БлэкIа лIэщIыгъуэм и 60 - 70 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым хуабжьу зыщиужьащ иджыри къэс куэдым ямыщIэу щыта регби спорт лIэужьыгъуэм. Уеблэмэ Налшык и «Спартак» (иужькIэ «Университет») командэр Урысей Федерацэм и чемпион тIэунейрэ хъуащ, Совет Союзым и гуп нэхъыщхьэм ехъулIэныгъэхэр щиIэу щыджэгуащ.
ЗэраIуэтэжымкIэ, 1823 гъэращ регбир къыщежьар. Инджылызым хыхьэ Рагби (Регби) къалэм и курыт еджапIэхэм ящыщ зым футбол зэIущIэ щекIуэкIыу, къыхагъащIэхэм яхэт Эллис Уильям Уэбб губжьауэ топыр IэкIэ къипхъуатэри, и хьэрхуэрэгъухэм къахузэтемыгъэувыIэу, абыхэм я гъуэм ирилъхьащ. Къэхъуам хэти иридыхьэшхащ, хэти иригубжьащ, хэти куэдым къахуэщхьэпэну гуэр къыхихащ. Спорт лIэужьыгъуэ зыбжанэ къэзыгупсыса (футболри яхэту) икIи хабзэ пыухыкIахэр зэхэзыгъэува инджылызхэм мыри гулъытэншэу къагъэнакъым: зэдэджэгухэм я бжыгъэр цIыху пщыкIутхум нагъэсщ, IэкIэ Iыгъыгъуей топ хъурейр хъэуаным хуэдэу хуэкIыхь ящIри, зэпеуэхэр зэхаублащ. Футболым къытепщIыкIа спорт лIэужьыгъуэщIэм зэреджэнуми иризэныкъуэкъуакъым – къыщежьа къалэм и цIэр фIащащ.
Инджылызым икIри, регбим щIыпIэ Iэджэми зыщиубгъуащ. Къэрал зыбжанэм езыхэм я зэхьэзэхуэхэр илъэс къэс ирагъэкIуэкIыу хуежьащ, цIыху минхэр къакIэлъыплъу. Аращ къызыхэкIар 1900 гъэм регбир Олимп Джэгухэм я программэм хагъэхьэхьэныр. Абы къыкIэлъыкIуащ дунейпсо чемпионатхэр.
Иджыпсту регбим ЩIы хъурейм зыщиубгъуащ. Псом хуэмыдэу ар фIыуэ щалъагъу Европэм, Австралием, Африкэ Ипщэм. КъызэралъытэмкIэ, абыхэм цIыху мелуанитхум нэблагъэ щоджэгу.
Регбир къэунэхри, илъэси 145-рэ дэкIа иужькIэ ар Къэбэрдей-Балъкъэрми къэсащ. АбыкIэ фIыщIэ зыбгъэдэлъыр Лобжанидзе Александрщ. Ар къыщалъхуари къыщыхъуари ди щIыпIэращ, ауэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ щызэригъэгъуэтар я адэжьхэм я лъахэ Куржыращ (Грузие). Физическэ щэнхабзэмкIэ институтым щеджэу регбим дихьэхащ икIи Тбилиси и «Локомотив»-м хэту джэгу хъуащ. А спорт лIэужьыгъуэр езы куржыхэм я хамэтэкъым икIи «лило» фIэщыгъэцIэр иIэу икIи зыщхьэщыкIыныгъэ гуэрхэри хэлъу ижь-ижьыж лъандэрэ къадэгъуэгурыкIуэрт.
Еджэныр къиухыу Налшык къигъэзэжа иужькIэ Лобжанидзе Александр Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым физическэ гъэсэныгъэмкIэ и кафедрэм уващ. Абы щылажьэурэ и ныбжьэгъухэр, студентхэр, цIыхугъэхэр регбим хигъэгъуэзащ. Мыгувэу командэ щхьэхуэ къызэрагъэпэщыным хуэхьэзыр хъуащ.
А лъэхъэнэм регби нэхъыбэу джэгур студентхэрат. Совет Союзым и гуп нэхъыщхьэм хэтхэри институтхэмрэ университетхэмрэ я командэхэрат. Дыдейхэри абы щIэхъуэпсырти, КъБКъУ-м и ректор Лъостэн Владимир Iуэхур зытетым щагъэгъуэзащ. Мо лIы губзыгъэм занщIэу къыгурыIуащ я университетым регбим и командэ къыщызэрагъэпэщмэ, куэд зэрыдихьэхынур икIи я пщIэр къызэриIэтынур. Арати, Лъостэным и щIэгъэкъуэныгъэ лъэщ хэлъу зэман кIэщIым «КъБКъУ» гупыр 1968 гъэм къызэрагъэпэщащ. КъищынэмыщIауэ, ар зи лъабжьэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэ къыхэхари зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэм хэт хъуащ, «Спартак» цIэр зэрихьэу.
Илъэс 52-рэ ипэкIэ, 1968 гъэм щэкIуэгъуэ мазэм и 16-м ди республикэм къыщыдэкIа «Советская молодёжь» газетым къытехуащ «Мужская игра - регби» тхыгъэ кIэщI. Ар зыгъэхьэзыра Лобжанидзе Александр къиIуатэрт: «Аращи, япэ дыдэу ди къалэм регби зэIущIэ щекIуэкIащ. Налшык и «Спартак» командэщIэм къригъэблэгъат СССР-м и иужьрей чемпионатым и дыжьын медалхэр къыщызыхьа Тбилиси и «Динамо»-р. Регбир лIы нэсхэм я зэпэщIэтыныгъэщ, лIыгъэ, зышыIэныгъэ, бэшэчагъ ин къыщагъэлъэгъуэфыну. Ди республикэм щыпсэухэм Тхьэр къазэрыхуэупса я зэфIэкIымрэ хъыжьагъымрэ къэплъытэмэ, ущыгугъ хъунущ мыгувэу регбим и гуп лъэщ диIэну. Ар ехъулIэныгъэкIэ япэщIэтыфынущ къэралым и командэ нэхъыфI дыдэхэм. Абы щыхьэт тохъуэ япэу Налшык щедгъэкIуэкIа зэIущIэри. Абы иужькIэ дэ драгъэблэгъащ Тбилиси мыгувэу щыIэну зэхьэзэхуэ иным, Польшэмрэ Совет Союзымрэ я командэ лъэщхэр къыздрихьэлIэнум. КъищынэмыщIауэ, ди мурадщ 1969 гъэм дыхэтыну Урысейм и чемпионатым, Спорт зэгухьэныгъэ нэхъыщхьэхэмрэ ВЦСПС-мрэ я зэпеуэхэм. Абыхэм екIурэ-ещхьу зыкъыщыдгъэлъэгъуэну ди мурадщ».
Лобжанидзе зи гугъу ищIа Налшык щекIуэкIа регбимкIэ япэ зэIущIэм хэтахэм я унэцIэхэр зэфIэдгъэувэжыфащ. Ар куэдым зэрафIэхьэлэмэтынум шэч къытетхьэркъым. Мис ахэр: Мамедовыр, Къарэжьыр (Дудниковым ихъуэжащ), ТхьэмлIокъуэр, Суржинскэр, Ешыгуауэр, Иуаныр, Лобжанидзе Г., Лысенкэ, Лобжанидзе А., Щхьэцэр, Бэрэгъуныр, Хьэпэр, Бахъсэныр, Бэджыдэр (Кривовыр), Балъкъэрыр.
Къэралым и вице-чемпион Тбилиси и «Динамо»-м хэтхэм загъэщхьэпэлъагэу джэгур ирагъэжьат, гугъу емыхьыщэми текIуэныгъэр зэраIэщIэмыкIынур быдэу я фIэщ хъууэ. АрщхьэкIэ ди щIалэщIэхэр абыхэм ящышынакъым икIи зыкIи къапикIуэтакъым, регбим зэрызыхуагъасэрэ мазитI иримыкъуами. Япэ дакъикъэхэм щыщIэдзауэ ахэр я хьэрхуэрэгъу лъэщхэм япэщIэуващ. Куржыхэм я Iэзагъыр, дауи, хэпщIыкIыу нэхъ лъагэт, топри нэхъ IэкIуэлъакIуэу зэIэпахырт. Дыдейхэр нэхъ къарууфIэт.
Ягъэтыншакъым налшыкдэсхэм Тбилиси къикIа я хьэщIэхэр. Абыхэм хуабжьу гугъу зрагъэхьын хуей хъуащ, хэгъэрейхэр хагъэщIэн папщIэ.
КъыкIэлъыкIуа махуэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрыр зэщIищтащ Налшык щекIуэкIа регби спорт лIэужьыгъуэщIэмкIэ япэ зэIущIэм теухуа хъыбарым. ЛIы нэсхэм я шыфэлIыфэр къагъэлъэгъуэну Iэмал къызэритымкIэ куэд абы дихьэхат.
1968 гъэм и кIэухым къызэрагъэпэщащ Къэбэрдей-Балъкъэрым РегбимкIэ и федерацэр. Абы и тхьэмадэу хахащ «Советская молодёжь» газетым и корреспондент Къардэн Хьэсэн. Федерацэм и къалэн нэхъыщхьэр спорт лIэужьыгъуэщIэр зищIысыр нэхъыбэм къегъэщIэнымрэ зегъэужьынымрэт. Хьэсэни ар щылэжьа газетми я къару куэд халъхьащ регбир лъэ быдэкIэ ди республикэм щыувын папщIэ.
Тбилиси и «Динамо»-м къыхигъащIэри, куэд дэмыкIыу, ди щIалэхэм къахуеблэгъащ Куржым и командэ нэхъ лъэщхэм ящыщ «Гантиади»-р. ЦIыху куэд кърихьэлIэу зэIущIэр щекIуэкIащ Налшык и Сабий стадионым.
Мыри хьэщIэхэм ирагъэжьащ я ебгъэрыкIуэныгъэ лъэщхэмкIэ. АрщхьэкIэ Тбилиси и «Динамо»-м драгъэкIуэкIам налшыкдэсхэм дерс щхьэпэхэр къыхахауэ къыщIэкIащ икIи хьэрхуэрэгъухэр я щIыналъэм ирагъэхьакъым. Ахэр къызэтрагъэувыIэри, езыхэр ипэкIэ кIуэтащ икIи Налшык и «Спартак»-м и къызэгъэпэщакIуэ икIи и капитан Лобжанидзе Александр зи пашэ гупыр 3:0-у япэ иригъэщащ. Мыгувэу бжыгъэр зэхуэдэ хъужащ.
Загъэпсэхуу къихьэжа иужькIэ хэгъэрейхэр нэхъри тегушхуауэ джэгуащ. Абыхэм я тепщэныгъэр инт икIи Лобжанидзе Александр аргуэру «Спартак»-м баллищ къыхуихьащ. КъыкIэлъыкIуэу Щхьэцэм тIэунейрэ «Гантиади»-м и «къалэр» къищтащ, балл плIырыплI дэтхэнэми къыпэкIуэу.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ ди щIалэхэм я япэ текIуэныгъэр регбим къыщахьащ. ЗэIущIэр иуха иужькIэ «Гантиади»-м и тренер нэхъыщхьэм жиIащ: «Дэ ди гугъакъым Налшык мыпхуэдэ командэ лъэщ щыIэу. Абы хэт щIалэхэр къарууфIэ защIэщ икIи къикIуэт зымыщIэхэщ».
ЗэрымыщIэкIэ къыхагъэщIауэ къэзылъыта «Гантиади»-м и унафэщIхэмрэ щыджэгухэмрэ щIэлъэIуащ Тбилиси мыкIуэж щIыкIэ иджыри зэ зэIущIэжыну. Хэгъэрейхэм хьэщIэхэр ягъэщIэхъуакъым. Нарткъалэ и «Химик» стадионым иджы щызэхуэзэну ахэр зэгурыIуащ.
КъызэрыхагъэщIам игъэгубжьа куржыхэм хуабжьу жыджэру ирагъэжьащ. Дакъикъитхуи дэкIатэкъым ахэр 9:0-у япэ щищам. Джэгум еплъыну къэкIуахэм я щхьэр къыфIэхуащ, напэтехыр къапэщылъу къащыхъури. АрщхьэкIэ щIэдзэкIэ мыхъумыщIэм Налшык и «Спартак»-м хэтхэр къигъэдзыхакъым, атIэ ерыщагъ ин къахилъхьащ.
Хуэм-хуэмурэ хэгъэрейхэм тепщэныгъэр зыIэрагъэхьащ. Абыхэм Iэзэу къагъэсэбэпащ фIыуэ къызэрыщIадзам Тбилиси къикIахэр зэригъэбэлэрыгъар. Загъэпсэхуну командэхэр щикIым ирихьэлIэу бжыгъэр 11:12-м нэсат.
Джэгум и етIуанэ Iыхьэм лъэныкъуэхэр хуабжьу щызэрызехьащ. Я натIабгъуэхэмрэ блыпкъхэмрэ зэпэщIагъэувауэ ахэр зэныкъуэкъурт, зым и къупщхьэр адрейм зэхикъутэнущ жыпIэу. Апхуэдэхэм и деж зи бэшэчагъыр нэхъыбэр токIуэ. Ди щIалэхэр абыкIэ я хьэрхуэрэгъухэм ефIэкIащ. Ящыщ зы джэгум хихуу, бжыгъэкIэ нэхъ мащIэу судьям къигъэнами, Налшык и «Спартак»-р Тбилиси и «Гантиади»-м аргуэру ефIэкIащ. Иджы 28:23-уэ. Хэгъэрейхэм хьэщIэхэм я «къалэр» блэнейрэ къащтат, я хьэрхуэрэгъухэм ар зэи яхузэфIэкIатэкъым икIи я балл псори штрафнойхэмкIэ къалэжьат. А зэIущIэм хуабжьу къыщыхэжаныкIахэт Мамедовыр, Суржинскэр, ТхьэмлIокъуэр, Балъкъэрыр, Щхьэцэр, Къуэжакъыр, Бэджыдэр.
Регбим и IэфIагъыр зыхэзыщIа ди щIалэхэм адэкIэт текIуэныгъэ нэхъ иныжхэр къащыпэплъэр. Хэт ищIэнт ахэр куэд дэмыкIыу Урысей Федерацэм тIэунейрэ и чемпион хъууэ Совет Союзым и командэ нэхъ лъэщ дыдэхэм я гуп нэхъыщхьэм яхыхьэну.
