ЖыIэгъуэхэр
ЗэрымыIыгъ зэшхэм уащымышынэ
ЦIыху гуапэм цIыхум и фIагъыр къелъыхъуэ, ябгэм зэребгын къеулъэпхъэщ.
Щхьэщытхъум и пщIэр жыжьэ нэсыркъым.
ЦIыхуфIыр фIы ищIар зыфIэкуэдыркъым, ищIа фIыр зыфIэмащIэрщ.
Щытхъу зыхуэмыфащэр нэгъуэщIым щытхъурейкъым.
ЦIыхум я нэхъ щабэми, хъийм къипшмэ, гущIэгъур фIокIуэд.
Iуэхутхьэбзэ зыщIэм гукъанэ хуащIыркъым.
ЗэрымыIыгъ зэшхэм уащымышынэ.
Акъыл кIэщIыр кIыхьу мэпсалъэ.
БжэгъукIэ къозауэм IэштIымкIэ упэмыув.
Бий наIуэм пэуви, бий щэхум зыщыхъумэ.
Гуауэ зыхэлъ псалъэм гушыIэ фIэпщ хъунукъым.
ЦIыхугъэ зыхэлъым къимылэжьа щытхъур хэзагъэркъым.
Губжьыр гъэтIыси, унафэ щIы.
Губзыгъагъэм къыхуезыджэр куэдми, губзыгъэр мащIэщ.
Гузэвэгъуэм зыдэбгъэшыху, нэхъри уегъэш.
ЦIыхур цIыху зыщIыжыр напэрщ. Напэ здэщымыIэм цIыху щыIэжкъым.
Делэм уемыныкъуэкъу - губзыгъагъэ къыпыпхынукъым.
Езым жиIэр зыфIэмызахуэ псори мызахуэм хэзыбжэр куэдрэ щоуэ.
Зы кIуапIэ фIэкIа зымыщIэм нэгъуэщI гъуэгу езыгъэлъагъур щIэныгъэншэу къыщохъу.
ЦIыху нэхърэ нэхъыфIи нэхъ Iеи дунейм теткъым: и псэри къуитыфынущ, уи псэри хихыфынущ.
Ерыскъым я нэхъыфIми, ебгъэлеймэ, лей къыуех.
Зэбгъэзэуэным акъылышхуэ хуейкъым, акъыл зыхуейр зэгурыбгъэIуэнырщ.
Зи акъыл ныкъуэмрэ зи ныбэ нэщIымрэ защыхъумэ.
Дунейр къызэригъэщIрэ цIыхур дунейм тетми, дунеягъэм хищIыкIыр мащIэщ.
Зи щхьэ зыфIэмыдахэрэ зи акъыл зыфIэмащIэрэ гъуэтыгъуейщ.
Зыхуэмыфащэм пщIэ хуэпщIмэ, уи пщIэм хощI.
ГубэщIыкI Владимир.
Хабзэм щыщ
Адыгэхэм я зэбиикIэу щытар
Адыгэм лей къылъысар имыгъэгъун щхьэкIэ и гъащIэр итыфынут.
Ар зэи тхьэусыхакIуэ кIуэнутэкъым, «лей къызихащи, унафэ хуэфщI, суд фщIэ» жиIэу. АтIэ, и псэр пытмэ, къращIар ирищIэжынут. КъауIар лъэрымыхь хъуарэ езым хузэфIэмыкIынуми, лъэпкъым цIыхухъу исмэ, абы лейр игъэгъунутэкъым. Арат судри унафэри.
Зыгуэр къауIамэ е къаукIамэ, лей зезыхьамрэ зытехьамрэ я лъэпкъхэр бий зэхуэхъурт икIи Iэмал имыIэу ялъ ящIэжын хуейт. КъэзыуIам е къэзыукIам и лъэпкъым щыщу хэт къахуэзами, абы деж лъыр щащIэжынут, ауэ езы дыдэр къапэщIэхуэмэ нэхъ къащтэрт. КъэзыукIар яукIыжу, ар зыукIар яукIыжурэ лъэпкъитIыр хьэлэч щызэрыщI куэдрэ къэхъурт. ЛъэныкъуитIми ящыщу зыри пхуэтхьэусыхэнутэкъым.
Апхуэдэ гуауэ къуажэм къыдэмыхъуэным псори хущIэкъурт. Псалъэм папщIэ, апхуэдэ Iуэху къэхъуамэ, къуажэ лIыжьхэр зэхуэсырти, лъэпкъитIыр зэрызэгурагъэIуэжыным егупсысырт.
Къуажэ лIыжьхэр лей къызытехьам деж кIуэрти хуэгузавэрт:
- Фэбжь хъуами, тхьэм лажьэ имыщIкIэ, Iуэху къыфтепсыхар хуабжьу ди жагъуэ хъуащ. Лей къывэзыхам тхьэм къыхуимыгъэгъукIэ, дэри хуэдгъэгъункъым, - жаIэрти игу фIы хуащIырт. УIэгъэр зыхуэдэри Iуэхур къызыхэкIари зрагъащIэрт. ЯуIар къуаншэу щытми, зыуIар арат нэхъ ягъэкъуаншэр. УIэгъэ ящIам деж къыдэкIыжа лIыжьхэр зэрыIыгъыу уIэгъэ зыдзам деж кIуэрт.
- Фыкъуаншэщ, фыбзаджэщ, фыIэпей-лъэпейщ, къуажэм бэлыхь къыдэфлъхьащ, къуажэм дахум фыхуэдэщ, фыугъурсызщ, - жаIэрти егиерт, ягъэшынэрт, ищIам хущIрагъэгъуэжырт. ЛIыжьхэр абыкIэ зыхэтыр къуаншагъэ зылэжьар ягъэшынэу, «дыщыуащ, унафэ къытхуэфщI» жрагъэIэну арат.
Апхуэдэм деж къуаншагъэ зыбгъэдэлъхэм:
- Къуажэм узыхь дыфхухъу, дыкъуэншащ, къытхуэвгъэгъу, жылэм къытхуэфщIыр ди унафэщ, - жаIэрти, лIыжьхэм я IэмыщIэ зралъхьэрт.
ЛIыжьхэри зыхуейр арати, Iуэхум хуит хуэхъурт.
- АтIэ, унафэу фхуэтщIымкIэ фыарэзыуэ ди IэмыщIэ зыкъифлъхьэ! - жаIэрт.
Удын зыдзам удын къызэрытехуэжынур фIыуэ ищIэрти, пэIэщIэ зищIын щхьэкIэ, сытри къыпхуищIэнут. Арат ар Iуэхум псынщIэу щIеувалIэри.
Хуитыныгъэ къаIэрыхьа нэужь, лIыжьхэр уIэгъэ зытехуам деж аргуэру кIуэрт. УIэгъэм еплъырт, Iэзэм еупщIырти, зэрыхъужыну зэманыр зыхуэдизыр зрагъащIэрт. А псори тэмэму зэхагъэкIа нэужь, уIэгъэ зытелъым епсалъэрт.
- Удын къыптехуар ди жагъуэщ, лей къыплъысауэ долъытэ. ЛIы ущыхъукIэ, е укъауIэнщ, е буIэнщ. Уфызу щытамэ, зыри къыпщыщIынтэкъым. Уэ ущыпэублэкъым, укIэухкъым, апхуэди къохъу. «Iей мыхъу фIы хъужыркъым» жыхуаIэращ. Лей къуахар яхуэдгъэгъункъым. Къуажэ щыхъукIэ, апхуэдэ гуэрхэри къыдохъуэ, апхуэдэ Iэджэми унафэ тращIыхь. Уи Iуэхур тIэкIу мыхъумыщIэ хуэдэу хъуами, тхьэм захуэм хуигъазэ. Ди IэмыщIэ зыкъифлъхьэу фи Iуэхум унафэ тетщIыхьыну хуит дыкъэвмыщIмэ, ди гуапэкъым икIи дыарэзыкъым, - жраIэрт.
Удын зытехуа адыгэлIыр абыкIэ арэзы хъункIэ Iэмал иIэтэкъым. Ар зыхуейр къращIар ярищIэжыну, уIэгъэ къезыдзам уIэгъэ тридзэжыну арат.
- Берычэт бесын, жылэ, ди Iуэхур къыффIэIуэхуу фыкъызэрыкIуам щхьэкIэ. Абы нэхърэ нэхъ гугъуехь тхьэм къывимыткIэ. Жылэр бэлыхьым тхьэм щихъумэ, жылэм щхьэузыхь дыфхухъу! Ауэ япэщIыкIэ къыдащIар етщIэжынщи, итIанэ жылэм сыт хуэдэ унафэ фыхуейми къытхуэфщI! Дэ къыттехуа удыныр мыхъужауэ зыри вжетIэфынукъым. Ди унафэ дэ тщIыжынщ, - жаIэрти, зытрамыгъэхьэурэ зыкIэлъагъакIуэрт.
Ауэ лIыжьхэри мы Iуэхум яужь щIихьэр абы хуэдэ джэгу цIыкIукIэ ягъэбэяужын мурадтэкъым.
- Фи Iуэхур ди IэмыщIэ къифлъхьэу унафэ тетщIыхьыну хуит дыкъэвмыщIмэ, нобэ щыщIэдзауэ фи пщIантIэ дыкъыдыхьэнкъым, фылIэми фыщIэтлъхьэнкъым. Нобэ фыкъыдэмыдаIуэми, фэри жылэм фыщыхуеин къэхъужынщ. Жылэм емыдаIуэу фIы зэхъулIа щыIэкъым, фыщIегъуэжынщ. Фыкъыдэлъэпауэу аракъэ? ДяпэкIи фи набжьэ щIэлъ, къыфщыщIынур зыхуэдэр фщIэрэ? - жаIэрти, зэрагъэшынэным пылът икIи икIэм-икIэжым къагъэдаIуэрти, Iуэхум унафэ тращIыхьыну хуит зыкърагъэщIырт.
Зэманым декIуэкI хабзэм тету, лIыжьхэм я унафэкIэ, медатыр жаIэрти лъэныкъуитIми лIы тIурытI храгъэхырт. Медатыр мыбы си Iуэхум унафэ нэхъ трищIыхьыфынщ, нэхъ хэплъэфынщ жиIэу дэтхэнэми езым хихыжырт. Медатыр къуажэм щыщми хамэ жылэми хъунут.
ЛIы тIурытIыр зэпэтIысырт, къуажэ старшынэр яхэтIысхьэжырти унафэ ящIырт.
Медату хахахэр псом япэу уIэгъэм деж кIуэрти еплъырт, Iэзэм IэзапщIэу къариухылIэнур зыхуэдизыр зрагъащIэрт. Абы иужькIэ уIэгъэ зыдзам ар зридзам хуищIэн хуейхэр къалъытэрти, унафэ пыухыкIа ящIырт. Псалъэм папщIэ, уIэгъэ хъуам пхъэуэ, фошыгъуу, хугуу, хьэжыгъэу, дагъэу, уэздыгъэ дагъэу мыпхуэдиз. УIэгъэр зэратхьэщIын сабыну, ар зэрапхэн щэкIыу мыпхуэдиз. Сымаджэр хъужыху хуэлэжьэну зы лIыщIэ. ЩIэупщIакIуэм яшхыну зы выщIэ е зы жэмыщIэ, Iэзэм иратыну IэзапщIэр. Хъужа нэужь гъэфIэжу мыпхуэдиз. Псори зэхэхауэ ягъэувт. Ар зытещIыхьари зы мазэт. Зы мазэм къриубыдэу уIэгъэр мыхъужмэ, аргуэру кIуэрти еплъырт икIи щIэрыщIэу унафэ тращIыхьыжырт. МазэкIэ хъужамэ, унафэр зэрыщытауэ къэнэжырт. Унафэ ящIар тхылъым ирырагъатхэрти, медатхэмрэ старшынэмрэ Iэ традзэжырт.
Мы унафэ псори зэфIэкIа нэужь абы лъэпкъитIри щыгъуазэ ящIырт. Къыщыхъу щыIэт мылъкур зытын хуейр ар фIэкуэдыIуэу арэзы щытемыхъуэ, щытхьэусыхэ. Ауэ мы дунейр хъурейуэ къызэхикIухьами, дэнэ щымытхьэусыхами, медатым ящIа унафэр зыми къикъутэфынутэкъым.
УIэгъэр хъужа нэужь, унафэ ящIам тету, гъэфIэж хурагъэщIырт, зыуIар яуIам деж кIуэрти, «сыкъуэншащ, къысхуэгъэгъу», жиIэрти я Iэр зэрагъэубыдыжырт, биигъэ зэхуамыIэжу зэгурагъэIуэжырт.
«Бэлыхьым бэлыхь къытехъуэжурэ, къуажэр гуауэ хэмыкI хъунущ», - жаIэрти, зэрыжылэу Iуэхур зэрызэтрагъэувэжыным хущIэкъурт. ЛIы зыукIам лъы уасэу сом 2000-3000 ирагъэтырт А зэманым къуажэ лIыжьхэм яхузэфIэкIыу щытащ законым Iэрамыгъэхьэу апхуэдэ Iуэхушхуэхэр езыхэм зэтрауIэфIэжыну.
Адыгэ зэбиикIэм лIыгъэрэ хабзэрэ хэлъу щытащ. Зыгуэрым бий иIэрэ, имыукIынкIэ Iэмалыншэу къилъыхъуэу къикIухьурэ, щIыпIэ зэкъуэхуам щыхуэзамэ, ауэ абы Iэщэ имыIыгъмэ, хабзэм идэртэкъым уезэуэну. Езэуами, лIыгъэншагъэт, фызыгъэм пащIырт.
- ЕI, бетэмал, сыту дэгъуэу укъыспэщIэхуат, ауэ Iэщэ пIыгъкъым. АтIэ, уIэщэншэу дауэ узукIын, фыз сыщымыхъуакIэ? ДяпэкIэ Iэщэншэу зыкъысхуумыгъазэ, - жиIэрти иутIыпщыжырт.
КъардэнгъущI Зырамыку.
ГушыIэхэр
Уэракъэ къызжезыIар?
ГуфIэжу школым къикIыж щIалэ цIыкIум и анэр йоупщI:
- Сыт нобэ къэпхьар?
- ТIу!
- Сыт щIыпхуагъэувар?
- СщIэжыркъым.
- Ар дауэ?
- Къысхуэгъэгъу, мамэ, ауэ уэракъэ къызжезыIар Iуэху Iейхэр занщIэу зыщыбгъэгъупщэжын хуейуэ!
Дэнэ дежи мэуз
- Уа дохутыр, сэ зыгуэр си лажьэщ: си IэпэмкIэ дэнэ семыIусэми - си пщэрами, си шхалъэрами, си щхьэрами - псори мэуз.
- Зэ дегъэплъыт-тIэ. Е гъуэгу махуэрэ, уи Iэпэр къутауэ аращ уэ!
Уэрамым сыдэтынущ
ЕгъэджакIуэр сабийхэм йоупщI балигъ хъумэ, къыхахыну IэщIагъэр зригъэщIэну. Хэт дохутыр, хэти егъэджакIуэ, хэти кхъухьлъатэзехуэ хъуну хуейщ.
- Сэ пхъэнкIакIуэу сылэжьэнущ, - жи еджэным гукъыдэж лъэпкъ хузимыIэ Мурат цIыкIу.
- Сыт апхуэдэ IэщIагъэ къыщIыхэпхар? - егъэщIагъуэ егъэджакIуэм.
- ИтIанэ махуэ псом уэрамым сыдэтыну Iэмал сиIэнущ, - мэгуфIэ Мурат.
Дэ къытхуатх
Уафэм къехуэха щыгъэ закъуэ
Унагъуэм сабий къахэхъуат. Пщащэ цIыкIу. НэкIу хъурей хужь цIыкIут. Щхьэц фIыцIабзэт. Нэ хъурей пIащэт, удзыфафэ щIэлъадэу. УдимыхьэхынкIэ Iэмал иIэтэкъым. «Пу мэшалыхь» жумыIэу уеплъыфыртэкъым. Иджы ахэр зэкъуэшитIрэ зэшыпхъуиплIрэ хъухэрт.
А цIыкIур сабий кIэсыжт. Адэм адрей сабий нэхъыжьхэр и куэщI и анэм илъагъуу зэи иригъэтIысхьатэкъым. Ауэ псоми къалъагъуми къыфIэмыIуэхуу, мы кIэсыжыр абы игъэджэгурт, и куэщI иригъэтIысхьэрт, дридзейрт, къиубыдыжырт. АпщIондэхукIи зэрылъэлъу дыхьэшх сабийм адэр и нэ щхъуэпсхэмкIэ еубзэрабзэрт.
А пщащэм адэм и мызакъуэу, куэд щыгуфIыкIат. Хьэблэри Iыхьлы-благъэри. Гъунэгъу фызым благъэми Iыхьлыми ялъимыгъэсу цIэ фIэзыщын хуейр езырауэ къилъытати, анэшхуэми адэ-анэми «хьэуэ» къыхагъэкIатэкъым. КъурIэныр зыIэщIэлъ фызым къриIуа цIэр унагъуэм исхэм къабыл ящIащ. ЦIэфIэщ джанэри зыщигъэгъупщакъым.
Адэми, анэшхуэми, и къуэш-и шыпхъухэми, хьэблэми пщащэ цIыкIур кърахьэкIырти, анэм къыщылъысыжыр быдз щригъэфэнум дежт. Абы щхьэкIэ анэм зыри жиIэртэкъым. ЖиIэнури сытыт?!
А пщащэ цIыкIум и дэлъхухэм е и шыпхъухэм ящыщу дыгъуасэ гущэм хэзыпхар, нобэ къыбгъэдагъэхьэжынутэкъым. Чэзур нэгъуэщIым лъысын хуейт. ЗэкъуэшитIым я нэхъыщIэм нэху зэрыщу: «Мы фейцейр сэ нобэ хэспхэ хъуну?» - жиIэу пщэдджыжь къэс щIэупщIэми, дзыхь къыхуащIыртэкъым.
Гъуэгур я зэхуакуу къапэщыс унагъуэм я лIыр лэжьакIуэ къыщикIыжкIэ, накIуэпакIуэу дыхьэрти, сабийр я деж къихьырт. «Хьэуэ, уэдгъэхьынукъым», - жаIэу игъащIэкIэ унагъуэм исхэм я бзэгупэ къыпыхунутэкъым. Сабий и Iэблэм тесыр къыщыгуфIыкIыу, абы щыгъуэми Iэпэ щабэ цIыкIухэмкIэ лIы накъэпакъэшхуэм и нэкIу Iув пхъашэм щепэщэщкIэ, лIыр гуфIэрт.
Ауэ анэшхуэр… Зыми и пщIыхьэпIэ къыхэхуатэкъым мамэ (арат анэшхуэм къуэрылъхухэр зэреджэр) а хъыджэбз цIыкIум апхуэдизу щыгуфIыкIыну. Зауэри гъаблэри зыгъэва, зи щхьэгъусэр хъыбарыншэу зауэм (мэкъу хьэвэм хэкIуэда мастэм ещхьу) хэкIуэда фызыжьыр нысэм хуэтэмакъкIэщIт. «Сэ къуэщ, тIасэ, сызыхуейр», - жриIэххэурэ, и нысэр аргуэру зы пщащэ цIыкIукIэ къыхуэупсат.
Ауэ а кIэсыж цIыкIур Iыхьэлейм икIауэ абы фIыщэу зэрилъагъур зэрыжиIэн псалъэхэр хузэгъэпэщыртэкъым. Къыгуэудауи щытелъэщIаи щыIэу псалъэ анэшхуэм, и къуэ закъуэ IупскIэ ипIам и кIэсыж пщащэ цIыкIум, сыт щыгъуи жриIэр зыт: «Уафэм къехуэха щыгъэ закъуэ…»
Мэлей ФатIимэ.
Фэ фщIэрэ?
Псэлъафэхэм къарыкIыр
Удым и удыгъэр япэ кърегъэщ.
ЦIыхум езым и къуаншагъэр нэгъуэщIым щытрилъхьэм деж къапсэлъ хабзэщ.
Емызэш мэшыбэ ещIэ.
Куэд зылэжьыф цIыху гуащIафIэм ехьэлIауэ къапсэлъ хабзэщ.
Къоджэм уигъэжейркъым.
Зэпымыууэ уяужь итщ, уигъэзагъэркъым, псэхупIэ къуитыркъым. ЦIыхум кIэрымыкI гупсысэ, гукъэкI, гурылъхэм теухуауэ къапсэлъ.
Нэ илъагъу нэ ещIэж.
Нэхъ къызэрагъэсэбэп хабзэр бын гъэсэным ехьэлIауэщ: уэ пщIэуэ илъагъурщ бынми ищIэжынур.
Псым къудамэ теткъым.
«IэубыдыпIэншэщ» жыхуиIэщ. Псым ущыбэлэрыгъ зэрымыхъунур кърагъэкIыу къапсэлъ.
Удын зэхэдзэ нэхърэ Iыхьэ зэхэдзэ.
Зым и закъуэкIэ, и къарукIэ зэфIэмыкIыну гуэрым зэгъусэу иужь щихьэм, щеувалIэм деж къапсэлъ хабзэщ.
Е улIын е улIэн.
Таучэл зытращIэ Iуэху шынагъуэм иIэнкIэ хъуну кIэухитIым (текIуэныгъэм е кIуэдыныгъэм) теухуауэ къапсэлъ, нэгъуэщI зыхэдэн щымыIэу къагъэуву.
Щауэ Къэлидар.
