Щикъухьащ адыгэр дунеижьым
Бацэжь Мухьэмэд-Хъер итха «Адыгэ тхыдэм и энциклопедием» щыщ пычыгъуэхэр
(КIэухыр. ПэщIэдзэр мазаем и 10-м итщ).
Сыт хуэдэу щытми, хъыбарыфIхэм къытрагъэхьэри, Алий-Бэч ежьащ зауэлIу миний хъу дзэ щIыгъуу. Абы щыщу сэлэт 3500-р Мароккэм къришат, ахъшэкIэ игъэзэуэну. Арати, Шэрджэс Алий-Бэч и дзэр Iэбу Ал-Захьаб и дзэ мин 12 хъум хуэзащ. Зауэм щIидзэри, сыхьэт зыбжанэ фIэкIа дэмыкIыу, Алий-Бэч бийм и дзэр хегъащIэри, ирихужьэжащ. Ауэ езыр уIэгъэ хъуащ.
Ар къигъэсэбэпри, Iэбу Ал-Захьаб дзэшхуэ зэрегъэуIуж, езыр япэ иту къожьэ Алий-Бэч и дзэм аргуэру къытеуэну, ауэ, и уIэгъэм щхьэкIэ къимыгъанэу, абыи и дзэр зэригъэзэхуэжат. ИжьырабгъумкIэ щыIэ зауэлI гупым Ал-ТIэнтIауий, сэмэгурабгъумкIэ Шейхъ Дахьир и къуэр, езыр и кум дэтхэм я пашэу зауэм щIадзэри, бийр щIэпхъуэжыным нэсат, бзаджагъэм хуемыкIуамэ: Iэбу Ал-Захьаб и тIасхъэщIэххэр Мароккэм щыщ ахъшэкIэ ягъэзауэхэм къахэзэрыхьщ, дыщэкIэ дахьэххэри, я лъэныкъуэкIэ яшащ. Арати, етIуанэ махуэм Алий-Бэч и зауэлIхэр хьэжэпхъажэ хъуащ, псом хуэмыдэу ТIэнтIауий къаукIа нэужь. Алий-Бэч къелъэIуат зэуапIэм и щхьэр Iуихыу и псэр ихъумэну, ауэ яхуидакъым.
Сыхьэт зыбжанэ нэхъ дэмыкIыу Алий-Бэч и пщыIэм шу щэ ныкъуэ къытелъэдащ, Iэбу Ал-Захьаб и къуэдзэ Ал-Кихъил Мухьэмэд я пашэу. УIэгъэ хьэлъэ телъу пIэм хэлъым, и сэшхуэр иIыгъыу къыщылъэтри, япэ итар иукIащ. Аргуэру тIу щиукIым, къызэтеувыIэхэри и Iэ ижьым шэкIэ къеуащ. Ауэ итIани зимыту, сэшхуэр Iэ сэмэгумкIэ къищтэжри, аргуэру зыбжанэ иукIащ. Апхуэдэу зауэурэ, лъы куэд зэрыщIэжам къыхэкIыу, зыхуэмыIыгъыжу къыщыджалэм, яубыдри Iэбу Ал-Захьаб и пащхьэм ирадзащ. Абы и унафэкIэ Каир яхьыжри, и унэм дашэжащ. Абы и ужь махуиблкIэ псэужри, еянэ махуэм лIащ. ЗэрыжаIэжамкIэ, щхъухь гуэрхэр и уIэгъэм тралъхьат.
Тхыдэтххэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, Шэрджэс Алий-Бэч Иныр и лъэхъэнэгъу къэрал тхьэмадэ псоми ефIэкIыу щытащ, шыфэлIыфэ дахэ иIащ! Гу лъамытэу къэнакъым абы цIыхубэр фIыуэ илъагъуу, къэралым зегъэужьыным елIалIэу зэрыщытами. ЩIэныгъэ бгъэдэлъу, куэдым гу лъитэу, цIыхухэм пщIэрэ щIыхьышхуэрэ къыхуащIу, фIэлIыкI иIэу къекIуэкIащ. Захуагъэм и телъхьэт, цIыхухэм я хьэкъыр мыкIуэдыным, псом хуэмыдэу шынагъуэншагъэр хъумэным елIалIэрт.
Шэрджэс Алий-Бэч зэфIигъэкIахэр
ШЭРДЖЭС Алий-Бэч Иныр Мысырым и унафэщIу зэрыщытар илъэсипщI хуэдизщ, хьижрэт махуэгъэпсымкIэ 1177 - 1187 гъэхэм. А зэманым къриубыдэу абы зэфIигъэкIахэр куэд мэхъу, ауэ нэхъыщхьэхэр жыпIэнумэ, налогхэр нэхъ мащIэ ищIащ, къэрал лэжьапIэхэмрэ Iуэху зехьэпIэхэмрэ щIэрыщIэу къызэригъэпэщыжри, Iуэху зехьэкIэхэр нэхъ псынщIэ ищIащ, псом хуэмыдэу таможнэм ехьэлIахэр. Абы щIыгъуу хамэ къэралхэм сату ядэщIыныр зэпэщ ищIащ. ЦIыхухэр зыгъэгумэщIу щыта бедуинхэр пшахъуалъэхэм иригъэзыхьыжхэри, шынагъуэншагъэр зэтригъэувэжащ. Абы къыхэкIыу «ДыгъуакIуэхэм я лъапсэрых» цIэр къыфIащауэ щытащ.
КъищынэмыщIауэ Алий-Бэч Мысырым ухуэныгъэ инхэр щригъэкIуэкIащ, а ухуэныгъэхэм ящыщ куэд нобэми къэсащ. Зи цIэ къипIуэ хъунухэм ящыщщ ТIэнтIэ къалэм и мэжджытышхуэр, сату уэрамхэу (бэзэрхэу) Булакъ щищIахэр, Булакъ къалэм кърищIэкIа быдапIэр. А псом и щIыIужкIэ еджапIэу, псы ефапIэу, лъэмыжу, Мысырыр нэхъ хъумэгъуафIэ хъун папщIэ быдапIэрэ дзэ тIысыпIэу ищIахэр…
Мысырым и адыгэ тхьэмадэхэр (1775 - 1811 гъэхэм)
ШЭРДЖЭС Алий-Бэч Ин, лIэщIыгъуэ бжыгъэкIэ тыркухэм я унафэм щIэта Мысырым щхьэхуитыныгъэр къыхуэзыхьыжауэ щытар, щыхэкIуэдар 1775 гъэрщ. Ауэ абдежым адыгэхэм Мысырым и унафэр щаIэщIэкIауэ къэплъытэ хъунукъым. Сыту жыпIэмэ, тыркухэм бзаджагъэрэ дыщэкIэ ар зрагъэукIыжауэ щытар, ищхьэкIэ и гугъу зэрытщIащи, Алий-Бэч и малъхъэт икIи адыгэт. Арати, абы тетыгъуэр къылъысри, аргуэру Мысырыр адыгэхэм яIыгъыжащ 1811 гъэм нэсыху, арнаут (албан) лъэпкъым къыхэкIауэ Мысырым и уэлийуэ ягъэува Мухьэмэд-Алий Ал-Кэбир адыгэ тхьэмадэхэр «лъыгъажэкIэ» иригъэукIыху. Абы къэсыху Мысырым адыгэ унафэщI зыбжанэ щызэблэкIащ.
ЕпцIыжакIуэ Iэбу Ал-Захьаб и тхьэмадэгъуэр
ШЭРДЖЭС Алий-Бэч Иныр игъэкIуэда нэужь, и лъэпкъэгъухэмрэ и хэкумрэ зэрепцIыжам къыпэкIуэу, тырку сулътIаным Абу Ал-Захьаб Мысырым и унафэр къритат. Арати, «пэщэ» цIэр къыфIащу Уэлий хъуа нэужь, абы Алий-Бэч и гуэгъуу щытахэр хьэлэч ищIри, зэбгрихуащ. Шэрджэс Алий-Бэч къыдэщIу щыта Шейхъ Дахир зи тхьэмадэ Аккэ къалэм дзэшхуэ щIыгъуу зауэкIэ дыхьэри, дэсхэм я ныкъуэм хуэдизыр яукIащ, къэнахэм я мылъкур къытрахащ. Апхуэдэурэ Палестинэм и къалэу къыпэува псори хьэлэч зэтрищIыхьащ. Ауэ ажалыр езыми пэгъунэгъуу къыщIэкIри, зэуэзэпсэу лIащ. ЖызыIа щыIэщ и гур увыIэу лIауэ. Ауэ цIыху хей куэдыщэ зэриукIам къыхэкIыу, и гъуса гуэрхэм щхъухь иратауэ тезыгъэчыныхьхэри щыIэщ. Сыт хуэдэу щытми, епцIыжакIуэр и къулыкъум илъэситI нэхъыбэ тетакъым.
Исмэхьил-Бэч и тхьэмадэгъуэр
IЭБУ Ал-Захьаб лIа нэужь, адыгэ тхьэмадэу Лъахэм и шейхъ къулыкъур зылъысар Исмэхьил-Бэчщ. Арат Iэбу-Ал-Захьаб дзэшхуэ щIыгъуу щежьэкIэ и пIэкIэ къигъанэу щытар. Ауэ абы къулыкъур къылъыса нэужь, Алий-Бэч пэжу бгъэдэтахэм ящыщу, Iэбу Ал-Захьаб зэи гъусэ хуэмыхъуауэ жиIэу щIидзащ. Iэбу Ал-Захьаб пэжу бгъэдэтахэм ящыщт адыгэ тхьэмадэхэу Мурад-Бэчрэ Ибрэхьим Бэчри, абыхэм Исмэхьил-Бэч жиIэхэм щхьэкIэ дзэлашхэу щыщIадзэм, а тIум зэфIэкIышхуэ яIэти, Исмэхьил-Бэч шынэри лъэныкъуэ зригъэзащ.
Ибрэхьим-Бэч и тетыгъуэр
ИБРЭХЬИМ-Бэч Iэбу Ал-Захьаб и малъхъэт. Бэч цIэр къыфIаща нэужь, ар ягъэув хьэж кIуэнухэм я амиру. Абы къикIыжа нэужь, финанс IуэхухэмкIэ къулыкъущIэ нэхъыщхьэ хъуащ. Iэбу Ал-Захьаб дзэшхуэ щIыгъуу щежьэм, ар Каир къалэм и тету ягъэуват. Исмэхьил-Бэч щIэпхъуэжа нэужь, Лъахэм и шейхъ къулыкъур къылъысащ. Япэрей Iуэхушхуэу мы адыгэ тхьэмадэм къыхукъуэкIар тырку сулътIан Абдулхьэмид, Мысырыр тырку унафэ ткIийм щIигъэувэжын папщIэ, къигъэкIуа дзэм пэщIэувэнырт. Ауэ Рэхьмание деж щекIуэкIа зауэм текIуэныгъэр къыщимыхьыфу икIуэтын хуей хъури, Мысырым и ипщэ лъэныкъуэм щтапIэ кIуэжащ, Мурад-Бэчи щIыгъуу. Тыркудзэу текIуэныгъэр къэзыхьахэм, Каир дыхьэн и пэ, Мысыр къуажэу, къалэу къапэщIэхуахэр зэрапхъуащ. Абыхэм я тхьэмадэ Хьэсэн-пэщэ и унафэкIэ адыгэ тхьэмадэ щIэпхъуэжахэм я мылъкухэри трахри, я сабийхэмрэ цIыхубзхэмрэ пщылIу ящэну, пщылI бэзэрым яшащ.
Апхуэдэу леишхуэ зрахар адыгэ муслъымэнхэм я закъуэтэкъым, - журтхэми чыристанхэми я натIэ хъуар арат.
Тыркудзэм и дзэзешэ Хьэсэн-пэщэ Истамбыл зэригъэзэжу, Ибрэхьим-Бэч Каир къэкIуэжщ Мурад-Бэчи щIы-гъууи, Лъахэм и шейхъ къулыкъум пэрыувэжащ. Тырку сулътIаным и лIыкIуэ Мысыр уэлийр быдапIэм къыдамыгъэкIыу, унафэ ирамыгъэщIу, хабзэу зэрыщытам хуэдэу, Мысырым и унафэр адыгэхэм яубыдыжащ. Тырку сулътIану Мысырым дзэшхуэ къэзыгъэкIуауэ щытар щылIэм, къыкIэлъыкIуа сулътIаным Мысырым къыщыхъухэр къыфIэIуэхущакъым.
Мурад-Бэч и тхьэмадэгъуэр
ИБРЭХЬИМ-Бэч щIыгъуу тыркудзэм пэщIэта, абы щIыгъуу Мысырым и унафэри зубыдыжа Мурад-Бэч тхыдэм къыхэнэжащ Мысырым къытеуа Наполеон и дзэм зэрыпэщIэувауэ щытамкIи.
ЩIэныгъэлI Ал-Джибиртий зэритхыжамкIэ, Мурад-Бэч лIы сырыху кIэщI зэIэщIэлът, щхьэцыгъуэт, макъ гъум иIэт, жьакIацэт, и нэкIум сэшхуэ уапIэм и дыркъуэ телът, телъэдэгъуафIэт, лейзехьэт, зыкъыфIэщIыжырт. Зы сэшхуэ уэгъуэкIэ выщхьэр пиупщIырт, и теплъэр аслъэн теплъэт, зэуапIэм къыщыпэувыф щыIэтэкъым, къэгубжьамэ, и пащхьэ итыр игъэкIэзызырт. Ауэ жумартт, и тыгъэхэр куэдт, къэгубжьыгъуафIэми, теужыгъуафIэт. И бий дыдэми и пщIэр игъэкIуэдынутэкъым, и ныбжьэгъухэм яхуэпэжт, псалъэ итам тебгъуэтэжырт…
Мысырым и унафэр адыгэ амирхэм щаIэщIэлъа лъэхъэнэм а лъахэм и нэгу лъэпощхьэпо куэд щIэкIащ. Къэрал кIуэцI Iуэхухэм я мызакъуэу, къэрал щIыбым къикIхэри хэту. А псоми я нэхъыщхьэжт Наполеон и зауэр.
Наполеон Мысырым къызэрытеуар
НАПОЛЕОН и зауэм 1798 гъэм щIидзэри, 1801 гъэм нэсыху екIуэкIащ. Абы нэхъыщхьэу пэщIэувар адыгэхэрат икIи абыхэм ящыщу а зауэм тхьэмадэ, зауэлI куэд хэкIуадэри, адыгэхэр нэхъ къарууншэ хъуащ. Дауи, адыгэхэм къызэрагъэпэща дзэм и закъуэкIэ Наполеон къэгъэувыIэгъуафIэ хъунутэкъым. Мысырым зыкъом щIауэ къыхукъуэплъ Инджылызыр Iуэхум къыхыхьэщ, тыркухэри гъусэ къищIри, французыдзэр хагъэщIащ. ИкIи а лъэныкъуитIым зэдащIа зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, Мысырыр япэм зэрыщытам хуэдэу, Тырку къэралыгъуэм и зы Iыхьэу къэнэжащ… АдэкIэ, Исуф-пэщэ Уэлийуэ, тыркум и кхъухьыдзэхэм я тхьэмадэу Наполеон езэуа Хьэсэн-пэщэ абы и дэIэпыкъуэгъуу ягъэува нэужь, тырку сулътIаныр и фIэщу егупсысу щIидзащ Мысыр адыгэпщхэр (бэчхэр) зэригъэкIуэдыну щIыкIэм. А Iуэхур Тырку къэралыгъуэм ищIа унафэ пыухыкIауэ зэрыщытар адэкIэ къэхъуахэм къахощыж.
Тырку уэлий Исуф-пэщэ Лъахэм и шейхъыу адыгэ тхьэмадэ Ибрэхьим-Бэч игъэувыжат. Ауэ абы и ужь Мысырым и уэлий хъуа Хьэсэн-пэщэм адыгэхэр иужэгъуати, ятеплъэ хъуртэкъым. Арати, Истамбыл къриха къэрал унафэм ипкъ иткIэ, Ибрэхьим-Бэч, нэгъуэщI адыгэ тхьэмадэхэри щIыгъуу, лъэхъуэщым щIадзащ, зыкъоми яукIащ, я унэхэр ягъэсащ. Арати, инджылызхэр Iуэхум къыхыхьэу кърагъэутIыпщыжа адыгэхэр щIэпхъуэжын хуей хъуащ.
Хъысро-пэщэ Мысырым и уэлий щащIым, абыи адыгэхэм езэуэн щIидзэжащ. Ауэ ахэр зэтриукIэн мурад иIэу Мысырым и ипщэ лъэныкъуэмкIэ иутIыпща дзэр адыгэхэм Бэни Суеф къалэм деж къыщызэтракъутащ. АдэкIэ адыгэпщхэм Дэмэнхьур къалэм зыщагъэбыдэри, Iуэхур зытетыр инджылызхэм ирагъэщIащ. АрщхьэкIэ, тыркухэр хъийм икIати, аргуэру дзэшхуэ къагъэкIуащ, ауэ Дэмэнхьур зэхэуэми уэсмэныдзэр щыхагъащIэри, ипэкIэ зыIэрагъэхьа текIуэныгъэ псом нэхърэ нэхъ иныж къахьауэ зауэр иухащ.
Инджылызыдзэу Мысырым Наполеон щезэуахэм щыщу къэнэжахэр щикIыжым, адыгэпщхэм я тхьэмадэ Мухьэмэд-Бэч Ал-Алфий пщIэшхуэхэр къыхуащIу здашэри ягъэлъэпIат икIи быдэу къагъэгугъат тырку сулътIа-ным епсалъэхэу, Наполеон къатеуэным и пэ адыгэхэм Мысырым щаIа тетыгъуэр къалъысыжыным хэлIыфIыхьыну. Ауэ инджылызхэр икIыжа нэужь, Хъысро-пэщэ аргуэру дзэ къызэригъэпэщыжри, Мысырым и ипщэ лъэныкъуэм кIуэжа адыгэхэм ятеуащ. АрщхьэкIэ зэхэуэн щIадзэн и пэ и зауэлIхэр къызэтеувыIащ, мазэ бжыгъэ лъандэрэ кърамыта я улахуэхэр къаIэрымыхьэжауэ зэуэн ямыдэу. Абы ирихьэлIэу, Инкишарий дзэм хэта арнаут (албан) лъэпкъым щыщхэми зыкъаIэтащ. Арати, тырку уэсмэныдзэм щыщ гупитIыр зэпэщIэувэжу щызэзауэм, Мысырым и тырку уэлий ТIэхьир-пэщэ хэкIуадэри, абы и пIэм Инкишарий дзэм и тхьэмадэ Ахьмэд-пэщэ иуващ. Инкишарий дзэм и тхьэмадэу арнаут лъэпкъым къыхэкIа Мухьэмэд-Алий ягъэуващ. Ар инджылызхэм щIыгъуу къэкIуа тыркудзэм офицер цIыкIуу хэтами, иджы бэкбаши (полковник) хъуат.
Мухьэмэд-Алий адыгэхэм фIы закъыхуищIын хуэдэу щIидзэри, я тхьэмадитIым - Ал-Бэрдиси Уэсмэн-Бэчрэ Ибрэхьим-Бэчрэ - къахуэзащ икIи гъусэ къахуэхъуну къигъэгугъащ, Ибрэхьим-Бэч тырку уэлий Ахьмэд-пэщэр трихумэ. Ауэ Ибрэхьим-Бэч ар щимыдэм, Мухьэмэд-Алий шынэжри зиущэхужащ. Абы фIыуэ къыгурыIуэрт, адыгэ тхьэмадэшхуэ Ал-Алфий-пэщэр инджылыз къэралыгъуэм къикIыжрэ адыгэ тхьэмадэ псори зэкъуигъэувэжмэ лъэщ зэрыхъунухэри, Мухьэмэд-Алий ахэр зэфIэгъэкIуэдыным елэжьу щIидзащ, пэрыуэгъу имыIэу Мысырым бжьыпэр щиубыдын папщIэ.
Ар Ал-Алфий-пэщэм къыщищIэм, дзэшхуэ къызэригъэпэщри, КаиркIэ иунэтIащ, икIи Хъуршед-пэщэми, ин-джылызхэми хъыбар яритащ. Арати, инджылызхэр тырку сулътIаным епсалъэхэри, абы къэрал унафэ «лъагэ» къыдигъэкIащ Мысырым и адыгэ тхьэмадэхэмрэ абыхэм я цIыхухэмрэ зэрагъэкъуэнша псори ящхьэщихыжу. Абы щхьэкIэ къимыгъанэу, 1805 гъэм Ал-Алфий-пэщэр и дзэр щIыгъуу, Каир дыхьащ. Абы ирихьэлIэу тырку кхъухьыдзэ къэсащ, Мысырым и уэлиищIэу сулътIаным къигъэкIуа Сэлим-пэщэ щIыгъуу. Нэхъыщхьэрати, уэлиищIэм сулътIаным и унафэ тхылъ иIыгът Мухьэмэд-Алий хуэгъэзауэ. А унафэм ипкъ иткIэ, ар Балкъаным Iэпхъуэу, абы къыщыхуигъэлъэгъуа къулыкъум пэрыувэн хуейт, адыгэхэм къалъысыжырт Мысырым щаIа тетыгъуэри, щаIыгъа къулыкъу псори.
Мухьэмэд-Алий зыпэмыплъа унафэм къигъэуIэбжьат, ауэ зыкъыхимыгъэщу, мысыр щIэныгъэлIхэмрэ дин лэжьакIуэхэмрэ закъуидзэри, абыхэм сулътIаным деж тхылъ яригъэтхащ, Мухьэмэд-Алий Мысырым къигъэнэну лъаIуэу. Ар а къэралым къэнэным нэхъыбэу хуейр француз посолу абы щыIэрт, инджылызхэм япэщIигъэтын папщIэ. Арати, Iуэхум тырку кхъухьыдзэм и тхьэмадэр къыхыхьэри, Мухьэмэд-Алий Мысырым и уэлийуэ къэнэн Iуэхур сулътIаным ирагъэдащ. Мухьэмэд-Алий абы зэрыщыгуфIыкIар къригъэлъагъуэу, и къуэ Ибрэхьим тыгъэ лъапIэхэр иIыгъыу сулътIаным хуигъэкIуащ. ИкIи тхылъ хуитхащ сулътIаным и унафэ хэIэтыкIа псоми зэреувалIэмкIэ, адыгэ тхьэмадэхэм папщIэ ищIа унафэри хэту. А псоми и щIыIужкIэ, илъэс къэс тыгъэ ищIын хуейхэм и лейуэ, чысэ 400 итыну, зы чысэм дыщэ ахъшэу тху илъу, апхуэдэуи хьэжыщI кIуэхэм ятекIуэдэну ахъшэри езым и пщэм дилъхьэжыну зэрыхьэзырыр къигъэлъэгъуащ. Абы иужькIэ куэд дэмыкIыу, тырку сулътIаным и унафэр къэсащ, Мухьэмэд-Алий Мысырым и уэлийуэ игъэуву икIи унафэ къыхуищIащ адыгэ тхьэмадэхэм я гугъу имыщIыну.
Адыгэхэм я Iуэхур зэфIэувэжу щIидза къудейуэ, щIышылэ мазэм и къихьэгъуэм, 1807 гъэм, адыгэ тхьэмадэ Ал-Бэрдиси Уэсмэн-Бэч лIащ, абы и ужьым иту, а мазэ дыдэм, Ал-Алфий Мухьэмэд-Бэчи дунейм ехыжащ. Апхуэдэу зэкIэлъепсыхыжа адыгэ тхьэмадэхэм я пIэм Шахьин-Бэч иуващ.
Инджылыз къэралыгъуэм къилъытащ Мухьэмэд-Алий Мысырым и унафэр зэрыIэщIалъхьам зэгурыIуэныгъэу къэралитIым я кум дэлъыр икъутауэ, икIи ар инджылызхэм яхуэгъэза жагъуэгъу IэщIагъэу. Арати, гъатхэпэ мазэм, 1807 гъэм инджылызыдзэ Мысырым къагъэкIуащ, зауэлI минибл хъууэ, Франзер я тхьэмадэу. Дзэм и къалэныр Мухьэмэд-Алий IуигъэкIыу, французхэр Мысырым пэIэщIэ щIынырт. Инджылызхэр щыгугъырт адыгэ тхьэмадэхэм я дэIэпыкъуныгъэм икIи абыхэм яIа тетыгъуэ псори ирагъэгъуэтыжыну жаIэрт, ауэ адыгэхэм ядакъым. Зы лъэныкъуэкIэ, ар МысырымкIэ нэхъыфIу къалъытакъым, адрей лъэныкъуэмкIэ, Мухьэмэд-Алий-пэщэм зыхуей псори къахуищIэну къигъэгугъати, абы адыгэхэр гъусэ щыхуэхъум, инджылызхэр Мысырым икIыжащ. Абы иужькIэ Мухьэмэд-Алий къэрал унафэр, ныкъуэкъуэгъу имыIэжу, къыхуэнащ. Адыгэ тхьэмадэхэми екIужати, Шахьин-Бэч Мысырым и ипщэ лъэныкъуэм къыщикIыжым, дахэ дыдэу пэгъуэкIри, тыгъэ лъапIэхэри хуищIащ икIи Ал-Джизэ хьэблэм унэшхуэ щыхуищIри щIигъэтIысхьэжащ. Ауэ Ибрэхьим-Бэч, Мухьэмэд-Алий дзыхь къыхуищIыртэкъыми, къигъэзэжын имыдэу а къэралым и ипщэ лъэныкъуэм къэнащ.
Адыгэ тхьэмадэхэм я Iуэхур Мысырым щызэтеувэжа хуэдэу зэкIэ къалъэгъуами, ар нэпцI защIэу зэхэлът. Къэралым и адыгэпщхэр гъэкIуэдыным теухуа унафэр къэзыщтар хэту щытми, а Iуэху еплъыкIэ ткIийр щыIэт, ар зыгъэзэщIари Мухьэмэд-Алий-пэщэрщ. Абы папщIэ «быдапIэм и лъыгъажэр» къызэригъэпэщри, адыгэ тхьэмадэу къригъэблэгъауэ хъуар зэтриукIащ.
Хьэрып тхыдэтх Ал-Джибиртий къызэригъэлъэгъуэжымкIэ, и къуэ Тосон я пашэу, Сирием дзэ игъэкIуэнути, гъатхэпэ мазэм и 1-м, 1811 гъэм Мухьэмэд-Алий Мысырым и тхьэмадэхэмрэ лIыщхьэхэмрэ я быдапIэм иригъэблэгъащ, псори зэгъусэу абы къыдэкIыу, ежьэным хуэхьэзыру Каир пэмыжыжьэу щыт дзэр гъуэгу трагъэхьэну. Арати, адыгэ тхьэмадэхэм сэлам къарихыу дахэ къажриIа нэужь, Мухьэмэд-Алий япэ иту гупыр къришажьэри, быдапIэм къыдэкIыу щIадзащ. Iуэхур зэрагъэпсам тету, адыгэпщхэрат яужь дыдэу быдапIэм къыдэкIын хуейр. Арати, ахэр къыдэкIын и пэ быдапIэм и куэбжэхэр зэхуащIри, шухэр дэкIыпIэ зэвым даубыдащ. Лъыгъажэм хуагъэхьэзыра сэлэту дэкIыпIэм къыдэплъэу лъагапIэм тетхэр Iэщэу яIыгъ псомкIи къауэу, шэр лъэныкъуэ псомкIи къателъалъэу щалъагъум, адыгэ шухэм щIакIуэ гъэщIэрэщIауэ я плIэм илъхэр зытрадзщ, шыхэм къепсыхщ, я Iэщэхэр кърапхъуэтри, хэт бжэмкIэ жащ, Iуахын я гугъэу, хэт быдапIэ пщIантIэшхуэмкIэ иунэтIащ сэшхуэр игъэдалъэу. Ауэ шэуэ къателъалъэм къанэ щымыIэу иригъэгъуэлъыкIащ. Адыгэхэм я тхьэмадэ Шахьин-Бэч зэрыджалэу, и щхьэр паупщIри, Мухьэмэд-Алий-пэщэм хуахьащ, гуфIапщIэ къыIахыну.
Ал-Джибиртий тхыдэтхым зэрыжиIэмкIэ, а махуэм быдапIэ лъыгъажэм хэтауэ къела адыгэ тхьэмадэ закъуэр Iэмин-Бэчщ. Ар и шым тесу быдапIэ блыным яфIыдэкIуейщ, епкIэри, Щам кIуэжащ.
БыдапIэм и куэбжэр зэхуащIу абы даубыдахэр яукIыу зэрыщIадзэу, нэгъуэщI сэлэтхэр абыхэм я унагъуэхэм ятеуэри, я унэхэр зэрапхъуащ, я цIыхубзхэмрэ сабийхэмрэ леишхуэ къылъагъэсащ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, а махуэм быдапIэм даукIыхьахэмрэ нэгъуэщI щIыпIэхэм бэлэрыгъауэ щаукIа адыгэ тхьэмадэхэмрэ зы мин хуэдиз хъурт.
Мысырым и тет Шэрджэс Алий-Бэч Иныр.
Пирамидэхэм я деж Наполеон и дзэмрэ адыгэ мамлюкхэмрэ щызозауэ.
1798 гъэ, бадзэуэгъуэм и 21. Сурэтыр Луис Франсуа ищIащ.
