(Къэбэрдей-Балъкъэрым и регбим и тхыдэм щыщ Iыхьэхэр)
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым къыщызэрагъэпэща Налшык и «Спартак» регби командэр 1975 гъэм Урысей Федерацэм и чемпион япэу хъуащ. А илъэс дыдэм и кIэухым ди щIалэхэм хуитыныгъэ къахьащ гъэ къакIуэм Совет Союзым и гуп нэхъыщхьэм щыджэгуну.
Налшык и «Спартак»-р и ехъулIэныгъэ нэхъ дыдэхэм гугъуу хуэкIуащ. ИлъэситI ипэкIэ, 1973 гъэм, щыIа зэхьэзэхуэр абыхэм кIуэцIрагъэхуащ икIи етIуанэ гупым и «Б» классым къыщыхутащ. Щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр - зи ныбжь ирикъуу хэкIыжахэм япIэкIэ щIалэгъуалэ куэд зэуэ къазэрыхыхьарат. КъБКъУ-м и студентхэу Ахъмэт Хьэсэн, Безыр Юрэ, Дым Владимир, Горкун Константин, Непейвода Григорий, Смойлов Александр, «Севкавэлектроприбор» заводым и лэжьакIуэхэу Чудин Юрий, Хитев Григорий, «Искож»-м и рабочэ Хьэлыкъуэу Мухьэмэд сымэ, адрейхэми япэ лъэбакъуэхэр регбим щачу арат. Ахэр гупым хэзэгъэн папщIэ зэман пыухыкIа дэкIын хуейт.
Абы щыгъуэми илъэсыр мыIейуэ ирагъэжьа хуэдэт. КъБКъУ-м и стадионым Мэзкуу и «Спартак»-м драгъэкIуэкIа зэныбжьэгъугъэ зэIущIэм 0:9-уэ къызэрыщыхагъэщIам дерс щхьэпэхэр къыхахри, накъыгъэм (майм) и 12 - 20-хэм Украинэм и Нежинэ къалэм щызэхэта «Спартак» ДСО-м и Совет Нэхъыщхьэм и финалым дыжьын медалхэр къыщахьат. Ди щIалэгъуалэ гупыр япэ зэIущIэм хэгъэрейхэм 3:19-у къыщыхагъэщIами, быдэу зызэщIаубыдэжащ икIи зэкIэлъхьэужьу Армениемрэ Грузиемрэ я командэхэм 41:2, 42:3-уэ бжыгъэшхуэ дыдэхэмкIэ текIуэжащ. КIэух джэгугъуэхэми налшыкдэсхэм зыри къапэлъэщакъым. СССР-м регбимкIэ и лигэ нэхъыщхьэм хэт Мэзкуу и «Автомобилист»-м 6:3-уэ, «Аэрофлот»-м 32:3-уэ ефIэкIри, етIуанэ увыпIэр яубыдащ. Дыщэр яIэрыхьащ япэ зэIущIэм къыщыхэзыгъэщIа Украинэм и командэм.
Нежинэ къалэм щекIуэкIа зэхьэзэхуэм къыщахьа ехъулIэныгъэм и фIыгъэкIэ Налшык и «Спартак»-р Польшэм нэгузегъэужь ягъэкIуащ. Абы хэтхэм зрагъэлъэгъуащ тхыдэ къулей зиIэ Варшавэ, Краков, Познань къалэхэр. Дауи, зэныбжьэгъугъэ зэIущIэхэр а къэралым и командэ нэхъыфIхэм драгъэкIуэкIащ.
Апхуэдэу щыт пэтми, ди щIалэхэм къэралпсо зэхьэзэхуэр къайхъулIакъым. ЗэIущIэхэм я нэхъыбэр фIахьри, ахэр «А» гупым къыхагъэкIыжащ.
1974 гъэри налшыкдэсхэм къыщIадзащ «Спартак» ДСО-м и Совет Нэхъыщхьэм и зэхьэзэхуэмкIэ. Ди регбистхэр абы 1969 гъэ лъандэрэ хэт зэпытт. Алъандэрэ тIэунейрэ дыжьын медалыр къахьат, апхуэдизри домбеякъыр яIыгъыу къагъэзэжат.
Мелитополь къалэм накъыгъэм и 8-м щыщIэдзауэ щызэхэта «Спартак» ДСО-м и Совет Нэхъыщхьэм и зэхьэзэхуэр, аргуэрыжьти Украинэм щыщхэм я текIуэныгъэкIэ иухащ. Мэзкуу икIахэр абыхэм къакIэлъыкIуащ. Налшык и «Спартак»-м ещанэ увыпIэр иубыдащ.
1974 гъэм щыIа зэпеуэхэм мыхьэнэ пыухыкIа иратат - илъэс 40 ирикъурт Совет Союзым регби джэгун зэрыщыщIадзэрэ. Налшыкдэсхэм абы ехъулIэныгъэ щаIащ.
Молдавием и Тирасполь къалэм щекIуэкIащ СССР-м регбимкIэ и япэ гупым и «Б» классым щынэхъыфIхэр зэхэзыша зэпеуэ. Абы щызэхагъэкIынут гъэ къакIуэ «А» классым кIуэну хуитыныгъэ къэзыхьынухэр.
ШыщхьэуIум (августым) и 18-м щIэзыдза зэхьэзэхуэм хэт командэхэм махуэ къэс зэIущIэ гугъухэр ирагъэкIуэкIырт. Абы хуэхьэзырхэрат ехъулIэныгъэр зыIэрыхьэнур.
ЯпэщIыкIэ Налшык и «Спартак»-м хьэрхуэрэгъу къыхуэхъуащ Ташкент дэт политехникэ институтым и студентхэр. Джэгум и япэ Iыхьэр ди щIалэхэм ирагъэхьащ, ауэ, загъэпсэхуу къихьэжа иужькIэ, лъэщу зыкъызыкъуахащ. Арати, 10:6-уэ текIуэныгъэр зыIэрагъэхьащ.
ЕтIуанэ махуэм къапэщIэува Баку и «Нефтчи»-м гу лъамытэхха хуэдэщ. Ар 38:3-уэ хагъэщIащ. А зэIущIэм балл пщыкIуий къыщилэжьащ ди гъуащхьауэ Къаскъул Мухьэмэд.
Налшык и «Спартак»-р хуабжьу гугъу езыгъэхьар хэгъэрейхэращ. Япэ зэIущIитIым абыхэм очкоищ къыщахьат икIи дыдейхэм зыкIэ япэ итт. Арати, ди щIалэхэр Iэмал имыIэу текIуэн хуейт, зэхьэзэхуэм бжьыпэр щаубыду «А» классым ягъэзэжын папщIэ.
Джэгум и япэ Iыхьэр иухащ Тирасполь и командэр япэ ищауэ. Стадионым къекIуэлIа цIыху минхэм ахэр нэхъри трагъэгушхуэрт. АрщхьэкIэ ди щIалэхэри къикIуэтынухэм ящыщтэкъым. Къаскъул Мухьэмэд, Сэкъал Хьэутий, Щхьэцэ Леонид, Бжьахъуэ Ахьмэд, Зайцев Игорь, ЛIэужь Мухьэмэд, ДзыхьмыщI Руслан, Нало Алим, Хьэмыз Руслан сымэ, адрейхэми, загъэпсэхуу къихьэжа иужькIэ, я хьэрхуэрэгъухэри абыхэм къадэщIхэри ирагъэкIуэтащ. ЗэIущIэр щиухам бжыгъэр 6:3-т. Абы къикIырт ди щIалэхэм япэ гупым и «А» классым, зы илъэскIэ къэтауэ, ягъэзэжауэ. Ар Налшык и «Спартак»-м и ехъулIэныгъэ нэхъ ин дыдэхэм - Урысей Федерацэм и чемпионыгъэмрэ СССР-м и лигэ нэхъыщхьэм зэрыкIуамрэ - я къежьапIэ хъуащ.
1975 гъэм къэралым регбимкIэ щекIуэкI зэхьэзэхуэхэм зэхъуэкIыныгъэхэр халъхьащ. Къапщтэмэ, лигэ нэхъыщхьэмрэ япэ гупымрэ хэтынухэм команд тIурытI щIагъуащ, а спорт лIэужьыгъуэм хуабжьу зэрызиужьыр къалъытэри. Зэпеуэри къекIуэкIыгъуитI ящIащ, зыр адрейм и деж кIуэурэ зэдэджэгун папщIэ. ЗэIущIэхэри щыщыIэр зыгъэпсэхугъуэ махуэхэрат, цIыху нэхъыбэ еплъыфын хуэдэу. КIэух зэхьэзэхуэм нэсахэри зэрызэпэщIэтынур апхуэдэ дыдэут, атIэ, нэхъапэм хуэдэу, зы щIыпIэм щызэхуашэсынутэкъым.
Урысей Федерацэм и щIыхьыр ихъумэну къызыхукъуэкIа Налшык и «Спартак»-м и хьэрхуэрэгъут Ленинград къалэм, Украинэм, Молдавием, Литвам, Латвием, Армением, Грузием, Къэзахъстаным, Узбекистаным я командэ лъэщхэр. ЯпэщIыкIэ ахэр гупитIу ягуэшащ, дэтхэнэми щынэхъыфIхэр иужькIэ зэпэщIагъэувэжын хуэдэу. Ди щIалэхэр зыхэхуа «Б» зонэм къищынэмыщIауэ, хагъэхьат Алма-Ата и «Буревестник»-р, Ташкент и ТашПИ-р, Ереван и «Спартак»-р. Етхуанэу къыдыщIагъунут Тбилиси и «Локомотив», Красноярск и «Буревестник», Мэзкуу и «Труд» командэхэм я зэхьэзэхуэм щытекIуэр.
Чемпионатым мэкъуауэгъуэм (июным) и 8-м щIидзэнурэ фокIадэм (сентябрым) и 28-м иухыну арат. Япэ, етIуанэ увыпIэхэр къэзыхьхэр Совет Союзым и лигэ нэхъыщхьэм гъэ къакIуэм щыджэгунут.
Абы и пэ къихуэу накъыгъэ мазэм ди регбистхэр хэтынут «Спартак» ДСО-м и Совет Нэхъыщхьэм и зэпеуэм. Илъэс къэс къызэрагъэпэщ а зэхьэзэхуэм кърихьэлIэнут Мэзкуу къалэмрэ областымрэ, Киев, Тбилиси, Ереван къикIахэр.
Ар зэриухыу, Налшык и «Спартак»-м къыпэщылът Волгоград щекIуэкIыну Урысей Федерацэм и командэ нэхъыфIхэм я зэхьэзэхуэм и япэ къекIуэкIыгъуэр. Ди щIалэхэм я хьэрхуэрэгъухэм яхэтт СССР-м куэдрэ и чемпион Гагариным и цIэр зезыхьэ ВВА-р, Красноярск и «Буревестник»-р, Мэзкуу областым и «Химки»-р, Калининград и «Буревестник»-р, Новокузнецк и «Буревестник»-р. ЕтIуанэ къекIуэкIыгъуэр бадзэуэгъуэ (июль) мазэм Смоленск щекIуэкIынут.
КIэщIу жыпIэмэ, ди щIалэхэм зэпэщIэтыныгъэ хьэлъэхэр къапэщылът. 1975 гъэм абыхэм ирагъэкIуэкIын хуейт зэIущIэ 30-м щIигъу, къэралым и щIыпIэ куэдым къыщыщIидзурэ.
Волгоград щыIа Урысей Федерацэм и чемпионатым и япэ Iыхьэм Налшык и «Спартак»-м хъарзынэу зыкъыщигъэлъэгъуащ. Ар къызыпикIуэтар Гагариным и цIэр зезыхьэ ВВА-м и гуп лъэщым и закъуэщ.
- Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и студентхэр 1968 гъэ лъандэрэ Урысей Федерацэм регбимкIэ и чемпионатым хэтщ, - жиIащ абы иужькIэ ди командэм щыджэгу икIи и тренер Лобжанидзе Александр. - 1971, 1972 гъэхэм дэ кIэух зэпеуэхэм дыхэтащ, арщхьэкIэ лигэ нэхъыщхьэм гъунэгъу дыдэ дыхуэхъуауэ дыкъызэтрагъэувыIащ. Иджыри апхуэдэ Iэмал къытхукъуэкIащи, зыIэщIэдгъэкI хъунукъым.
Налшык и «Спартак»-м япэ зэIущIэхэр Азие Курытым щригъэкIуэкIыну къыхуихуащ. Егъэлеяуэ хуабэ щIыпIэм къыщыхута ди щIалэхэм пэщIэдзэ джэгугъуэр Къэзахъстаным и къалащхьэ Алма-Ата 10:20-у щыфIахьащ. ЕтIуанэ зэIущIэр къащыпэщылъ Ташкент щынэсам щытыкIэм нэхъ есат, икIи 18:3-уэ хэгъэрейхэм ефIэкIащ.
Къагъэзэжа иужькIэ къахуеблэгъа Красноярск и «Политехник»-м нэхъапэм 8 хуэзати, 6-м дыдейхэр щытекIуат, иужьу Волгоград щызэIущIауэ. Апхуэдэу щыт пэтми, Налшык и «Спартак» республикэ стадионым хьэщIэхэр къихьащ къикIуэтын мурад ямыIэу. Абыхэм къаруушхуэкIэ захъумэжырт я ебгъэрыкIуэныгъэхэри гуащIэт. Джэгум и япэ Iыхьэр и кIэм нэблэгъэпауэщ ДыщэкI Мусэ, псоми яIэщIэкIыу, топыр красноярскдэсхэм «я къалэм щыхитIар». Загъэпсэхуу къихьэжа иужькIэ, Бжьахъуэ Ахьмэдрэ Дым Владимиррэ бжыгъэр ягъэбэгъуащ. Арати, хэгъэрейхэр 12:6-уэ текIуащ.
Тхьэмахуэ дэкIри, ди «Спартак»-р Ереван кIуащ, зыхэт гупым бжьыпэр щиIыгъыу. Абы ипэкIэ Армением и къалащхьэм щыхагъэщIат дыдейхэм къатекIуауэ щыта Алма-Ата и регбистхэр. АдэкIэ кIуэтэн папщIэ хэгъэрейхэр дыдейхэм ефIэкIын хуейт. Армырамэ, лигэ нэхъыщхьэм кIуэнухэр щагъэбелджылыну кIэух зэпеуэм хагъэхьэнутэкъым.
ЗэпэщIэтыныгъэр хуабжьу гуащIэ хъуащ. Тепщэныгъэр яIэщIэлъ пэтми, ди щIалэхэм абы фейдэ къыхахыфыртэкъым. Хэгъэрейхэми бжыгъэр къахузэIухыртэкъым. Джэгур икIэм нэсауэ, Къаскъул Мухьэмэд штрафнойр Iэзэу игъэзащIэри, зыхэт гупыр 3:0-у япэ иригъэщащ. Абы иужькIэщ наIуэ щыхъуар Налшык и «Спартак»-м текIуэныгъэр зэрызыIэщIимыгъэкIынур.
Бадзэуэгъуэм и 20-м СКЭП заводым и стадионым ди щIалэхэм къыщрагъэблэгъащ пэщIэдзэ зэIущIэм къыщыхэзыгъэщIауэ щыта Алма-Ата и «Буревестник»-р. Налшыкдэсхэм «ялъ зэращIэжынум» шэч хэлътэкъым. Апхуэдэуи къэхъуащ икIи 36:6-уэ бжыгъэшхуэкIэ хагъэщIащ.
Тхьэмахуэ дэкIри, ардыдэр къащыщIащ Узбекистаным къикIахэми. Абы и фIыгъэкIэ, иджыри зы джэгугъуэ яIэж пэтми, Налшык и «Спартак»-р яхыхьащ СССР-м и гуп нэхъыщхьэм хэтыным щIэбэнынухэм.
Абдежми къыщыувыIакъым ди щIалэхэр. 1975 гъэм ахэр Урысей Федерацэм и чемпион хъуащ.
А ехъулIэныгъэ иныр зыIэрыбгъэхьэну тынштэкъым. Илъэс ебгъуанэ хъуауэ чемпионыгъэм зыри бгъэдагъэхьэртэкъым Совет Союзми щэнейрэ щытекIуа Гагариным и цIэр зезыхьэ ВВА-м и студентхэм. 1975 гъэм зэхаубла Урысей Федерацэм и чемпионатми абыхэм лъэщу щрагъэжьат икIи пэщIэдзэ зэIущIэм налшыкдэсхэр бжыгъэшхуэкIэ щыхагъэщIат.
АрщхьэкIэ ди «Спартак»-р куэдым зэрамыгугъауэ къыщIэкIащ. Адрей зэIущIибгъуми щытекIуэри, абы дыщэ медалхэр зыIэригъэхьащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Гагариным и цIэр зехыхьэ ВВА-м и регбистхэм я тепщэныгъэр кърикъутэхащ. Псом хуэмыдэу дэрэжэгъуэт плъагъуну Налшык къыщыкIуам ар зэрыхигъэщIэжар.
Урысей Федерацэм и чемпион зэрыхъуар ди щIалэхэм я ехъулIэныгъэ инт, ауэ абы иригуфIэу зэхэсыну Iэмали зэмани яIэтэкъым - Совет Союзым и командэ нэхъыфIхэр зыхэт гуп нэхъыщхьэм зэрыхыхьэнум фокIадэ мазэм щыщIэдзауэ щIэбэнын хуейт.
