Илъэс тIощIырыпщI и пэкIэ сыщылажьэ «Ленин гъуэгу» (иджы «Адыгэ псалъэ») газетым, пасэу дызэрызэгурыIуам тету, ныщIыхьащ щхьэц баринэ Iув зытет щIалэ къуэгъу щхьэпэлъагэ. И зыIыгъыкIэ къудейм къигъэлъагъуэрт къытхуеблэгъам къару къызэрымыкIуэ зэрыбгъэдэлъыр, ауэ и щэныфIагъымрэ Iэсагъэмрэ абы шэч къытраугъэхьэжырт. Зэрыпсалъэри Iэдэб дыдэут. Апхуэдэущ япэу сызэрыIущIар икIи къызэрысцIыхуар бжы дзынымкIэ 1961 гъэм дунейпсо рекорд зыгъэува, ди республикэм щыщу атлетикэ псынщIэмкIэ япэ дыдэу спортым и мастер хъуа, КъБКъУ-м спорт дисциплинэмкIэ и кафедрэм и доцент, тренер Iэзэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым физическэ щэнхабзэмрэ спортымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Дау Хъусен.
1936 гъэм фокIадэм и 15-м ар къыщалъхуат Дзэлыкъуэ щIыналъэм хыхьэ Сэрмакъ къуажэм. И ныбжьым хиубыда дэтхэнэми хуэдэу, абы и сабиигъуэм игъэващ Хэку зауэшхуэм къытхуихьа бэлыхь псори. Зи ныбэ изу шхэхэм, щыгъын зэхъуэкI зиIэхэм, нэгузыужь гуэр зрагъэлъагъухэм ахэр ящыщакъым. АрщхьэкIэ цIыхум и фэр Iувщ - мылIар лIы хъуащ.
Хъусен къызыхэкIар и пщIэнтIэпс хьэлэлкIэ лажьэрэ шхэж мэкъумэшыщIэ унагъуэ къызэрыгуэкIт. И адэ Дау Зэчрей Сэрмакъ къуажэм Сталиным и цIэкIэ щызэхэт колхозым и лэгъупэжьхэм я узэщIакIуэт, мэл зехуэнкIэ IэщIагъэлIт. ПщIэ яIэу жылэм дэс нэхъыжьыфIхэм ящыщт, цIыху псэ къабзэт.
Зэчрей и щIалэ нэхъыщIэ Хъусени, адрейхэм хуэдэу, пасэу унагъуэм щIэгъэкъуэн хуэхъуащ. АрщхьэкIэ лэжьэнымрэ еджэнымрэ къыщыдэхуэ зэман кIэщIым Балъкъ псыхъуэм куэдрэ щалъагъурт. Къызыхихар ямыщIэу, нарт лIыхъужьхэм яхуэдэу, бжыр идзырт. Бжы папщIэу къигъэсэбэпри езым ищIа бжэгъу папцIэ кIыхьырт. Абы щыгъуэм хэт ищIэнт а сабий зэштегъэукIэм Дау Хъусен и цIэр къэралми дунейми иужькIэ ину щигъэIуну?!
А лъагапIэм лъэIэсын папщIэ, Сэрмакъ щыщ адыгэ щIалэм щхьэхи еши иIакъым. Пасэу спортым гу хуэзыщIа ныбжьыщIэр щIэхъуэпсырт атлетикэ псынщIэмкIэ ирагъэкIуэкI зэпеуэхэм хэтыну, бжьыпэр щиубыдыну. А зэманым къыдэкI газетхэм спортым теухуауэ щатххэр нэхъуеиншэу щIиджыкIырт, дерс хуэхъун хуэзамэ, къыхипхъуэтыкIырт. Школым щыщIэсам щыгъуэ и ныбжьэгъу еджакIуэхэр къигъэдаIуэурэ бэнэнымкIэ, зэдэжэнымкIэ, лъагагъым щхьэпрылъынымкIэ зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэр Балъкъ псыхъуэм къыщызэригъэпэщырт.
Зауэ нэужь лъэхъэнэм гранатэ дзыным гулъытэ хэха хуащIу щытащ. АбыкIи зэпеуэхэр иригъэкIуэкIырт. Ауэ нэхъ дэзыхьэхри, зызригъэлIалIэри бжыр дзынырт. Хъусен къызэригъэпэща гупым и Iуэхур къадиIыгъ зэпытт физкультурэмкIэ езыгъаджэ Махуэ КIас.
1956 гъэм курыт еджапIэр къиухыху Хъусен и ныбжьэгъухэр щIыгъуу, районми республикэми щрагъэкIуэкI зэхьэзэхуэхэм жыджэру хэтащ. Школ нэужьым ар ягъэуващ Дзэлыкъуэ щIыналъэм физическэ щэнхабзэмрэ спортымкIэ и IэнатIэм и къызэгъэпэщакIуэу. Еджэным зи нэр къыхуикI щIалэр, зы илъэс нэхъ дэмыкIыу щIэтIысхьащ Тбилиси къалэм дэт ФизкультурэмкIэ институтым. Мис а илъэсхэрщ абы зыкъыщызыкъуихар.
Институтым зэрыщIэхуа хъуари гъэщIэгъуэнщ. Абы укъащтэн папщIэ, псом япэу къалъытэр спортым ущиIэ зэфIэкIырт. Атлетикэ псынщIэмкIэ экзаменым къыщигъэлъэгъуахэм ящыщу егъэджакIуэхэм телъыджэ дыдэ ящыхъуар адыгэ щIалэм и гранатэ дзыкIэрт. Япэ бгъэдыхьэгъуэм ар метр 96-кIэ иутIыпщри, иджыри къэс ятхам метр 20-м нэскIэ щIригъэгъуат. Я нэгу щIэкI гъэщIэгъуэным ирагъэплъыну еджапIэ нэхъыщхьэм и унафэщIыр къыщрагъэблагъэм, а жыжьагъ дыдэм аргуэру Даум нигъэсащ. ИужькIэщ къыщащIар гранатэр япэу щидзам щыгъуэ Хъусен и лъэнкIапIэр зэгуитхъауэ зэрыщытар. Тбилиси къалэм дэт ФизкультурэмкIэ институтым щыщIэтIысхьа гъэм абы игъэува рекордыр нобэми яхуэкъутакъым.
Щеджэ лъэхъэнэм Хъусен къыхуихуащ Куржым и Леселидзе, Бакуриани щIыпIэхэм зыщызыгъасэ Совет Союзым атлетикэ псынщIэмкIэ и командэ къыхэхам дэщIыгъуу зэхьэзэхуэхэм зыхуигъэхьэзырыну. Абы и Iэзагъым хэпщIыкIыу хригъэгъэхъуащ икIи Къэбэрдей-Балъкъэрым щыяпэу СССР-м спортым и мастер а спорт лIэужьыгъуэмкIэ хъуащ.
ИужькIэ, 1961 гъэм, Даум и цIэр дуней псом щыIуащ. Бжыр дзынымкIэ абы щыгъуэ щыIа ЩIы хъурейм и рекордыр зэрыхъур метр 75-рэ сантиметр 26-рэт. Хъусен а жыжьагъым метритIрэ ныкъуэрэ зэуэ хигъэхъуауэ щытащ. Адыгэ щIалэм къихьа текIуэныгъэм мыхьэнэшхуэ иIэт. ЩIиIэр а зэманым Даур хьэрхуэрэгъу зыхуэхъуар сыт щыгъуи къыдэныкъуэкъу США-м и спортсмен лъэрызехьэ Уэлкенсонти. 1961 гъэм и накъыгъэ (май) мазэм «Спорт за рубежом» журнал цIэрыIуэм къытехуауэ щытащ тхыдэм хыхьа мыпхуэдэ псалъэхэр: «СССР. Дау Хъусен - япэ увыпIэ, США - Уэлкенсон Джон - етIуанэ увыпIэ… ».
БэнакIуэ цIэрыIуэу щыта, иджы спортым хэтахэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щитхьэмадэ Къуэдзокъуэ Анатолэ къызэриIуэтэжымкIэ, Совет Союзым бжы дзынымкIэ щынэхъ лъэщ дыдэ Лусис Янис телъыджэ щыхъуат ди лъахэгъум и ехъулIэныгъэхэр икIи Тбилиси зэрыщеджэм къыхэкIыу зыхигъэгъуэща «куржы щIалэ къуэгъум» къэкIуэну дахэ иIэну хуигъэфащэрт. Пэж дыдэуи Хъусен ди гъунэгъу къуэшпэлъытэ лъэпкъым теплъэкIэ ещхьт, ауэ зэи зы Iэмал къигъанэртэкъым тхыдэ къулей зиIэ адыгэхэм (шэрджэсхэм) зэращыщыр къыхимыгъэщу.
Сэрмакъ къуажэжьым къыдэкIа щIалэм и фIыгъэкIэ, ди къэралым и ныпыр дуней псом куэдрэ щаIэтащ. Зэкъым икIи тIэукъым Совет Союзми Европэми я утыкухэм абы бжьыпэр зэрыщиубыдар.
Даум и бжы дзыкIэр яджу, куэдым я щапхъэу щытащ. Хъусен щIалэ къуэгъу щхьэпэлъагэт, къаруушхуи къуэмылъ хуэдэт, ауэ зишэщIа нэужь, къызыкъуих лъэщагъыр телъыджащэт. Ар яхуэмыIуатэу ягъэщIагъуэрт.
Тбилиси щыщеджэ зэманым Даур хэтащ Грузие ССР-м атлетикэ псынщIэмкIэ и командэ къыхэхам. Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжа иужькIэ «Спартак» спорт обществэм щылэжьащ. Абыи зэфIэкI лъагэ щиIэу гумызагъэу зыкъыщигъэлъэгъуащ икIи, гу къылъатэри, республикэм атлетикэ псынщIэм зыщригъэужьынымкIэ Iэмал нэхъыбэ иIэн папщIэ, КъБКъУ-м егъэджакIуэу ирагъэблэгъащ. Дау Хъусен, зэхьэзэхуэхэм зэрыхэтым хуэдэурэ, щIэблэ хъарзынэ игъэхьэзыращ. Студент минхэр абы хуригъэджащ икIи хуигъэсащ атлетикэ псынщIэм и Iэмал гъуэзэджэхэм. Ди щIыналъэм и щIыпIэ псоми ахэр щыплъагъунущ. КъищынэмыщIауэ, СССР-м спортым и мастеру плIы игъэхьэзыращ. Нэхъ лъагапIэ ин дыдэм нэсыфар Хъусен сыт щыгъуи зэрыгушхуэу щыта и гъэсэн Сухомлинов Игорщ. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым щеджэу абы Европэм и кубокыр зыIэригъэхьащ, къэралым и олимп командэ къыхэхам ирагъэблэгъащ икIи дунейпсо класс зиIэ спортым и мастер хъуащ.
ГуащIафIэу, емызэшу куэдрэ утыкум ита спортсмен лъэрызехьэщ Даур. Илъэс 60-м щхьэдэха спортым и ветеранхэм 1996 гъэм Сочэ щрагъэкIуэкIа зэхьэзэхуэм Хъусен дыщэ, дыжьын, домбеякъ медалхэр къыщихьащ. ИлъэситI дэкIри, ар ирагъэблэгъащ ЮАР-м и Дурбан къалэм икIи атлетикэ псынщIэмкIэ абы щызэхаша ветеранхэм я дунейпсо чемпионатым ещанэ увыпIэр щиубыдащ.
Илъэс 45-кIэ Дау Хъусен щригъэджащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым. Ар щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ, зыбгъэдэт IэнатIэм хуэIэзэ цIыху телъыджэт, къыдэлажьэхэми и гъэсэнхэми пщIэрэ нэмысрэ къыхуащIу. ЖыпIэну ирикъунщ илъэс 26-м щIигъукIэ зэкIэлъхьэужьу ар кафедрэм и унафэщIу зэрыщытар.
- Хъусен гушыIэ дахэ зыхэлъ цIыху гъуэзэджэт, ауэ лэжьыгъэм Iуэхур нэса иужькIэ хуабжьу ткIий къэхъурт. IэхъуэгъуэтегъэкIрэ жэуаплыныгъэншэрэ абы къызэрыпхуидэн щыIэтэкъым, езыри щхьэх имыщIэу, зыщымысхьыжу и IэнатIэм бгъэдэтт, - жеIэ 1979 гъэ лъандэрэ Даум и гъусэу лэжьа, КъБКъУ-м и доцент, университетым IэщIагъэм щыхагъахъуэ и центрым и унафэщI, КъБР-м СпортымкIэ и министерствэм и Жылагъуэ советым и тхьэмадэ Тхьэзэплъ Iэниуар. - Сыт и лъэныкъуэкIи ар щIэгъэкъуэн, чэнджэгъу нэс къыпхуэхъуфынут икIи гъащIэм сыщиегъэджакIуэу къэслъытэу, дызэрыгъэпэжу илъэс куэдкIэ дызэбгъэдэтащ.
Мис апхуэдэу псэуащ сэрмакъдэсхэм къищынэмыщIауэ, ди республикэр зэрыщыту зэрыгушхуэ, КъБКъУ-м спорт дисциплинэмкIэ и кафедрэм и доцент, тренер Iэзэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым физическэ щэнхабзэмрэ спортымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Дау Хъусен. И гуащIэдэкI хьэлэлым къыпэкIуэу абы къыхуагъэфэща дамыгъэ лъапIэ куэдым яхэтт «И гуащIэдэкI хьэлэлым папщIэ» медалыр, КъБР-м и Правительствэм и щIыхь тхылъыр, нэгъуэщIхэри. Псом ящхьэращи, нэгъабэ и кIэухым зи дунейр зыхъуэжа лIы ахъырзэманым, и фэеплъ нэхум къищынэмыщIауэ, къытхуигъэнащ и Iуэху дахэхэм пызыщэ и гъэсэнхэмрэ зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу къэгъуэгурыкIуа и унагъуэ хъуэпсэгъуэм къыщыхъуа щIэблэ узыншэмрэ. И ахърэтыр нэху Алыхьым ищI!
И ныбжьэгъуфI КъБКъУ-м и декан Магидов Шарабдин дэщIыгъуу.
Къэбэрдей-Балъкъэрым спортым и ветеранхэр щагъэлъапIэ.
