Щикъухьащ адыгэр дунеижьым

 

 

 

ГУГУ Акрэм:

Псы къиуам нэхърэ нэхъ куущ ди Iуэхур

Сирие Адыгэ ФIыщIэ Хасэм и тхьэмадэ Гугу Акрэм Щам ис ди лъэпкъэгъухэм я IуэхукIэ ­КъБР-м, Адыгейм, КъШР-м къэкIуащ фокIадэм и пэщIэдзэм. Тхьэмадэм Дунейпсо Адыгэ Хасэм зыхуегъазэ бэлыхь хэхуа щам адыгэхэм зэрызыщIагъэкъуэну Iэмал къагъуэтыну. Сирием къиIэпхъукIыжыну хуейхэм я Iуэхур къэзылъахъэр куэдщ. «Адыгэ псалъэм» иджыблагъэ къыщыщIыхьам Акрэм я гугъу къытхуищIащ гъэзэкIуэжын хуейхэм я хэкIыпIэу езым къилъытэхэм.

- Хасэшхуэм зэрызыхуэвгъазэхэм къазэры­хэ­щым­кIэ, Адыгеймрэ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ хуэдэу, къэкIуэжхэр Къэрэшей-Шэрджэсми итIыс­хьэну хуит ящIыну фолъаIуэ. Сыт ар къызыхэкIыр?
- Сирием ис адыгэхэр гузэвэгъуэ итщ. Ахэр щыпсэу лъэныкъуэм зауэ щокIуэкI. Зи унэ къэуа, зи лэжьапIэ зыфIэкIуэда куэду щыIэщ. Хэкум къагъэзэжыныр куэд щIауэ адыгэхэм я гум илъщ, ауэ мы гузэвэгъуэм нэхъ хэкъузауэ иригъэгупсысащ абы. Иджыри къэс Iуэхур тэмэму екIуэкIащ, ауэ квотэр - республикэм илъэсым къриубыдэу кърагъэтIысхьэжынум и бжыгъэр - ирикъури, ар къызэтрагъэувыIащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым хухахар щиплIрэ щэ ныкъуэрэт зэрыхъури, апхуэдиз къэкIуэжащи, мыбы щыпсэуну хуит зыщI тхылъхэр зэкIэ ятыжыркъым. Тхылъ зратахэм нэрыбгэ щищ хуэдиз Сирием щыщу къахэхуащ, адрейхэр нэгъуэщI лъэпкъхэщ. Дамаск къикIыу мыбы къэкIуахэм зэрыщыпсэун тхылъ къыдахыну яхузэфIэкIыжыркъым. Адыгейм и квотэр зэкIэ ирикъуакъыми, ди лъэпкъэгъухэр Мейкъуапэ иджыри макIуэ.  Мыбыи и гугъу сщIынут - Сирием къикIыжхэр «Пэрытымрэ» ДАХ-мрэ я егъэблагъэ тхылъхэмкIэ къэкIуэжу щытащ иджыри къэс. Иджы а тхылъхэр Урысей посольствэм идэжыркъым. ЛIыкIуэм жиIащ: «ДАХ-мрэ «Пэрытымрэ» хуиткъым илъэс пIалъэкIэ мыбы щыIэну къезыгъэблагъэ тхылъ зыгуэрым хуагъэхьыну. Абыхэм къагъэхь лъэIухэмкIэ дэ афIэкIа визэ зыми еттынукъым». «Абы къикIыр Сирием щыщхэм Урысей гъуэгур, Кавказ щIыналъэр яхузэхуэщIауэ ара?» - жаIэри еупщIати, «Хьэуэ, туристу е сату IуэхукIэ кIуэ хъунущ. Урысей Федерацэм щыпсэу унагъуэ гуэрым егъэблагъэ тхылъ къыхуригъэхьмэ, абыкIи дгъэкIуэнущ», - жиIащ. Туристуи сатуущIэуи укъэкIуэну куэдкIэ нэхъ гугъущ, ахъшэ нэхъыби токIуадэ (бизнес-визэмрэ туристым еймрэ ахъшэфI щIэтын хуейщ: я нэхъ мащIэу доллар щих), зэман нэхъыби ехь. Дэ иджы ДАХ-м делъэIуу аращ егъэблагъэ тхылъ къызэрыдэтхын Iэмал гуэр къытхуагъуэтыну. Илъэс дызыхуэкIуэм и квотэмкIэ Налшык укъэкIуэж щыхъуну пIалъэр къэсыным куэд поплъэ, ауэ нэрыбгэ щиплIрэ щэ ныкъуэр мащIэщ, мин-минитI ящIыфмэ, хъарзынэт. Адыгейм, псалъэм папщIэ, илъэс къихьэнум и квотэр минитIым нэс иIэтащ. Налшыки апхуэдэ гуэркIэ дыщогугъ. Къэбэрдей-Балъкъэрым нэхъ тыншу къокIуэж, санаторэм щIагъэсу, ерыскъы ирату, ахъшэ тIэкIуи яIэрыхьэу. Адрей республикэхэр апхуэдэ дыдэу хуэхьэзыркъым къыддэIэпыкъуным. Иджыблагъэ дыздэщыIа Адыгейми Къэрэшей-Шэрджэсми кърагъэблэгъэну жаIа щхьэкIэ, абыхэм унагъуэхэм трагуэшэну аращ. Мыбы къэкIуэжхэр зэхэсмэ, зэгъусэу псэумэ, дэIэпыкъуэгъу нэхъ зэхуэхъуфынухэщ. Къуажэ-къуажэкIэ зэбгрыкIынри тэмэмщ, ауэ зы унагъуэ закъуэ зы жылэм дэбгъэтIысхьэмэ, ар гугъу ехьынущ. Унагъуищ-плIыурэ къуажэхэм кIуэмэ, нэхъ зэдеIэнхэщ, зэдэIэпыкъунхэщ, я Iуэху зэфIагъэкIынщ, зыхэсхэми щIэгъэкъуэн яхуэхъунщ.
Сирием къинахэр икъукIэ егъэгузавэ мы IуэхуитIым - кърагъэхьэжыным я бжыгъэм хагъэхъуэнымрэ визэ къаIэрыхьэнымрэ.
- Квотэм ипкъ иткIэ, цIыху щиплIрэ щэ ны­къуэрэ гъэм и кIуэцIкIэ къихьэну хуиту ара, зыщыщ лъэпкъым емылъытауэ?
- НтIэ.
- Абы къикIыр Сирием къикIыжыну хуейхэм ящыщу зыми дэфтэр ирамытыну ара, илъэсыр иухыху?
- Иратынукъым, зэрыжысIащи, иратыжыркъым икIи.
- НтIэ, псалъэм папщIэ, зыгуэрхэр къэкIуэжауэ исщ, мазищ дэкIмэ, икIыжын хуейщ, визэ пIалъэр йокIри. Дауэ ахэр зэрыхъунур?
- Къэралым щыпсэуну хуит зыщI тхылъыр мазищым и кIуэцIкIэ къыIэрымыхьэмэ, икIыжын хуейуэ къокI. Дэ дыщIолъэIу мазищым къриубыдэу а Iуэхур - дэфтэр къратын Iуэхур - зэфIагъэкIыну. Мазищыр дэкIмэ, Урысейм уикIыу укъихьэжын хуейуэ щытщ. Нэхъ гъунэгъуу Осетие Ипщэм, Абхъазым кIуэхэрт абы папщIи, ари ядэжыркъым иджы - нэгъуэщI къэрал кIуэн хуейщ жаIэ. Сирием кIуэжмэ, къэкIуэжыфынукъым ахэр.
- «Пэрытымрэ» ДАХ-мрэ ирагъэхь егъэблагъэ тхылъхэм сыт дагъуэр?
- «Пэрытымрэ» ДАХ-мрэ нытхурагъэхь егъэблагъэ тхылъхэр урысей лIыкIуэм иджыри къэс идэрт. Иджы зыгуэрхэр Мэзкуу тхащ: мыпхуэдэу адыгэхэр йокIыж, тхьэмахуэ къэс егъэблагъэ тхылъу щитI-щищ къытIэрохьэ. Тхьэм ещIэ, ятха псор сэ сщIэркъым. Ауэ жэуапу къратыжащ: вгъэувыIэ, афIэкIа евмыт. Адыгэ Хасэм и лIыкIуэхэр урысей лIыкIуэм елъэIуащ, арщхьэкIэ: «Мыр унафэу къытхуэкIуащи, абы дытекI хъунукъым», - жаIащ.
- Фи ещанэ лъэIур щIалэгъуалэм я еджэн Iуэхум епхащ. Зи гугъу фщIыр мы илъэсым къыщIэтIысхьахэр ара?
- Ди Хасэр зэрылажьэрэ, «Хэку» зэгухьэныгъэм Iэмал къыдет ди щIэблэм ящыщ бжыгъэ гуэр илъэс къэс мыбы щедгъэджэну. Налшык, Мейкъуапэ университетхэм цIыху щэ ныкъуэ зырыз нэгъабэ щрагъэджэну хъыбар къыдагъэщIауэ щытащ. Сирием щыщу Налшык университетым щрагъэджэну дыщIэлъэIуу зи тхылъ къедгъэхьахэр 39-рэ, еджапIэ нэхъыщхьэ къаухауэ аспирантурэм щIэтIысхьэну хуейхэр нэрыбгэ 17; Мейкъуапэ университетым - 29-рэ, аспирантурэм щIэтIысхьэнухэр - 9 хъурт. Къэбэрдей-Балъкъэрым нэгъабэ къэкIуахэр псори къащтащ, ауэ университетыр къаухауэ аспирантурэм щIэтIысхьэну Адыгейм кIуахэм папщIэ апхуэдэ Iэмал ямыIэу, Бжьэдыгъукъалэ (Краснодар) ягъэкIуэну жаIэри, ари яхузэфIэгъэкIакъым.
Нэгъабэ а IуэхухэмкIэ къыддэIэпыкъуахэу КъБКъУ-м хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм ядэлэжьэ-нымкIэ и IуэхущIапIэм и унафэщI Къуэдзокъуэ Анатолэрэ «Хэку» жылагъуэ зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ НэкIацэ Владимиррэ Тхьэм игъэпсэу.
Мы гъэм хъыбару нытIэрыхьаращ: Иорданиеми, Сириеми, Тыркуми щыщу цIыху тхурытху нэхъыбэ щытхуегъэджэнукъым. Ар икъукIэ ди жагъуэ хъури, КъБР-м и Iэтащхьэ Къанокъуэ Арсени нэгъуэщI лIыщхьэхэми дахуэтхащ, урысей лIыкIуэм деж декIуэлIащ, Къарэмырзэ Барэсбий дыкъепсэлъащ, Адыгей университетым и тхьэмадэми зыхуэдгъэзащ. Езыхэри Мэзкуу псалъэурэ Адыгейм нэрыбгэ 17 щрагъэджэну къыджаIащ, я тхылъхэр икIэщIыпIэкIэ къеттын хуейуэ нытхуаIуэхуащ. Арати, ди Хасэм нэрыбгэ 12 некIуэлIащ Адыгейм щеджэну гукъыдэж яIэу. Абыхэм я тхылъыр къедгъэхьащ, арщхьэкIэ нобэ къыздэсым зыри къащтакъым, тхылъхэр вгъэгуващ жаIэри. Тхьэмахуэм и кIуэцIкIэ пIащIэгъуэкIэ дгъэхьэзырат тхылъхэр, махуитIкIэ нэхъ пасэуи зэфIэдгъэкIат. Зыгуэрым и зэранкIэ и чэзум зэIэпа-мыхыфамэ, ар Хасэми щIалэхэми я лажьэкъым. Ди университетхэм экзаменхэр тIэкIу нэхъ гувауэ щыIах - арагъэнкIи хъунщ Iуэхур щIызэблэуар. Дауэ щымытми, ди жагъуэ хъуащ тхылъхэр тэмэму едгъэхьауэ, нэрыбгэ 12 къудей фIэкIаи мыкIуэу, абыхэми я Iуэхур зэрызэфIэмыкIыр. Пэжщ, иджыри ди гугъэр хэтхыжакъым ахэр Мейкъуапэ щеджэным.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и гугъу пщIымэ, Къуэдзокъуэ Анатолэ тхылъ нытхуригъэхьащ: дэ бжыгъэ пыухыкIа гуэр вжетIэфынукъым мы гъэм къэтщтэфынум теухуауэ, ауэ МэзкуукIэ тхьэмадэ гуэрым депсэлъащи, нэхъыфIу еджахэр къыхэфхи, я тхылъхэр къевгъэхь къыджиIащ. Нэрыбгэ 48-м я дэфтэрхэр къедгъэхьри, абыхэм ящыщу цIыху 29-рэ къыхахащ, иджыри 9 хагъэхьэжыну дыкъагъэгугъащ. Адрейхэм экзаменхэмкIэ къахьар балл мащIэIуэу жаIащ. Ахэр университетым и гъуэгумкIэщ. «Хэкум» худиIэ пыщIэныгъэмкIэ цIыху 54-м я лъэIу тхылъхэр къедгъэхьащ ирагъэджэну. Иджы ахэр псори щIагъэтIысхьэну дылъаIуэу аращ. Я тхылъхэр щыщIагъэ ямыIэу къаIэрыдгъэхьащ.
- Езы Хасэм и лэжьыгъэр дауэ хъурэ зауэр екIуэ­кIыу?
- Сирием адыгэу исыр псори зы Хасэм епхащ. Ар Дамаск дэтщ. Сэ илъэсищ хъуауэ сриунафэщIщ абы. Унафэ Iуэху зезыхьэхэр нэрыбгибгъу дохъу. Ахэр пхъэ-идзэкIэ къыхах. Дэ къудамих диIэщ: Джолан, КъунейтIрэм зы дэтщ, Дамаск къыбгъэдэт хьэблэхэм къудамитI: зыр Къудсие, адрейр адыгэ къуажэ Мардж-СулътIаным. Хьомс куейм зы, Хьэлэб куейм зы. Ахэр псори ди Хасэм къепхащ. А къудамэхэм я унафэщIу догъэув жылэдэсхэм нэхъ зыхуэфащэу къалъытэхэр. Абыхэми нэрыбгэ бгъурыбгъу я унафэщIщ. Дэ хуэмыщIауэ псэу унагъуэ плIыщIым мазэ къэс ахъшэ ядот - ар Дамаск и закъуэщ. Хьомс ейр щхьэхуэщ, ахэр ищI хуэдиз мэхъу. Хьэлэбым - щэрэ тIощIрэ хуэдиз. Абыхэм мазэ къэс лирэ мин зырыз мынэхъ мащIэ ядот. ХэхъуапIэ тхуэхъур зыбжанэ мэхъу. Нэрыбгэ минибгъу хэтщ ди хасэми, абыхэм мазэм хуэзэу лирэ пщыкIутху къат. НэщI мазэм бытыр папщIэуи ахъшэ хъарзынэ къытхухокI ди Iуэхухэм тедгъэкIуэдэну.
- Хьэрыпхэми къыхалъхьэрэ?
- Хьэрыпхэми къыхалъхьэ. Псапэ зыщIэнум, Адыгэ Хасэм дзыхь хуащIри, кърат. Муслъымэн динымкIэ илъэс къэс ахъшэ хэбгъэкIын хуейщ уи мылъкум, тхьэмыщкIэхэм уадэIэпыкъун щхьэкIэ.
- «Сэджыт» жыдоIэ дэ. НэщI мазэм ят бытырым нэмыщI сэджытри фи деж нрахьэлIэу ара?
- Хуейм хуитщ кърихьэлIэну. ИтIанэ махуэгъэпс къыдыдогъэкIри, адыгэ унагъуэхэм яхудогуэш. Дэ пщIэншэу ядот, езыхэм абы и уасэм нэхърэ нэхъыбэ къыхалъхьэж. Апхуэдэуи нэщI мазэм ерыскъы къытхуокIуэ, щыгъыни и гъусэу. Мазэм зы унагъуэм хурикъунур.
- Ар дэнэ къыздикIыр?
- Дамаск дэт фабрикэшхуэхэм, нэгъуэщI IуэхущIапIэхэм. «Жор Плъыжьми» къыдет. А псори къытIэрыхьа нэужь, адрей къудамэхэм допсалъэри тыдогуэшэж. Псалъэм папщIэ, Къудсием тхьэмыщ-кIэу дапщэ щыIэр? - ТIощIитI. - НтIэ, тIощIитIым я Iыхьэр мыращ, жыдоIэри ядот, езыхэм унагъуэхэм хуагуэшыж. Ди хасэм, кIуэ, иджы мы къекIуэкI зауэм щхьэкIэ зэпыуащ, ауэ къэфакIуэ плIыщI диIэщ, щIали хъыджэбзи хэту, я фащэкIи зыхуей хуэзэу. Къэралым, адыгэхэм я махуэ лъапIэхэм щыдогъэлъагъуэ, нэгъуэщI хэкухэми кIуэфынхэу, ди щхьэ иритIэтыну апхуэдэхэщ. Журнал къыдыдогъэкI «Эльбрус» и цIэу, тхакIуэхэр диIэщ. Бзылъхугъэ зэхэс диIэщ. Абыхэм сату щащI махуэхэр къызэрагъэпэщ, кърахьэлIа хьэпшыпхэр ящэри, абы къыхэкIыр Хасэм кърат. Топджэгу гупхэри диIэщ, нэгъуэщI къэрал зэпеуэхэм хэту. Хасэм унэшхуэ диIэщ, гукъеуэри гуфIэгъуэри щебгъэкIуэкIыфыну. Ар мылъку зыбгъэдэлъым уасэ нэхъыбэкIэ, зимыIэм - хузэфIэкIым хуэдизкIэ ядотри, ари хэхъуапIэ тхуохъу. КъБР-м и Iэтащхьэ Къанокъуэ Арсен ныщыкIуам доллар минищэ къыдитати, Хасэм и щIыIум къытет унэр нэгъабэ къэтщэхуащ, школ къызэIутхащ. Абы пщэдджыжькIэ нэхъ цIыкIухэр, шэджагъуэ нэужьым нэхъыжьхэр щыдогъаджэ. Ди хасэ псоми школхэр къепхащ, сабийхэм адыгэбзэр щрагъэджу.
- Абыхэм зыгъэпсэхугъуэ махуэхэм, къэрал еджапIэм къыщыдэхуэм, щеджэ къыщIэкIынщ.
- Хьэуэ. Абы щедгъаджэр иджыри школым щIэмытIысхьа цIыкIухэращ: илъэсищым щыщIэдзауэ илъэсихым нэс. Илъэсихым сабийр къэрал школым макIуэ. Дэ адыгэбзэм и закъуэкъым едгъащIэр. Тхылъу къэралым ейхэми идогъаджэ, адыгэбзи, инджылызыбзи, франджыбзи идогъащIэ. Къэбэрдейм къытхураша буквархэмкIэ едгъэджэну щыщIэддзэм, сабийхэм гугъу къащыхъуащ къагурымыIуэу. ИтIанэ дытIысри, тхылъищ зэдгъэпэщащ, сурэт зэмыфэгъу дахэхэр иту - илъэсищым, илъэсиплIым, илъэситхум ятещIыхьауэ. Абы къэралыр арэзы техъуауэ къыдыдогъэкI. Иорданиеми яхуедгъэхьат а тхылъхэри, куэду ягу ирихьащ, абыи щытрадзащ. Тыркум щыпсэу адыгэхэри къызэлъэIуащ яхуезгъэхьыну. Сабийхэр абыкIэ тыншу йоджэ, илъэсищым и кIуэцIкIэ тхузэфIокI ари.
- Иджыпсту псори нэхъ зыгъэгузавэр фи деж щекIуэкI зауэращ. Сыт хэкIыпIэу флъагъур? Адыгэхэм къэкIуэжыну яхузэфIэкIыну хьэмэ нэхъыбэр къинэну? Е зауэр увыIэну гугъэ щыIэ? ФIыуэ дызыщыгугъынур сыт?
- Мыр ди адэжьхэр, ди анэжьхэр зэрыкIа къэралщ, ахэр мы Хэкур ялъагъуну щIэхъуэпсу дунейм текIы-жащ. Дэ ди насыпкIэ ар тлъэгъуащ, дыкъихьащ. Адыгэу Сирием исым я нэхъыбэр къэкIуэжыну хуейщ. Зауэ щыIэми щымыIэми а гугъэр яIэщ. Ауэ къеблагъэ тхылъымрэ визэмрэ я Iуэхур гугъу хъуащ. Дэ мыбы дыкъыщыкIуэкIэ, афганым, пакистаным,      индым, ермэлым хуэдэу къытхущытын хуейкъым. Дэ мыбы дыщыщщ. Посолыр къыдэпсалъэмэ, фэ Урысейм фрицIыхущ жеIэ. НтIэ, дрицIыхумэ, туристу хьэмэ сатуущIу фIэкIа дыкъакIуэ щIэмыхъур сыт? Сыт дэрэ хамэ дыдэу нэгъуэщI къэралым къикIамрэ дызэхуэдэн щIыхуейр? Ар ди жагъуэ мэхъу. Дэ Урысейм и лъэпкъыу дыкъилъытэмэ, адыгэм нобэ зыхуигъазэмэ, Хасэм и тхылъкIэ визэ къритын хуейщ. Абы дыщIолъэIу. Ельциным и зэманым тыншу зэфIэкIырт псори. Сэ сIыгъщ мы къэралым и паспорт, Сирием къыщыдэсхауэ. А зэманым посольствэм паспорт къыщыдатырт, мыбы дыкъэмыкIуэу. Иджы къыдэкIа унафэхэмкIэ илъэситху-блы докI, паспортыр къыпIэрымыхьэу. Дунейм и дэнэ щIыпIэ къикIа цIыхуми а зэманым къриубыдэу къыIэрыхьэнущ а паспортыр. НтIэ, сыт дэ дыадыгэщ, мы къэралым дыщыщщ щIыжытIэм и мыхьэнэр? Дэ зыгуэркIэ нэхъ псынщIэ тщащIын хуейщ ди тхылъхэр зэфIыхьэныр, уасэуи зэмануи текIуадэр нэхъ мащIэу. Аращ цIыхухэм я гур зыгъэмащIэр. Дамаск къикIа хьэрыпми къэкIуэжа адыгэми зэхуэдэу йоплъ.
Тхьэр арэзы къахухъу, дэ фIыщIэшхуэ дощI иджыри къэс къытхуащIа псом щхьэкIэ, ауэ зэкIэ ди гукъеуэр къэрал Iуэху хъуакъым, республикэхэм щекIуэкIыу аращ. Мыбы и унафэр къуэш республикэхэм я Iэтащхьэхэм къэралым и президент Путиным бгъэдэтIысхьэу ирагъэщIын хуейщ, Сирием ис адыгэхэр нобэ гузэвэгъуэ итщ, жраIэу пхагъэкIыпхъэу къызолъытэ. Псыр зыгуэрым щыщIэуэм деж, псори дэIэпыкъуэгъу хъу хабзэщ. Псы къиуам нэхърэ нэхъ куущ ди Iуэхур. МафIэ зэщIагъэнам унэхэр хесхьэ, цIыхухэр гузэвэгъуэшхуэм хидзащ, хэкIуадэри мащIэкъым. Сирием, Тхьэм жиIэмэ, гува-щIэхами щиухынщ а щытыкIэ шынагъуэр, ауэ япэкIэ плъэн хуейщ. Мысырым, Ливием, Ливаным къыщыхъуахэм заукъуэдиинкIэ шынагъуэ щыIэщ. Тыркуми и Iуэхур тэмэмкъым, абыи курдхэм зыкъыщаIэт. А къэралым и премьер-министр Эрдоган и зэран Сирием къекIащ. Тыркум ис адыгэхэр арэзыкъым.
- Сыт жиIар?
- Iэщэр кърырегъашэ, Сирием къезауэхэр ехъумэ. Сирием щIыпIэ щыдубыдын хуейщ, къэралым и цIыхухэмрэ и кхъухьлъатэхэмрэ къимыхьэфу жиIащ. Иджыпсту Тыркуращ зи зэран нэхъ къыдэкIыр.
- Асад Башар еныкъуэкъухэм Тыркур ядэIэпыкъуу ара?
- Аращ нэхъыбэу ядэIэпыкъур. ИтIанэ КъэтIэрымрэ Саудымрэ. Иджыпсту Америкэми Израилми нэхърэ Тыркум и зэран нэхъ къыдокI. Дэ тIури дымуслъымэн къэралщ. Пщэдей езыхэм къащыщIынур ящIэрэ?
Ныбжьэгъур зыхуэдэр къыщыпщIэнур гузэвэгъуэ ущихуэращ жаIэ. Аращи, Тхьэр арэзы яхухъу къыд-дэIэпыкъуахэм, зыми яхузэфIэкI къагъэнакъым, ауэ мы унафэ къыдэкIахэм уапхыкIыну тыншкъым. Куэд мэхъу урысей лIыкIуэм деж махуэ къэс кIуэуэ визэ зрамытхэр. Куэд мэхъу мыбы къэкIуэжауэ тхылъ къыIэрымыхьэу зи мазищ пIалъэ икIахэр. ДыщIолъэIу абыхэм я Iуэхур нэхъ тынш щащIыну.
Студенту къакIуэхэр илъэсиплIкIэ республикэм щеджауэ, адыгэбзэри урысыбзэри яIурылъу мыбы щы-тIысыжмэ, я адэ-анэри къашэж. Нобэ нэрыбгищэ университетым щIэбгъэтIысхьэмэ, унагъуищэ къыбошэж. Ахэр зыгъэпсэхупIи нэгъуэщIи щIэгъэтIысхьэн хуейкъым, езыхэр дэIэпыкъуэгъу хъунухэщ. Сирием искъым унэ зимыIэ адыгэ. Унэхэри щыпудкъым. Аращи, абы унэ щищэмэ, мыбы къыщищэхужыфынущ. Университетым щIэтIысхьэнухэр Iэмал имыIэу нэхъыбэ хъумэ нэхъыфIщ. Ар зыуэ. ИтIанэ, дэ цIыху диIэщ фабрикэхэр, заводхэр ищIу, сатум хэпщIауэ, ахъшэ IэщIэлъу, лэжьэфыну IэкъикI иIэу. Ахэр мы щIыналъэм дэIэпыкъуэгъу къыхуэхъунущ. Iуэху зэфIагъэкIыу, я фIагъ хэгъэгум ирагъэкIыу.
- Хэгъэгур зыхуэныкъуэр ардыдэращ - экономикэм зиужьынырщ.
- Инженерхэр диIэщ, дохутырхэр нэхъыбэжщ. Сэ Джоланым сыщыщщ. Джоланым ди щыгъынхэм фIэкIа дымыIыгъыу дыкъикIащ, дгъэзэжын тфIэщIу. Дамаск дыкъыщыкIуэм, шэтыри дыщIэтIысхьа-къым, уэрамми дыкъытенакъым, дылъэIуакъым. ДызэдэIэпыкъужурэ хэт еджэу, хэт лажьэу, хэт дзэм хыхьэу, дыкъызэфIэувэжащ. Машинэхэр диIэ хъуащ, IэнатIэхэм дыпэрыхьащ. Адыгэ щIалэрэ хъыджэбзу Сирием исым я нэхъыбэр университетым щеджащ. Мыхэр губзыгъэу, Iущу Iуэху зэфIагъэкIыфыну апхуэдэщ, Хэкум зэ изагъэхэмэ, IэнатIэ ягъуэтмэ, Iуэху ящIэнущ. ТхьэмыщкIэ, факъырэ дыдэ, зышхын зымыгъуэт диIэкъым дэ. ЩыщIагъэ зиIэ щыIэщ, ауэ и Iэ ишийуэ, шэтыр щIэтIысхьэу, - хьэуэ. Мы гузэвэгъуэ къекIуэкIми зы адыгэм и Iэ ишиякъым. Адыгэхэр зэкъуэтщ. Нэрыбгищэрэ тIощIрэ хуэдиз Хьомс къикIри Дамаск къэIэпхъуащ. Абыхэм дэIэпыкъуэгъушхуэ яхуэхъуащ хьэблэ зыдэсхэм щыIэ Хасэ къудамэхэр, уни, ерыскъыи, хьэпшыпи къыхуагъуэтащ. Ахъшэ зиIэр унэ щIэтIысхьащ. Мы республикэм адыгэ нэхъыбэ къихьэху, адыгэм дежкIэ нэхъыфIкъэ? Къэрэшей-Шэрджэсым дыгъуасэ къыщыдэлъэIуащ, Iэмал иIэмэ, гупу къэвгъакIуэ жаIэри. Абы адыгэ нэхъыбэ кIуэху, езы адыгэми я Iуэхур нэхъ тэмэм хъунущ. МыбыкIи арауэ къызолъытэ. Адыгэу дунейм тетыр къэрал тIощIитIым щыгуэшауэ тепхъащ. Хуэкъулей ищIын хуейщ адыгэр мы къэкIуэжыным. Къулей щыхъукIэ, къэкIуэжынухэщ. КъыщIэмыкIуэжыфыр а жысIахэращ. Фи деж щылъапIэщ псори. ХьэщIэщ ущIэтIысхьэфынукъым. Къанокъуэ Арсен нэхъапэми селъэIуауэ щытащ, иджыри солъэIу куэд щIауэ къэкIуэжахэм  щIы къратыну, езыхэм унэ иращIыхьыфын хуэдэу. Налшыки жаIэркъым, зы щIыпIэ гуэрым деж щIы къыщыхупачамэ, хуэмурэ езыхэм я ахъшэкIэ ягъэувынут къуажэр.
- Зауэм зэрыщIидзэрэ къэкIуэжахэр адэжь щIыналъэм хуэм-хуэму йозагъэ. Ауэ къэкIуэжу зыгъэзэжаи щыIэу хъыбар зэхэтхащ. ЦIыхухэм сыт жаIэр, мыбыкIэ къэкIуэжахэм сыт я щхьэ кърикIуэу щызэхэфхыжрэ адэкIэ?
- АбыкIэ хъыбару къызэрытлъэIэсымкIэ, мыбы къэкIуэжахэм дахэу къапекIуэкIащ. Унэ дахэхэм щIагъэтIысхьащ, ерыскъы кърат, абы нэхъыбэ сыт яхуэпщIэнур? Ауэ зи унэ, зи машинэ, зи Iуэху къэзыгъэна щыIэщ. И унэ къэуауэ, и сабийм, и унагъуэм тешыныхьу гузэвэгъуэкIэ къэкIуэжа щыIэщ. Я псэукIэр, я паспорт Iуэхухэр, зыщIэсынухэр мыбыкIэ щызэфIыхьэрэ я благъэхэр къашэжыфмэ, къинэжынущ. Ауэ икIыжхэр псори уэ къызэрыбгурыIуэм хуэдэкъым. Псалъэм папщIэ, зыгуэр и благъэм къригъэблэгъащ, абы и деж къакIуэри тхылъ щIилъхьащ. Мазищыр дэкIащ, дэфтэр къыхудэмыхыурэ. Осетие Ипщэм кIуэщ, къэтри къэкIуэжати, ар хъунукъым, Сирием кIуэжи, къэкIуэж къыжраIащ. ИщхьэкIи зэрыщы-жысIащи, ар Сирием кIуэжмэ, къэкIуэжыфынукъым. Аращи, а кIуэжхэр щхьэхуимытущ зэрыкIуэжыр. ФикIыжын хуейщ, жаIэри ирагъэкIыж.
- Къагъэзэжыну яхузэфIэкIыну?
- ЯхузэфIэкIынукъым! Доллар мин тохуэ укъэкIуэным. ИтIанэ Дамаск удэкIыу аэропортым укIуэныр гугъущ. Си псалъэхэм ящыщу нэхъ зытебгъэчыныхьыну сызыхуейр: къэкIуэжхэм я паспорт Iуэхур мазищым къриубыдэу зэфIэкIыну долъаIуэ.
- Сыт хуэдиз апхуэдэу нэкIуэжар?
- МащIэкъым апхуэдэу щыIэр. ИтIанэ, мыбы къамыгъэкIуэжу Мейкъуапэ макIуэ. Езыхэр къэбэрдейуэ, мыбы щыпсэуныр нэхъ къащтэу, арщхьэкIэ квотэ диIэкъым, жаIэри Къэбэрдейм кърамыгъэтIысхьэу.
- Абхъазми кIуэуэ хъыбар щыIэ?
- Абхъазым адыгэ ирагъэхьэркъым.
- Ирамыгъэхьэххэуи?
- Абхъаз фIэкIа ирагъэхьэркъым. Езыхэр Сирием накIуэри: «Дунейм абхъазу тетыр хуит дощI накIуэу итIысхьэжыну, ауэ адыгэ дыхуейкъым», - жаIащ.
- Щхьэхуимыту нэкIуэжахэм я бжыгъэр сыт хуэдиз хъун?
- Унагъуищ е, нэхъ пэжу жыпIэмэ, цIыхуищ нэкIуэжами аращ. ЗэIыхьлыхэр зэкъуэхуа хъууэ кIуэжа фIэкIа, унагъуэ нэзыгъэзэжа щыIэкъым. Нобэ зи бынунэ къэзышэр триубыдауэ къакIуэу аращ. Сэ кхъухьлъатэкIэ сыкъыщыкIуэм, КъэтIэрым илъэситIкIэ щылэжьауэ, и унагъуи и сабии Дамаск зыщы-щIигъуу, и унэр ищэу къежьэжа си гъусащ. «Сэ гу сщIащ сыкъэкIуэжыну, щIы къэзгъуэтмэ, уни гаражи зэзгъэпэщынущ», - жиIащ. Езыр дизелкIэ мэлажьэ. Гупу укъэкIуэжмэ, узэхэсу нэхъ тыншщ лъэкIэ уувыну. Сэ мыбы унэ къыщысщэхуауэ щытащ, ауэ си Iыхьлы къэкIуэжтэкъыми, сыкъинэфауэ щытакъым. Паспорти къыдэсхат, уни къэсщэхуат, фабрикэ къызэIутхыну ди мурадт. Абы щыгъуэм мыбыкIэ щынэхъ гугъут, шынагъуэ щыIэт.
- Дэнэ къуажэ узыщыщыр?
- Сэ Джоланым щыIэ КъунейтIрэ къалэм сыщыщщ, Дамаск сыдэсщ. КъэбэрдеймкIэ - Бахъсэн. Абы дыгъуасэ сыкIуэри, си благъэхэми садэпсэлъащ. Сэ паспорт плъыжь сIыгъщ (егъэлъагъуэ). Мыр Урысейм ейкIэ зэсхъуэкIынущ.
- УкъэкIуэжыну уигу илъ?
- Си щхьэ сытепсэлъыхьмэ, нобэ Хасэр сIыгъщи, къэкIуэжыпIэ сиIэкъым. Ауэ гува-щIэхами къэкIуэжыну зигу илъу Щам щыпсэухэм сэри сащыщщ. Дэ Сирием къыщыдэзауэркъым зыри. Ауэ ди щIыналъэхэм зауэ щокIуэкI. Адыгэ хэкIуэдахэр Iэщэ яIыгъыу къэралым езауэу къаукIакъым, мафIэм зэрымыщIэкIэ хэхуауэ аращ. Ди бжыгъэр минищэрэ щэ ныкъуэм нэс-нэмысщ, дымащIэщ, хьэщIэу дыкъабж. Мы тетыгъуэ зыIыгъхэр къытхуэфIщ, бий дахуэхъуну зыдгъэхьэзыркъым, лIыщхьэхэри къытхэкIащ. Езым жаIэращ дэри жытIэр, зыми дыпэувынукъым. Хасэм и лэжьыгъэм теухуауэ къызбгъэдыхьэу мыпхуэдэу щхьэ пщIэрэ жиIэу зыми къызжиIакъым лъэныкъуитIымкIи щыщу. Сыт щхьэкIэ? Зыри дгъэбийкъым, зыми дебэнкъым, мыхъун жытIэркъым, зыми ди Iуэху хэтлъхьэркъым. КIуэ, къытхокI бзаджагъэ зезыхьэ щIалэ гуэрхэр. Ауэ Iэщэ яIыгъыу къаубыду, зауэу, банэу - апхуэдэхэр диIэкъым. Адыгэр дэнэ мыкIуэми, и хабзэкIи и цIыхугъэкIи адрейхэр къыдэплъейуэ апхуэдэщ. НэфIкIэ къыдоплъ хьэрыпхэр. Сыадыгэщ щыжыпIэкIэ, дзыхь къыпхуащI.
- УнагъуэкIэ сыт фи хъыбар?
- Дэ дыегъэджакIуэ унагъуэщ. Сэ университетым географием сыщыхуеджащ, сыегъэджакIуэщ, ауэ пенсэм сыкIуащ. Иджы ахъшэкIэ щрагъаджэ школым унафэщIу сыщолажьэ. Си щхьэгъусэри егъэджакIуэщ, ебгъуанэ классым нэс сабий нэхъыщIэхэр ирегъаджэ. Зы щIалэ сиIэщ университетым инджылызыбзэм щыхуеджауэ, ар ебгъуанэ классым щегъэжьауэ пщыкIутIым нэс зыщеджэ школым унафэщIу щолажьэ. Сипхъу нэхъыжьыр бизнесым хуеджащ, ари егъэджакIуэ Iуэхум хэтщ. Пхъу нэхъыщIэм тхыдэ къудамэр къиухащ. ЩIалэм къуитI иIэщ, хъыджэбз нэхъыжьым - зы щIалэ, нэхъыщIэм - хъыджэбз цIыкIу. ЩIалэм и цIэр Люайщ, къыкIэлъыкIуэм - Линдэ, нэхъыщIэм - Лэмис.
- Уи адыгэбзэр къабзэщ!
- Къанокъуэ Арсен Щам накIуэри къэкIуэжауэ мыбы сыщыхуэзат, Иорданиеми Тыркуми я хасэ тхьэмадэхэр си гъусэу. «Сирием ис адыгэхэр сигу ирихьащ», - жиIащ. «Сыт щIрихьар?» - жысIати: «Я адыгэбзэр къабзэщ. Тыркум исхэм тыркубзэ, Иорданием исхэм хьэрыпыбзэ куэд къыхагъэхьэ, - жиIащ. - Сирием щыщу хэт къызэпсэлъами, жиIар къызгурыIуащ. ИтIанэ Сирием исхэм хабзэ яхэлъщ». Дауэ гу лъита хъуами сыщыщIэупщIэм, жэуап хьэлэмэт къызитащ: «Уэ Адыгэ Хасэм уритхьэмадэу нэхъыжьхэм уакъыхуэтэджырт. НэхъыщIэхэр къэтIысыртэкъым, шхынми зыри хэIэбакъым, тхьэмадэм унафэ къимыту». Щэныбэ Юрэ зэ ди хьэщIат нэхъ пасэу. «Дунейм тет адыгэм сыхыхьащ, ауэ мы Сирием исхэм хуэдэ сахуэзакъым, адыгагъи яхэлъу, бзэри тэмэму яIурылъу», - жиIат. Апхуэдэ псалъэхэм ди щхьэр ирыдоIэт.
- Хэкум фыкъитIысхьэжмэ, дыдейхэр нэхъ лъагэжу тIэтынущ. КIэщIкIэ Тхьэм фыкъигъэкIуэж!

 

 

Сирием щохьэщIэ „Хэку“ хасэм и лIыкIуэ гуп, Мамхэгъ Михаил я пашэу. 1979 гъэ

Епсэлъар ЧЭРИМ Марианнэщ.
Поделиться: