«Нартхэр» оперэ-балетым и тхыдэр

Куэдым ягу дыхьа «Нартхэр» оперэ-балетыр зэдэзытхахэу композитор, пианист цIэрыIуэ Шейблер Трувор къызэралъхурэ илъэси 120-рэ, усакIуэ КIуащ БетIал дунейм къызэрытехьэрэ илъэси 100 ирикъуащ. Абы и партие нэхъыщхьэр игъэзэщIащ Сосмакъ Валентинэ.

XX лIэщIыгъуэм икухэм макъамэм и мызакъуэу щэнхабзэм, щIэныгъэм ди щIыналъэм зэрызыщиужьам лъабжьэ хуэхъуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым щылэжьэну IэщIагъэлI цIэрыIуэхэр къызэрагъэкIуар. Республикэм и еджакIуэ нэхъыфIхэр, къыхэжаныкIа студентхэр къэралым и еджапIэ нэхъыщхьэхэм, консерваторэхэм, театр институтхэм яунэтIырт. Макъамэм и гугъу пщIымэ, 1939 гъэм ди республикэм къэкIуат композитор цIэрыIуэхэу Покровский Александр, Авраамов Арсений, Шейблер Трувор сымэ.
Шейблер Ригэ къыщалъхуащ, лъэпкъкIэ нэмыцэщ. Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуа нэужь, щIыналъэм ис музыкантхэр зригъэцIыхуащ, уэрэдхэр итхащ, лъэпкъ хабзэхэм зыщигъэгъуэзащ, ди щIыуэпсым дихьэхащ. Нарт IуэрыIуатэм и макъамэмрэ поэзиемрэ абы телъыджэ щыхъуащ, ауэ оперэ-балет телъыджэр занщIэу къэунэхуакъым. Трувор творчествэм къищынэмыщIауэ, узэщIыныгъэ лэжьыгъэхэри иригъэкIуэкIырт: зэрагъэпэщагъащIэ Балъкъэр къэрал хорым папщIэ лъэпкъ уэрэдхэр къигъэщIэрэщIэжырт, хорым хэтхэр музыкэ Iэзагъэм хуигъасэрт, Налшык а зэманым щылэжьа Музыкэ школым дерсхэр щитырт.
1940-1941 гъэхэм япэ Къэбэрдей, Балъкъэр профессиональнэ драмэ театрхэр къызэIуахащ. Шейблер абы и спектаклхэм музыкэхэр яхуитхащ. Ауэрэ Хэку зауэшхуэм щIидзащ. Совет щэнхабзэм и цIыху цIэрыIуэ куэд Москва къикIыу Налшык къагъэкIуа пэтми (1941 гъэм и шыщхьэуIум Къэбэрдей-Балъкъэрым къэIэпхъуат Мясковскэр, Прокофьевыр, Крейн, нэгъуэщIхэри), Шейблер Трувор а гъэ дыдэм и бжьыхьэм Соликамск иунэтIащ. Абы и щхьэусыгъуэр зыщыщ лъэпкърат. Хэку зауэшхуэр иуха нэужь, 1947 гъэм Прокофьевым, Мясковскэм, республикэм и Iэтащхьэм я лъэIукIэ ар Налшык къагъэкIуэжащ. Абы щыгъуэщ композитор Шейблер Труворрэ усакIуэ КIуащ БетIалрэ щызэрыцIыхуар.
КIуащ БетIал и IэщIагъэкIэ филологт, егъэджакIуэт. ЕджапIэ нэужьым Приморскэ крайм ягъэкIуащ икIи абы урысыбзэмрэ урыс литературэмрэ щригъэджащ. Хэку зауэшхуэр къыщыхъеям езыр-езыру фронтым кIуащ. Псэемыблэжу зэуащ, дамыгъэ лъапIэхэр къыхуагъэфэщащ. Зауэ нэужьым Лейпциг къалэм и администрацэм цIыхубэ егъэджэныгъэм и инспектору хагъэхьащ. Хэку зауэшхуэ нэужьым, 1947 гъэм и щIэныгъэм пищэжащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIэныгъэхутэ институтым и щIэныгъэ лэжьакIуэ, иужькIэ «Къэбэрдей» альманахым жэуап зыхь и секретарь хъуащ. Илъэс дэкIри, КIуащ БетIал и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Индыл» усэр. Абы усэ купщIафIэ, таурыхъ, поэмэ щIэщыгъуэ куэд итхащ. КъищынэмыщIауэ, КIуащ БетIал адыгэбзэм къригъэзэгъащ тхыгъэ хьэлэмэт куэд. Апхуэдэу ар ящыщщ нарт IуэрыIуатэр зэхуэзыхьэсыжахэм, адыгэ IуэрыIуатэм и тхыдэр зи лъабжьэ щIэныгъэ статьяхэр зытхахэм. Арати, лэжьыгъэ IуэхукIэ Шейблер Труворрэ КIуащ БетIалрэ зрихьэлIа хъуащ. А тIум макъамэ зыбжанэ зэдатхащ, ауэ а псом я щхьэ хъуащ «Нартхэр» оперэ-балетыр.
Ар ятхащ Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъум и щIыхькIэ (макъамэр Шейблер Трувор, либреттэр КIуащ БетIал яйщ). Ди республикэм и мызакъуэу, ар Москваи Iэтауэ щагъэлъэпIэну яубзыхуауэ абы зыхуагъэхьэзырырт. ЯпэщIыкIэ концертым и программэр зэхалъхьэ, Iуэхум иужь ихьащ. Махуэшхуэм 1956 гъэм зыхуагъэхьэзырын щIадзат Уэрэдымрэ къафэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал ансамблым, ЩоджэнцыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым, республикэм и районхэм, къуажэхэм, къалэхэм я художественнэ самодеятельностхэм я артистхэм, пшынауэхэм, сурэтыщIхэм, скульпторхэм, композиторхэм, шахтёрхэм, колхозым и жэмыш пашэхэм. А гуфIэгъуэ зэхыхьэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэр къэрал гулъытэм щIэту къызэрагъэпэщащ. Москва кърашри ди щIыналъэм кърагъэблэгъат Iуэхум хуэIэижь режиссёрхэр, композиторхэр, дирижёрхэр, балетмейстерхэр. Къалащхьэм щатыну концертыр ирагъэгъэхьэзырыну Москва кърагъэкIахэм ящыщщ куржы композитор цIэрыIуэ Мурадели Вано, къэфакIуэхэм ядэлэжьа, РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист, Москва и Театр Иным и балетмейстер Корень Сергей, Санкт-Петербург къикIа балетмейстер Гальперин Григорий. ГуфIэгъуэ зэхыхьэр щрагъэкIуэкIащ Союзхэм я Унэм и Колоннэ Залым, Чайковский Пётр и цIэр зезыхьэ концерт залым, Театр Иным.
«Нартхэр» оперэ-балетыр япэу 1957 гъэм Театр Иным щагъэлъэгъуащ икIи абы и фIагъыр къалъытащ. Москвадэсхэр зэи зэмыдэIуа адыгэ уэрэдыжьхэр щызэхахым, гъэщIэгъуэн, щIэщыгъуэ зэращыхъуам и щыхьэту, лъаIуэурэ зыбжанэрэ ахэр жрагъэIэжащ. Сэтэней и ролыр зыгъэзэщIа Сосмакъ Валентинэ гум дыхьэ макъ телъыджэ зиIэ уэрэджыIакIуэт. Абы къыхуагъэфэщащ къэралым и Правительствэм къыбгъэдэкI дамыгъэ лъапIэ: «И лэжьыгъэм къызэрыхэжаныкIам папщIэ» медалыр, «Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъум и щIыхькIэ» юбилей медалыр.
Сосмакъ Валентинэ Анзорей къуажэм къыщалъхуащ. Хъыджэбз цIыкIум бгъэдэлъ Iэзагъэм, макъамэм щиIэ зэфIэкIым пасэу гу лъатащ ВКП (б)-м и обкомым щэнхабзэмкIэ и къудамэм и лэжьакIуэхэм зэфIэкI зиIэ ныбжьыщIэхэр къыхахыну къуажэ-къуажэкIэрэ щыкIуам. Ауэ, абы щыгъуэ зауэ нэужьым ирихьэлIат, зэманыр гугъути, сабийм и зэфIэкIым иригушхуэу ящыгъупщэжынкIэ зыхуэIуа щыIэтэкъым. ЗэфIэкI зыбгъэдэлъ хъыджэбз цIыкIум курыт еджапIэр къиуха нэужь, ирагъэблэгъащ Уэрэдымрэ къафэмкIэ къэрал ансамблым. Ар и гъэсэнщ егъэджакIуэ цIэрыIуэхэу оперэ уэрэджыIакIуэ Лисовкая Любовь, пианисткэ Першинэ Валентинэ, а зэманым ансамблым и унафэщIу щыта дирижёр Орлов-Шузьм Аристарх. 1957 гъэм гупым профессиональнэ лъагапIэ игъуэтащ икIи театрхэм, ансамблхэм, хорхэм я союзпсо фестивалым къыщыхуагъэфэщащ щIыхь тхылъым и япэ нагъыщэр. А илъэсыр Сосмакъ Валентини хуэугъурлащ: абы щыгъуэщ гъуазджэм япэ лъэбакъуэ щыхичар икIи «Нартхэр» оперэ-балетым роль нэхъыщхьэр щигъэзэщIар. ЕхъулIэныгъэфI зыIэригъэхьа нэужь, уэрэджыIакIуэм дуней псор концерт иту къызэхикIухьащ, и щIыналъэм и цIэр игъэIуу. ИужькIэ Сосмакъым лэжьыгъэ IэнатIэ куэд къыхуагъэлъэгъуащ. Зыкинэ Людмилэ къыжриIат Пятницкэм и цIэр зезыхьэ хорым щигъэлэжьэну, ауэ Валентинэ и хэку цIыкIум хуэпэжыныр къыхихащ.
- КъБР-м и цIыхубэ артист, зэфIэкI зыбгъэдэлъ композитор, пианист Къэбэрдокъуэ Мурат и концертхэм я программэм уеплъмэ, гурыIуэгъуэщ «Нартхэр» оперэм ноби щIэупщIэ зэриIэр, Iэгуауэ ин зэрыхуаIэтыр. Классикэ макъамэм иджыри гъащIэ зэриIэр нэрылъагъущ. Аращ блэкIа щэнхабзэм ди нобэм пыщIэныгъэ хуиIэу къыщIэтлъытэр, - жеIэ «Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэр» напэкIуэцIыр Интернетым щызезыгъакIуэ, щэнхабзэр хъумэнымрэ абы зегъэужьынымрэ телажьэ Арахъэ Анзор. - Классик куэдымрэ абыхэм я нотэхэмрэ иджыри зыхудогъазэ: иджырей IэмалыщIэхэр сэбэп мэхъу нобэрей зэманым екIуу ахэр къагъэщIэрэщIэжынымкIэ. Ди композиторхэм я лэжьыгъэхэр Москварэ Санкт-Петербургрэ я концерт залхэм зэрыщыIум гугъэфI къыдет классикэ макъамэм къигъэзэжыну.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТЕКIУЖЬ Заретэ.
Поделиться: