Тыркум щыттхыжа адыгэ IуэрыIуатэхэр лIэужьыгъуэ куэд мэхъу, нэхъыбэрэ узрихьэлIэр хэкум здраша хъыбарыжьхэрщ, уэрэдхэрщ, таурыхъхэрщ, псысэхэрщ, псалъэжьхэрщ. Абыхэм ящыщ гуэр къыбжезымыIэфын яхэткъым илъэс щэ ныкъуэ-хыщI зи ныбжьхэм; нэхъыжь гурыхуэ куэдми дыщрихьэлIащ Тыркум, абыхэм яхэтщ нарт хъыбархэмрэ пшыналъэхэмрэ зыхъумэфахэри. Куэд дыдэщ Урыс-Кавказ зауэм и зэманым яуса гъыбзэхэр, уэрэдхэр, абы щыгъуэ зи лIыгъэкIэ цIэрыIуэ хъуауэ щыта дзэпщхэм, шу пашэхэм, хэкум и хуитыныгъэм щIэзэуа шу щхьэмыгъазэхэм теIукIа хъыбархэр, ахэр нобэрей щIэблэм гукIэ зэрахъумэр уи гуапэ мыхъупIэр иIэкъым. Хэкум ираха IуэрыIуатэхэм нэмыщI, дэ дрихьэлIащ иужьрей илъэси 150-м хамэ щIыналъэм щызэхалъхьа уэрэдхэм, хъыбархэм - ахэри, гу зэрылъытэгъуафIэщи, адыгэхэм ижь-ижьыж лъандэрэ къадэгъуэгурыкIуэ IуэрыIуатэм и фащэхэмкIэ, и хабзэхэмкIэ гъэпсащ.
УНЭРОКЪУЭ Рае,
«Тыркум щыпсэу адыгэхэм я IуэрыIуатэ» тхылъыр зыгъэхьэзыра, филологие щIэныгъэхэм я доктор.
МафIэм ухэтын плъэкIынукъым
ЛIыжь Iущ гуэрым, Щауэ Мухьэрэм жыхуаIэм, къиIуэтэжауэ зэхэсхар мыращ. Урыс пащтыхьыр адыгэм я деж къакIуэри, къажриIащ:
- Зы илъэс нэхъ физгъэсыжынукъым фи хэкум: е Уэсмэнлым фыкIуэнщ е Сыбырым фысхунщ.
Ар къащыжриIэм, адыгэм я тхьэмадэхэр Уэсмэнлым къагъэкIуащ, сулътIан Хьэзизым деж.
СулътIан Хьэзизым къажриIащ:
-Ахъшэ фэстынщ, щIыгу фэстынщ, унэ фхуезгъэщIынщ, Кавказым сыт хуэдиз адыгэ исми, си деж кърекIуэ.
Тхьэмадэхэм ягъэзэжа нэужь, зэхэтIысхьэри, мазищкIэ зэхэсащ. Инджылызми ягъэкIуащ. Абыи къажриIащ:
- Си деж фыкъакIуэ.
Ауэ ар нэхъыжьхэм ядакъым.
- Уэсмэнлым дыкIуэмэ, жэнэтым дихьэнущ, - жаIащ, ар цIыхум я фIэщ ящIри, мыбыкIэ къэкIуащ.
Дузджэм итIысхьахэр кхъухькIэ къызэпрыкIащ хым. Ахъчэшэхьыр деж хы Iуфэм адыгэ куэд щыкIуэдащ, я кхъэлъахэхэр иджыри уолъагъу...
- Урысейм дыкъызэрикIа вакъэкIэ жэнэтым дихьэнкъым, - жаIащ хьэжрэтхэм, я вакъэхэр хым хадзэри, кхъухьым лъапцIэу къикIащ.
ЩIыр дыгъэм къигъэплъауэ пщтырти, я лъэгур къис щыхъум, шапсыгъхэр губжьащ:
- Мыпхуэдэ мафIэм ухэтын плъэкIынукъым! - жари.
ЗаIэтыжри, Щам лъэныкъуэмкIэ Хьэлэбым кIуащ.
ПсэупIэ яхуэхъуар
Амасием* и гъунэгъуу зы адыгэ жылэ тIысати, илIыхьащ, щIыри псыри щIагъуэтэкъыми. Унагъуэ заул къэнати, Беслъэнеймрэ Ярбашымрэ** яхэтIысхьэжащ. АкIэжьхэ ейт ахэр, шапсыгът. Шапсыгъ жылэр зэрысам (Амасие деж) зыри итIысхьэжакъым иужькIэ, зэрыщIыпIэ нэщIщ. Абдеж илIыхьахэм я кхъэлъахэхэр зэрыщытщ иджыри, «Шэрджэс мэзарлыкъ» (кхъэ) жиIэу тетхауэ. АкIэжькуейкIэ еджэу щытащ. Къэбэрдейхэми кърата щIыпIэр ягу ирихьакъым, дыгъэр щыгуащIэти. «Дэ мы щхьэплъыжьхэм*** дагурыIуэнкъым», - жари ежьащ, заIэтыжри. Зы къуэладжэ дыхьэри, дыжьын къамэкIэ щIыр къратIыкIащ.
- Ди жылэжьым и мэ къыщыпщIехьэ мыбдеж, - жари, къэбэрдейхэр къуэладжэм дэтIысхьащ. ДурачайкIэ йоджэ къэбэрдей жылэм. Гугъуехь куэд ялъэгъуащ а щIыпIэм изэгъэху. Иджы Iэщри я куэдщ, я гъавэри къохъулIэ.
* Амасие - Тыркум ит къалэ.
** Ярбаш - тырку жылэ цIыкIу.
*** Щхьэплъыжь - алавит.
Гур зэрыгъум...
Адыгэр Тыркум къэсри (Урыс-Кавказ зауэм и ужькIэ), Дузджэ лъэныкъуэмкIэ яутIыпщащ:
- Фи нэ къыфIэнэм деж псэупIэ фхуэхъун къыщыхэфх, - жари.
Тхьэмадэхэр ежьэри, куэдрэ заплъыхьащ. Иужьым, ягу зэщыуауэ, етIысэхащ ахэр. Я щхьэр къыфIэхуауэ, хоплъэри щысщ.
- Щхьэ фыхэплъэрэ? Фигу иримыхьыр сыт? - къеупщIащ тхьэмадэхэм.
- Мы щIыпIэр псэупIэ тхуэхъунукъым, - ядакъым абыхэм.
- Сыт щIыфхуэмыхъунур?
- Итырыгъу фIэкIа, пщIащэ пыту зы жыг дыщрихьэлIакъым мы лъахэм. Мыбдеж псэупIэ тхуэхъумэ, дэри аращ къытщыщIынур - дыкIуэдынущ.
- Фи Тхьэ фызэреплъщ, - къыжраIащ адыгэхэм.
Сыт ящIэнт: абдежым щетIысэхын хуей хъуащ.
Гур зэрыгъум дыгъур ирожэ: абдеж щетIысэхахэм къащыщIар аращ.
АдыгэкIэ узэджэ хъунур
Зы хьэщIэщ дисти, зылI и псалъэм къыхэхуэ зэпытт: «Адыгэ! Адыгэ! Адыгэм хуэдэ щыIэ!» - жиIэурэ.
- Хэт адыгэкIэ узэджэ хъунур? - сеупщIащ, и жьэр щымыувыIэм.
Зы къэбэрдей къытхэсти, абы къыхедзэ:
- Къэбэрдейращ адыгэкIэ узэджэ хъунур!
- Шапсыгъыращ адыгэр! - идакъым шапсыгъым.
Абэзэхэм жиIащ:
- Абэзэхэращ адыгэр!
- Хьэтыкъуейращ адыгэр! - жиIащ хьэтыкъуейм.
Зы нэхъыжь къытхэсти, псоми я псалъэм едэIуа нэужь, мыр жиIащ:
- ХьэтIохъущокъуэ Мыхьэмэт Iэшэ и хъыбар зыщIэр - ар зы, хэкум дыщисам щхьэж и жылэ здисар зыщIэжыр - ар тIу, лIэужьыр бжьиблкIэ мауэри, ебланэ лIэужьым нэс къызжезыIэр - ар щы, Сосрыкъуэ щхьэкIэ «лъапэкIэрыхъ - жэмыхъуэрылъху» щIыжаIар зыщIэр - ар плIы... Мис а плIыр зыщIэращ адыгэкIэ узэджэ хъунур. А плIыр къызжефIэмэ, фыадыгэщ.
Къэбэрдейми, шапсыгъми, абэзэхэми, хьэтыкъуейми я жьэр яубыдащ абы и ужькIэ.
Шэрджэсым хуэдэ дэнэ къипхын!
Дзэм сыздыхэтым, зы пэщэ псэлъэгъу сыхуэхъуащ. Пэщэр IуэхукIэ къытхыхьауэ арати, ежьэжын щыхъум, шы IумпIэмрэ лъэрыгъыпсымрэ субыдри, згъэшэсыжащ. ТIэкIуи сыдэкIуэтащ. Пэщэр къызэплъэкIри, къызэджащ:
- Мыдэ къызбгъэдыхьэт, - жери.
Сыбгъэдыхьащ.
- Хэт ущыщ? - къызэупщIащ пэщэр.
- Сыадыгэщ, сышэрджэсщ, Дузджэм сыщыщщ, - жесIащ.
- Сыщыбгъэшэсыжым, гу лъыстащ узэрыадыгэм, - жиIащ пэщэм. - Адыгэ фIэкIа, апхуэдэ хабзэ къыпкIэлъызезыхьэн щыIэкъым. МащIэ фыхъуащ, армыхъу адыгэм хуэдэ дэнэ къипхын!
Ар жери, пэщэр ежьэжащ.
* * *
Ди нэхъыжьхэм къыджаIэрейт: «ЦIыху тIощIитIыр зы матэм дигуауэ дыкъикIащ ди хэкум».
Зэхэгуауэ, лъэ увыпIэ ямыгъуэту, хэкум кхъухькIэ къызэрырашаращ апхуэдэу щIыжаIар.
* * *
«Адыгэр зы щIыпIэм щывмыIыгъ, зы щIыпIэм щыфIыгъмэ, фыхущIегъуэжынщ», - жери урыс пащтыхьым тырку сулътIаным апхуэдэ чэнджэщ къритауэ щытащ хэкум дыкъыщрашым щыгъуэ. Тыркум дыкъэсри, адыгэр дракъухьащ, адэ-мыдэкIэ дыхагуэшащ, дызэкъуачын щхьэкIэ.
* * *
ЩIымахуэм щIыIэм уисынщ, гъэмахуэм хуабэм уиукIынщ, адыгэ хабзэр зепхьэн хъумэ. УцIыхумэ, аращ. УмыцIыхумэ, щIыIэри хуабэри зыхэпщIэнукъым.
Адыгэ бгырысхэр зауэм Iутщ.
Сурэтыр Гагарин Григорий ищIащ. 1842 гъэ