужьыныгъэм дызэрыхуэкIуэну гъуэгур ди деж щаубзыхуж хъуащ. Информатикэмрэ щIыналъэ управленэмкIэ институтым зэхилъхьащ 2030 гъэ пщIондэ Къэбэрдей-Балъкъэрым зиужьынымкIэ япэ игъэщыпхъэ Iуэхухэр къыщыгъэлъэгъуа программэ. ИригъэкIуэкI щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэмкIэ РАН-м и КъБЩIЦ-р япыщIащ УФ-м, хамэ къэралхэм щыIэ щIэныгъэ зэгухьэныгъэ куэдым.
Абы и щIэныгъэлIхэм я зэфIэкI лъагэхэм я фIыгъэкIэ, центрым и пщIэр щылъагэщ Урысейм и мызакъуэу хамэ къэралхэми. Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым къепха институтхэм мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхухэр зэрызэфIахым и щыхьэтщ РАН-м жылагъуэ, гуманитар, техникэ, естественнэ щIэныгъэхэмкIэ зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм абыхэм я лэжьыгъэхэри къызэрыхалъытэр. Абыхэм щапхъэ яхуохъу я пашэ, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым и къызэгъэпэщакIуэ икIи и унафэщI Иуан Пётр и Iуэху бгъэдыхьэкIэр. ИригъэкIуэкI лэжьыгъэхэр къалъытэри, Иуаным хуагъэфэщащ СССР-м и Министрхэм я Советым и саугъэтыр, РАН-м, КъБР-м я ЩIыхь тхылъхэр. Апхуэдэу ар ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Академием (Мюнхен), ЩIэныгъэхэмкIэ Нью-Йорк академием, Естественнэ ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей академием, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием, нэгъуэщI щIэныгъэ зэгухьэныгъэ зыбжанэми я академикщ, КъБР-м и Iэтащхьэм и деж щыIэ Жылагъуэ советым хэтщ, ЩIэныгъэмкIэ, егъэджэныгъэмкIэ, щIалэгъуалэ политикэмкIэ абы и къудамэм и унафэщIу. Иуан Пётр и цIэр иратхащ США-м къыщыдэкIа «Дуней псом и цIыху щэджащэ 5000» тхылъым.
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Юрий 2016 гъэм и мазаем и 8-м къыдигъэкIа Указым ипкъ иткIэ, Иуан Пётр къыхуагъэфэщащ ди республикэм и дамыгъэ нэхъ лъапIэ дыдэр - «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и пащхьэм щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» орденыр. Ар хэкулIым къихьащ щIэныгъэм и зыужьыныгъэм хуищIа хэлъхьэныгъэ иным къыпэкIуэу. ЩIэныгъэлIым и къэхутэныгъэ лэжьыгъэ куэдым я лъащIэщ бгъэдэлъ гупсысэ куур, зэхэщIыкI лъэщыр. Иуаным и зэфIэкIым кърикIуахэр илъэс щIагъуэ дэмыкIыу хагъэхьэ «РАН-м и ехъулIэныгъэ нэхъыщхьэхэр» илъэс къэс къыдэкI журналым.
Ди хэку псор ипэкIэ зыгъэкIуэтэфын лэжьыгъэ купщIафIэ яхузэфIох ди щIыналъэм и щIэныгъэлIхэм. Иуан Пётр пхиша щIэныгъэ гъуэгур хэмыгъуащэу, ар нэхъри нэхъ бгъуфIэ хъууэрэ ирикIуэ псоми зыщаузэщIыну ди гуапэщ. Гъунэ зимыIэ а фIыгъуэр - щIэныгъэр - ди Къэбэрдей-Балъкъэрым зэпIэзэрыту зиужьыным, абы и цIыхухэм я ехъулIэныгъэм нэсу хурелажьэ.
Нэхущ Iэдэм
Иуан Пётр
Къумахуэ Музьэдин
Хъурей Леоренэ
Хьэщхъуэжь Раисэ
КIуэкIуэ Джэмалдин
Гъут Iэдэм
ТIымыжь Хьэмыщэ