Адыгэущ зэрыпсэун хуейр
Иужьрей илъэсхэм адэжь щIыналъэм къэзыгъэзэж ди лъэпкъэгъухэм я бжыгъэм хохъуэ. Уи хэкур зэбгъэгъуэтыжыныр лъэпкъыр зы хъужыным, зэкъуэувэжыным и япэ лъэбакъуэщ. Абы къыхэкIыуи, зи лъахэр псэупIэ зыхуэхъужа дрихьэлIамэ, а Iуэхугъуэм дригуфIэу, «бланэ щалъху йокIуэлIэж» псалъэжьри дигу къимыгъэкIыу къанэркъым. Дэ ди псэлъэгъущ Тыркум къикIыжа, Налшык къалэм щыпсэу щIэныгъэрылажьэ, адыгэ Iуэхухэм жыджэру хэт Нэзэр Хьэмид.
- Хьэмид, уи гъащIэм, уи къекIуэкIыкIам щыгъуазэ дыхуэпщIамэ ди гуапэт.
- Тыркум хыхьэ Къайсэр къалэм епха Узун-Яйла щIыналъэм хиубыдэ Мударей жылагъуэм сыкъыщыхъуащ. Курыт еджапIэм и ужькIэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ щызрагъэгъуэту Къайсэр дэт еджапIэм электроэнергетикэмкIэ и къудамэм сыщIэтIысхьащ. Абы щызэзгъэгъуэта IэщIагъэм илъэс щэщIым нэблагъэкIэ срилэжьащ. ИужькIэ а IэнатIэм сызэрыпэрытым хуэдэурэ, социологиемкIэ бакалавриатыр къэзухащ.
Адыгэм ди къекIуэкIыкIам, ди тхыдэм, псом хуэмыдэу лъэпкъ IуэрыIуатэм, хъыбарыжьхэм сыдахьэхырти, ахэр къэзыIуэтэж нэхъыжьхэм сфIэгъэщIэгъуэну седаIуэрт. Апхуэдэ IуэрыIуэтэж хъыбархэр бгъэкIуэд зэрымыхъунур фIы дыдэу къызгурыIуэрти, мурад сщIащ си магистр лэжьыгъэр абы тезухуэну. Нэхъыбэу си лэжьыгъэр зыхуэгъэзар Узун-Яйла щыпсэу адыгэхэм я щытыкIэ-псэукIэрт, хабзэр, нэмысыр, я бзэр къегъэлынырт. Абыхэм ятеухуауэ статьяхэри стхащ, симпозиумхэми сыкIуащ, доклад куэдми абыхэм сыкъыщеджащ. СфIэгъэщIэгъуэну сыт щыгъуи тегъэщIапIэ сщIырт адыгэм и фIэщхъуныгъэ-муслъымэныгъэмрэ и хабзэмрэ, а тIур ди лъэпкъым зэрызригъэкIуа щIыкIэр. АбыкIэ сыт щыгъуи щапхъэу къэслъытэрт Узун-Яйла дэса ди нэхъыжьхэр. А зи гугъу тщIы хабзэр, нэмысыр, бзэр, ди нобэм дауэ къихьэса жысIэу, абы нэхъ селэжьащ. Мы зи гугъу сщIы Iуэхугъуэм теухуауэ щапхъэт Тэхъу Хьэжумар, Адэмей Хьэфиз, Ащхъуэт Аниуар сымэ.
Тэхъур Кемал (Ататюрк) Мустэфа и партым хэтащ. Ар фIэлIыкI зиIэ, пщIэ-нэмыс зыхуащI цIыхут: хабзэр ищIэу, жьакIуэу, хыхьэхэкIи иIэу апхуэдэт. Тэхъум унафэ гуэр къищтэнумэ, Адэмейм ечэнджэщу зыхуигъазэрт муслъымэныгъэм къекIуну е къемызэгъыу хэлъхэмкIэ. Адрейми и Iуэху еплъыкIэр къиIуатэрт. Ащхъуэт Аниуар къэрал судым и лэжьакIуэт. Къалэ цIыкIум абы щыгъуэ судым и унафэщI, юрист и мащIэти, хеящIэ Iуэхухэр арат зезыгъакIуэр. Мы зи цIэ исIуа цIыхуищыр хэмыту Узун-Яйла къалэм мыхьэнэ зиIэ зы унафи къыщащтэртэкъым.
Унагъуэ бухуэн папщIэ къекIуэкI уасэ тыныр хуабжьу дэуеят 1960 гъэм. Нэхъапэм лирэ минищ ятын хуейуэ щытамэ, мин пщыкIущ-пщыкIутхум щынэблагъэ къэхъурт. Ар пIэщхьагъ зэзыгъэгъуэтыну щIэхъуэпс щIалэгъуалэм я дежкIэ егъэлеят. Ди адыгэ хъыджэбзхэм я деж тыркухэр къакIуэрэ, псалъэм папщIэ, мин 15 къратамэ, къэзышам минищыр къищтэу, адрей мин 12-р унагъуэм ирату къыщаублэм, а икIагъэр зи гугъу сщIа лIыфIхэм я фIыгъэкIэ къагъэнат. Кахраман-Мараш къикIауэ абы щыгъуэм ди деж щеджа Тумэ Рахьми къызэриIуэтэжамкIэ, а зэманым Тэхъу Хьэжумар сымэ утыкум къихьэщ, къуажэдэсхэр зэхуашэсри, уасэ тыныр зи гугъу тщIа минищым кърагъэхыжыфат. Нэхъыщхьэжыращи, адыгэ хъыджэбзхэр хамэ лъэпкъым иратыныр нэхъ къызэтрагъэувыIэни яхузэфIэкIат.
- Хэкум япэу къыщыбгъэзэжам нэхъ гъэщIэгъуэн къыпщыхъуауэ сыт уи гум къинэжар?
- СыкъызыхэкIа лъэпкъым теухуа магистр лэжьыгъэм зеспщытын ипэ, си гум ислъхьат лъэпкъыр къыздикIа хэкужьым къина адыгэхэм я Iуэху зытетыр зэзгъэщIэну. 2010 гъэм япэу мыбы сыкъэкIуэным аращ щхьэусыгъуэ хуэхъуари. Адыгэ щIыналъэм къыщызгъэзэжам, телъыджэ къысщыхъуахэм ящыщт и нэхъыбэр адыгэбзэкIэ зэрызэпсалъэр, тыкуэным ущIыхьамэ уи бзэкIэ тыкуэнтетым уепсалъэмэ, узыхуейр къызэрыгурыIуэр. СыкъэкIуа нэужькIэ, къалэ уэрамхэр игъащIэ лъандэрэ сцIыхуу сыдэтам хуэдэут къызэрысщыхъур. ПхужымыIэну зы хуабагъ гуэркIэ адэжь щIыналъэм сызэрыпыщIар псэкIэ зыхэсщIэрт. Тыркум згъэзэжа нэужь мазищкIэ зыри схуэтхакъым. ПщIыхьэпIэм сыхэтауэ сыкъыхэкIыжам хуэдэт. Мазищ нэужьым нэхъ зыкъэсщIэжри, си диссертацэри нэзгъэсащ.
- Мы зэманым нэхъ узэлэжьхэр сыт?
- КIахэ диалектыр зэрызэзгъэщIэным и ужь ситащ. КIэрашэ Тембот и «Шу закъуэ» романым и лексикэр, КIыщокъуэ Алим и романхэр щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ зэпкърысхыну си мурадщ. А романхэм къахэщыж адыгэ бзылъхугъэхэм я адыгэ хьэл-щэныр, я гупсысэкIэр, ахэр къэхутэныр къалэн зыщысщIыжащ. Апхуэдэуи узыншагъэм ехьэлIа адыгэ псалъэ 483-рэ къэсхутэжащ. Абы иджыри сриплъэжыну си мурадщ.
Тыркум адыгэбзэкIэ щекIуэкIауэ щыта дунейпсо егъэджэныгъэ-къэхутэныгъэ конгрессым КIыщокъуэ Алим и романхэм хэт псалъэжьхэм я гугъу щысщIауэ щытащ. Апхуэдэуи мы тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэм хэт псалъэжьхэм зэпкърыхауэ я гугъу щысщIыну лэжьыгъэри согъэхьэзыр.
- Адыгэ литературэм удихьэхыныр къызыхэкIауэ къэплъытэр сыт, нэхъ уигу ирихьа тхакIуэхэм ящыщу хэт сымэ я цIэр къытхуипIуэфын?
- ЗыхэпсэукIа зэманым щекIуэкIа политикэ Iуэху бгъэдыхьэкIэхэр, революцэм, колхоз гъащIэм теухуахэр я тхыгъэхэм къыхэмыщу, уеджэ пэтми зумыгъэнщIу къысщыхъуу, къыхэзгъэщыну сыхуейт Нало Ахьмэдхъан, Лъостэн Исуф, Къуиикъуэ Налбий, Нало Заур сымэ. Революцэм теухуауэ щыIэ тхыгъэхэр Iейщ жысIэркъым, цIыху къэс езыр дэзыхьэх тхыгъэхэри, и гум дэмыхьэхэри щыIэщ. Сэ нэхъ къызощтэ адыгэбзэ шэрыуэкIэ тха тхыгъэхэр. Мыри къыхэзгъэщынут: зы махуэ дызэбгъэдэсу Црым Руслан зэрыжиIащи, Къуиикъуэ Налбий адыгэм игъэва хьэзабыр апхуэдизкIэ псэкIэ зыхищIати, моуэ зы щIыпIэкIэ игъэтIылъу, художникыу абы бгъэдыхьэфакъым, и гъащIэр кIэщI щIэхъуари, адыгэм и узыр, адыгэм и фэм дэкIар хуэмыгъэву абы щIихьыжари аращ.
КIыщокъуэ Алим и романхэм я гугъу тщIыуэ щытмэ, урысыбзэр къыщыхэхуэ урохьэлIэ. Ауэ иужьрейуэ итха «Лъапсэ» романым апхуэдэ дагъуэр щынэхъ мащIэщ. Мы тхыгъэм тхакIуэм Iэзэу къыщегъэсэбэп ДэфэрэджитIым я образыр. Зэман зырызым халъхуами, цIыхубзитIыр лIэужь и лъэныкъуэкIэ тхакIуэм IэкIуэлъакIуэу зэпещIэ. Мы романым ущеджэкIэ Достоевскэм и образ къэгъэсэбэпыкIэхэр уи гум къэмыкIыжу къанэркъым.
Адыгэу нэгъуэщI бзэкIэ тхэхэм я психологиер сэ къызгурыIуэркъым. Уадыгэмэ, адыгэбзэкIэщ узэрытхэни, узэрыпсэлъэни хуейр. Апхуэдэуи, уадыгэмэ, адыгэ дуней тетыкIи уиIапхъэщ. Уи бзэм лъахъэ зэрытелъар нэсу щызыхэпщIэр, сэ сэщхьу, хамэ щIыпIэм уи гъащIэ Iыхьэр щепхьэкIауэ уи адэжь щIыналъэм къэбгъэзэжа нэужьщ. «Сэ сыадыгэщ», - жыпIэу уи бгъэм утеуIуэжыныр мащIэщ, адыгагъэ пхэмылъмэ, къыбдамылъагъумэ.
- Псалъэмакъым и кIэухыу ди щIэджыкIакIуэхэм сыткIэ захуэбгъэзэнт?
- Псом япэрауэ, газетым и лэжьакIуэхэм захуэзгъэзэну сыхуейщ: бзэр хъумэным, мыхьэнэ зиIэ лъэпкъ гупсысэхэр утыкум къихьэным теухуауэ лэжьыгъэшхуэ ивогъэкIуэкIри, фи къалэмыр мыубзэщхъуу, узыншэу лъэпкъым тхьэм фыхуигъэлажьэ. МыдэкIэ щIэджыкIакIуэхэри лъэпкъым и къэкIуэнум, и пщэдейм зэрытегузэвыхьым шэч хэлъкъыми, фи газет напэкIуэцIхэм тхыгъэ купщIафIэ куэд кърагъуэтэну тхьэм жиIэ.
- ФIыщIэ пхудощI укъызэрытхуеблэгъам папщIэ.
Епсэлъар НафIэдз Мухьэмэдщ.
Гукъеуэ
ХамэщIым дыщышэрджэст
Мы гукъеуэр зейр Сирием къикIыжу хэкум къэзыгъэзэжа Шэрджэс Тамбийщ. Ар зытхыжу къытхуэзыхьар Иорданием щыпсэуа, адэжь щIыналъэр псэупIэ зыхуэхъужа Исхьэкъэт Фадищ.
Сэ и гугъу сщIыну сыхуейт хамэ щIыпIэм къикIыжахэм ди дежкIэ мыхьэнэ нэхъ зиIэу къэслъытэ IуэхугъуитIым.
Япэр: хэкужьым къэзыгъэзэжахэм ятеухуауэ.
«Хэкум къэвгъэзэжыныр къызыхэкIар сыт, зауэр къэмыхъеямэ, фыкъэкIуэжыну фигу къэкIыу щыта?» - жаIэу мызэ-мытIэу къыдэупщIахэр щыIэщ. Хэхауэ тепсэлъыхьыпхъэщ хамэ щIыпIэ дыкъыщыхутами, ди къуэпсыр къыщежьа щIыналъэм и гъунэгъу зытщIыжыныр ди хъуэпсапIэу дыкъызэрекIуэкIам. ДыкъызыхэкIа лъэпкъым дыкъыхыхьэжу, адыгэ щIыналъэм зылI и быну дыщызэдэпсэун мурадыр диIэу къэдгъэзэжащ. Адыгэм иIэщ псалъэжь: «Хамэ хэку сыщытхъэ нэхърэ, си хэкужь сыщылIэ» жиIэу. А псалъэжьыр хамэ щIыпIэм щагъэунэхуа гугъуехьхэм къыхэкIауэ къызолъытэ уи анэдэлъхубзэр пIурылъу, уи хабзэ зепхьэжу уи Хэку ущыпсэун нэхърэ нэхъ насып щыIэкъым. Аращ дэри, Iэмалыншагъэм дыкъыщрихужьэм, къытлъыкъуэкIар къэдгъэсэбэпу адэжь щIыналъэм дыкъыщIихьэжар.
Пэжщ, хэкужьым къэдгъэзэжынымкIэ зауэр щхьэусыгъуэ тхуэхъуащ, ауэ аратэкъым нэхъыщ-хьэр. Хэкум худиIэ лъагъуныгъэр дэ сыт щыгъуи ди гум щыдгъафIэу щытащ, ди адэжьхэм мы щIыналъэм къагъэзэжыну яIа хъуэпсапIэр ди деж нахуапIэ щыхъужащ. Ауэ адэжь щIыпIэм дэ хамэу дыкъыщалъытэ хуэдэу щытщ: Сирием дэ шэрджэскIэ къыщыдэджэрт, ди хэкум ди цIэр къызэрыщраIуэр «сириец» жаIэущ.
ЕтIуанэ Iуэхугъуэу зи гугъу сщIынур Хэкум къэзыгъэзэжахэр псэупIэкIэ къызэгъэпэща дызэрыхъу Iуэхугъуэрщ…
Япэ махуэхэм къыщыщIэдзауэ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэмрэ Кавказым ис ди къуэш, ди шыпхъухэмрэ ялъэкI псори къытхуащIэ, ямыIэри дэр папщIэ къагъуэтрэ зыкъытщIагъакъуэу йокIуэкI. Апхуэдэ зэрыIыгъыкIэм апхуэдизкIэ гушхуэныгъэ къысхилъхьэрти, сыщыгуфIыкIыжырт ди лъахэм къызэрызгъэзэжам. Алыхь лъапIэм и шыкуркIэ, Хэкум къыщытпежьа ди къуэшхэм я фIыгъэкIэ, куэдым я щхьэ яхуэгъэпсэуж хъуащ иджы.
Ауэ, сызэреплъымкIэ, лъэпощхьэпо нэхъыщхьэу Къэбэрдей-Балъкъэрым щыIэр лэжьапIэ IэнатIэр зэрымащIэрщ. Уеблэмэ, мы щIыналъэм исхэми лэжьапIэ тэмэму щамыгъуэтыр нэхъыбэщ. Абы къыхэкIкIэ, дэ тщыщ куэдыр къонэ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм, цIыху гу пцIанэхэм ящыгугъыу. Зи гулъытэ къытлъызыгъэс дэтхэнэми, тхузэфIэкIыр аращи, гукIи псэкIи фIыщIэ яхудощI. Хамэ щIыпIэм щыпсэу дэтхэнэ хэхэсми и гугъапIэ нэхъыщхьэщ хэкужьым къигъэзэжу абы унэ щиухуэныр, и бынунагъуэр зыхуей хуэзэу адэжь щIыналъэм щипIыжыныр, и лъэпкъым зыгуэркIэ хуэщхьэпэныр. Ауэ, къызэрыщIэкIымкIэ, ар хуабжьу Iуэху гугъущ.
ЛэжьапIэ IэнатIэ зэрыдмыгъуэтым къыхэкIкIэ дэ тщыщ куэдыр хэхъуэншэщ. Ди гугъащ псэупIэ гуэр дгъуэта нэужь, тэмэму псэун щIэддзэну. Ауэ ди щытыкIэм щIагъуэу зихъуэжыркъым. Пэжым ухуеймэ, доукIытэ зэпымыууэ цIыхухэм зыгуэр къеIытхыну, ди щIакхъуэ Iыхьэр ди пщIэнтIэпскIэ къэдлэжьыжыну дыщIохъуэпс.
Нэхъыбэу зыкъызэрытщIагъакъуэр ерыскъыщ. УкIытэм къыхэкIкIэ дэ тхужыIэркъым ди сабийхэм щыгъын, вакъэ зэрамыIэр, хьэкъущыкъу, сабынхэкI хуэдэхэм дызэрыхуэныкъуэр. Дэри дохъуапсэ, адрей адыгэ унагъуэхэми хуэдэу, ди сабийхэр зэзэмызэ цIыкIуфэкIухэмкIэ дгъэгуфIэну. Абы ди сомыр хурикъуркъым. «ЛэжьапIэ фиIэ?» - жаIэу къыщыдэупщIым деж, ди щхьэр идохьэх…
ГукIи псэкIи фIыщIэ фхудощI хэкум къэзыгъэзэжахэм ядэIэпыкъу дэтхэнэми. Ди дежкIэ зи гупэ къэзыгъазэ псоми дыныволъэIу лэжьапIэ гуэркIэ фыкъыддэIэпыкъуну. Дыарэзыщ къуажэми къалэми дыщылэжьэну. Нэхъыщхьэр ди унагъуэхэр зыхуей хуэдгъэзэнырщ.
ЯхузэфIэкIахэмрэ къапэщылъхэмрэ
Кавказым кIуэ гъуэгур
Краснодар крайм щыIэ «Адыгэ Хасэм» и тхьэмадэ Сэхъут Аскэр щыгъуазэ дызэрищIащи, иужьрей илъэсиблым нэхъ зи ужь итар зауэр щекIуэкI Сирием щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр адэжь щIыналъэм къешэлIэжынырщ, абыхэм псэупIэ ягъуэтыжынырщ.
Сирием зауэр къызэрыщыхъейрэ Урысейм адыгэу минитхум нэблагъэ къихьэжащ, абыхэм ящыщу минитIыр хэкум къинащ, адрейхэр Тыркум, европей къэралхэм Iэпхъуэжащ.
Сэхъутым зэрыжиIэмкIэ, мы зи гугъу тщIыхэм ящыщхэр хэкум япэу къыщыкIуэжар 2012 гъэрщ. Ахэр къэралым зэрыщыпсэурэ 2017 гъэм илъэситху ирикъуа нэужь, абыхэм Iэмал ягъуэтащ гражданствэ къратыну, зи ныбжь нэсахэри дзэм ираджэну. Ди къэралыр хэкум къэзыгъэзэжахэм щIыIэ-щIыIэу зэрахущытар къэплъытэмэ, хуабжьу ехъулIэныгъэшхуэщ къытхыхьэжа щIалэгъуалэм апхуэдэ дзыхь къызэрырагъэзар. Абыхэм яхузэфIэкIащ урысыбзэр зрагъэщIэжу къызыхыхьэжахэми яхэзэгъэжыну. Дзэм къулыкъу щыпщIэн папщIэ, абы ухуэхьэзыру, сыт хуэдэ гугъуехьри къызэрызэбнэкIыфынум ухуэгъэпсауэ щытын хуейщ.
Къэралым зэрицIыхум щыхьэт техъуэ тхылъ мы гъэм куэдым къратынущ. Иужьрей зэманым властыр ди хэкуэгъухэм къазэрыдэIэпыкъуным и ужь итщ. Сэхъут Аскэр щыгъуазэ дызэрыхуищIа- щи, абы и щыхьэтхэм ящыщщ Адыгэ Республикэм и МВД-м ираджэу Арслъэныкъуэ Анзор гражданствэ иджыблагъэ къызэрыратар. Мы щIалэр хэкум и цIыху хъужын папщIэ гугъуехь куэдым Iууащ. Фигу къэдгъэкIыжынщи, Арслъэныкъуэр 1994 гъэм, илъэсищым иту, Урысейм и цIыхуу къалъытауэ щытащ. Мы щIалэм и анэ СтIащ Тамарэ и паспортым бынхэр къыщагъэлъагъуэ напэкIуэцIым иратхат Анзоррэ абы и шыпхъу нэхъыщIэмрэ. Абы къикIырт ахэр ди къэралым и цIыхуу.
2011 гъэм Сирием зауэр щыщIидзам, Арслъэныкъуэр Дамаск щеджэрт. И студент визэр къигъэсэбэпу, абы къилъэтыкIыу Урысейм къихьэжа щIалэм паспорт къыдихыну абы пыщIа Iуэхухэр щызэфIагъэкIыу Мейкъуапэ дэт IуэхущIапIэм зыхуигъэза щхьэкIэ, зыри къыхуащIакъым. Хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министерствэми зыпамыщIэу, Дамаск игъэзэжу, и тхылъ Iуэхур посольствэм къыщрихуэкIыну абы къыпаубыд. Зи студент визэм и пIалъэр иуха щIалэр хабзэм къемызэгъыу зэхэзекIуэу жаIэри, Абхъазым и гъунапкъэм щаубыд икIи ар Адлер дэт хейщIапIэм ират. Хамэ къэралхэм я цIыхухэр пIалъэкIэ щаIыгъ центрым и щхьэ хуимыту нэхъ иужькIэ къыщохутэ. АдэкIэ абы къыпэщылъыр залымыгъэкIэ хэкум ирагъэкIыжу Сирием ягъэкIуэжынырт.
А зэманым Арслъэныкъуэм и Iуэхум иригузавэу цIыху куэд къызэрыIэтат. Абхъазым хуит ищIырт ар и щIыналъэм щыпсэуну. Жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм, хабзэм я лэжьакIуэхэр мы Iуэхум къыхыхьэрт. КъБР-м, КъШР-м, АР-м, Мэзкуу щыпсэу щIалэгъуалэм къагъуэта уэчылхэр къыхашэрт. МылъкукIэ зыкъыщIэзыгъакъуэхэри мащIэтэкъым. Хэхауэ фIыщIэ хуэщIыпхъэщ Къэрал Думэм и депутат Резник Вячеслав. Ар Iуэхум икIэщIыпIэкIэ и ужь ихьащ, УФ-м Хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и министерствэм лъэIукIэ захуигъэзащ икIи зыпэрыхьа лэжьыгъэр и кIэм нигъэсащ. Апхуэдэ къулыкъущIэхэр нэхъыбамэ, ди цIыхухэм я Iуэхури нэхъ дэкIынут.
Бзэм и IуэхукIэ
Къэбэрдей конгрессым и тхьэмадэ Бещто Аслъэн зэрыжиIэмкIэ, лъэпкъым дежкIэ хэщIыныгъэшхуэщ анэдэлъхубзэхэм хухах сыхьэт бжыгъэр зэрагъэмащIэр, бзэхэр щхьэж и фIэфIыныгъэкIэ яджыну е ямыджыну хуит зэращIыр.
Лъэпкъ мащIэхэр зыхэс лъэпкъышхуэм хэшыпсыхьыжыным и япэ лъэбакъуэщ ар. Адыгэбзэр джыным и Iуэхур къалэхэм щыхэплъэгъуэщ. Узыгъэгузавэщ сыхьэт бжыгъэхэм кIэраудмэ, абы кърикIуэнур. Тырку бзэ гупым ирипсалъэ лъэпкъхэр, Урысейм и мызакъуэу, дуней псом зэрыщыкуэдым къыхэкIкIэ апхуэдэхэм я бзэхэр яхъумэжыфынуми, дэ ди Iуэхур нэхъ гузэвэгъуэщ - къыдгухьэу, ди бзэм къытехуэу лъэпкъышхуэ зыри щыIэкъым. Кавказ Ищхъэрэм ис тIэкIурщ адыгэбзэр нэхъ зезыхьэу, ар зыхъумэфыну щыIэр. Хамэ къэралым щыпсэу ди лъэпкъэгъухэми иджыпсту бзэр нэхъ ирагъэдж хъуами, хэкужьым бзэ къуэпсыр щыпыдупщIыжу щытмэ, игъащIэкIи зыкъыпхуегъэужьыжынукъым. Бзэр лъэпкъ фащэщи, ар уимыIэжмэ улъэпкъыжкъым, ар тфIэкIуэдмэ, ди цIэри къэнэжынукъым. Лъэпкъ зэпэщIэувэныгъэхэр къэмыгъэхъунырщ, зытхъумэжынырщ дэркIэ нэхъыщхьэр.
Зэхуэсышхуэм къыщагъэлъагъуэ
«Шэрджэсхэр XXI лIэщIыгъэм зэрыхэпсэукI щIыкIэр» фIэщыгъэр иIэу Швецием и Мальмё къалэм щекIуэкIа дунейпсо конференцым щытепсэлъыхьым, Израилым щыIэ Адыгэ Хасэм я лIыкIуэм къызэрыхигъэщащи, а зэхуэсыр политикэм ехьэлIауэ щытакъым. Абы утыку къыщралъхьащ щIэныгъэ лэжьыгъэхэу лингвистикэм, антропологием, тхыдэм ехьэлIахэр. Хасэм и лIыкIуэм зэрыжиIамкIэ, абы щытепсэлъыхьащ демографием, социологием, дин хабзэхэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэм.
Адыгэ лъэпкъым и тхыдэр зыджа, щIэныгъэлI, профессор, Калифорнием щыщ Уолтер Ричмонд къызэриIуэтамкIэ, адыгэбзэр зэгъэщIэныр, шэрджэс цивилизацэр, абы и щэнхабзэр джыныр щIэныгъэ щхьэхуэу къэунэхуащ икIи мыхьэнэшхуэ иIэщ. КъухьэпIэм щыпсэухэм шэрджэсхэр Кавказым щыщ Iыхьэ къудейуэ къалъытэу щытамэ, иджыпсту гурыIуэгъуэщ Кавказыр зыдж е къэзыхутэ дэтхэнэми адыгэхэм я тхыдэм, я щэнхабзэм, я бзэм куууэ зыщамыгъэгъуэзауэ я мурадыр къазэремыхъулIэнур. Аращ конференц екIуэкIам хэтахэм я гупсысэ нэхъыщхьэр зыхуэкIуэжар.
Адыгэхэр мы дунейм нэхъ лъэпкъыжьу къыщалъытэхэм ящыщщ. Абы и къуэпсыр жыжьэ къыщожьэ. ДэркIэ Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ адыгэу мы щIылъэм тетыр зэшэлIэжа дыхъуныр, зылI и быну дызыкъуэувэжыныр. Хэкум къихьэж дэтхэнэри гугъуехь куэдым Iууэми, ди дэIэпыкъуныгъэмрэ гущIэгъумрэ япэ идгъэщу дызэкъуэувэжмэщ, дэ лъэпкъыу дыкъыщызэтенэнур. Ар зыхащIэу щIыналъэхэм щыIэ хасэхэм лэжьыгъэ куэд зэфIагъэкI. Абыхэм я IуэхущIафэхэм щIэджыкIакIуэхэр дяпэкIи щыдгъэгъуэзэнущ.
Уэркъ Жыраслъэн.
Усэхэр
Бырмамыт Фэуаз
ЩыIэкъым пэсщI
Мывэ фIыцIэшхуэр къыщIэплъэнщ уи нитIым.
Хьиса и лъахэм ар щожей и куэщI.
Къызэщыунщи удз гъэгъа дахащэр,
Iэр ныхуэпхьамэ, тещхьэлъэнщ уи IэщI.
Фщымыхъу а жысIэр псалъэ зэфэзэщу,
А жысIэм нобэ щыIэкъым сэ пэсщI.
Хэкужь и мыви и дахагъи хуэлIэ
КъысфIощI ихьауэ нобэ щIапIэ нэщI.
Щхьэгъубжэ лъабжьэм зыщеIэт жыгыщIэм,
Абдж зэщIэлыдэм доджэгу дыгъэ бзийр.
А псор илъэтмэ, хъунущ зэуэ гущIэр
Бзууншэ абгъуэ, бгынэжа псыкъуий.
Иордание, Сыуелыхь
Шурдым Къундет
Мывэр мэгыз
Сыт, уIэгъэ ухъуа, си дахэ?
Уафэм соплъри согулэзыр.
Мывэ дзакIэр арщ сщхьэщызыхыр,
СигъэхыщIэу къысхуэкIуэ узыр.
Сэ сыхамэщ, сигъэхут уи гум.
Сащошынэр сатуущI лъахэм,
СыкъагъапцIэу къыщыздэджэгукIэ,
Сащошынэр уи хьилэшыхэм.
Сащошынэр лIыгъэ гу пцIанэм,
Уахътыншагъэр зи натIэу хъуам.
А шынагъуэм сащихъумэну
Дунейм зыри къытемыхъуа…
СотIысхьэри мывэр мэгызыр,
Гузэвауэ мэщэIу тенджызыр.
Австрие, Инсбрук
ХЬЭВЖОКЪУЭ Маждэ
Къэбэрдейр япэ щыслъэгъуам
Си псэр егъафIэ си Хэку дахащэм,
Фыкъысхуэупсэу тыгъэ схуэфщIам,
ЗыхещIэр нобэ къару иныщэ
Гухэлъ гуапагъкIэ мы сигу вгъэнщIам.
Гъунэ зимыIэщ а гугъэ дахэр,
Ар къыдэхуэжу хэткIи куэдынт.
ГъащIэм и IэфIыр иджы си лъахэщ,
Мы дунеягъэр сэркIэ жэнэтщ.
СрихьэщIэ лъапIэщ адэжь щIыналъэм,
ГурыщIэ къабзэр сэ си андезщ;
Уэ бдэслъэгъуакъым зы фэрыщIыгъэ -
Сыбогъэгушхуэ, дзыхь узогъэз.
Дамэ схуэхъуакIэщ сэ насып иныр,
Къуалэбзу цIыкIуу псэм къелъэтыхь.
Сыхъуащ нэхъ бжьыфIэ, уэращ си диныр,
Уи лъагъуныгъэм си псэр и тыхьщ.
США, Нью-Йорк
КЪЭЗАН Яхья
Къэхъуу щытмэ
Быным папщIэ псэр етыфыр анэм,
Ауэ Хэкум щагъэпуд и щIыхь
Къэхъуу щытмэ, къэмыланджэу анэм
Быныр хуещIыр Хэкум щхьэузыхь.
И бын тIасэм къыщIэнами пIэкур,
ХуэдмыщIыф дэ анэм зы гукъанэ:
Анэм папщIэ жытIэркъым дэ «Хэку»,
Хэкум папщIэ жыдоIэф «Хэку-анэ».
США, Патерсон