2019 гъэм КъБР-м ЩэнхабзэмкIэ и Къэрал саугъэтыр зратахэм ящыщщ тхакIуэ-публицистхэу, илъэс тIощIым щIигъуауэ уней тхылъ тедзапIэ зыгъэлажьэ Котляровхэ Мариерэ Викторрэ.
Нобэ «Котляровхэ я тхылъ тедзапIэкIэ» зэджэ IуэхущIапIэм къыщыдагъэкIа тхылъ бжыгъэр миным щхьэдох. Ауэ щыхъукIэ, илъэс тIощIым и кIуэцIкIэ я лэжьакIуэ бжыгъэм зихъуэжакъым - ахэр зэрыхъур цIыхуитху къудейщ. Зихъуэжакъым IуэхущIапIэм къыхиха унэтIыныгъэми: абы къыщыдагъэкIыр Кавказым теухуа тхылъхэрщ.
«Щэнхабзэ Iуэху зезыхуэм тхылъым и гупэр хуимыгъазэу хъунукъым, - наIуэ къещI Котляров Виктор лэжьыгъэм теухуа и гупсысэхэр. - Ар цIыху цIыкIур дунейм зэрытетрэ зэригъэпэща мылъкушхуэщ. Тхылъым блэкIари ехъумэ, узэрыт зэманым и нэщэнэхэри къыуегъащIэ, къэкIуэнуми гурыгъуазэ узыншэкIэ ухегъаплъэ.
НэгъуэщI Iуэхущ иджыпсту тхылъым бгъэдэлъ гъэсэныгъэ къарур телевиденэмрэ Интернетымрэ зэрыIэщIахар. Ауэ щыхъукIэ, щIэныгъэ нэхъ куу къэзылъыхъуэхэм тхылъым нэхъ быдэжу зыпащIащ. А лъэныкъуэмкIэ убгъэдыхьэмэ, цIыхур балигъыпIэ иувэн, щыпсэу щIыналъэм и хэкупсэ хъун, дунейри пэжу къыгурыIуэн папщIэ, тхылъым къытехуэ пщэрылъыр нэхъ цIыкIу хъуакъым.
Илъэс 27-м фIэкIащ дэ тхылъ сатум дызэрыхэтрэ. Ауэ гъуэгу дызэрытеувэрэ, Кавказым теухуауэ тхылъ къыдэгъэкIын мурадым дытебэкъукIакъым. ТегъэщIапIэ нэхъ тщIари щIэныгъэлIхэм я IэдакъэщIэкIхэрщ, блэкIа жыжьэм къыхэна архив тхыгъэхэрщ, тхыдэмрэ лъэпкъ щхьэхуэмрэ ятеухуауэ ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэрщ. Абы и фIыгъэкIэ, щIалэгъуалэм Урысейм ис лъэпкъ къэс пщIэ хуищIу, дэтхэнэми и хьэтыр илъагъуу къотэдж.
Тхылъ гуп-гуп къыдэкIахэр куэд мэхъу. Псалъэм папщIэ: «Кавказ», «Народы Кавказа: страницы прошлого», «Народы Кавказа: этнос, экскурс, орография в текстах и документах», «Возвращение». Псори зэхэту ахэр тхылъ 300-м ноблагъэ. Ахэр пасэ зэманым къыдэкIа тхылъыжь къэгъэщIэрэщIэжа къудейуэ щыткъым. Абыхэм яхэтщ япэу хамэ къэралыбзэм кърахахэри. Псалъэм папщIэ: «Культы. Легенды. Предания», «Племена. Нравы. Язык», «Закон и обычай», «Заповедник мировой истории», «Край гордой красоты», «Адаты горских народов», «Женское пространство», къинэмыщIхэр. Апхуэдэ къыдэкIыгъуэхэм я фIыгъэкIэ Урысей Федерацэм щыпсэу лъэпкъхэр зэроцIыху, зым адрейм пщIэ хуищIу зрегъасэ, я щэнхабзэм, дуней тетыкIэм щыгъуазэ мэхъу. КъезбжэкIа псори тхылъ тедзапIэм езым и мылъкукIэ, и лэжьакIуэхэм я лэжьыгъэ ирихьэлIэурэщ къызэрыдигъэкIыр. Ар тынш дыдэуи пхужыIэнукъым. Ди Iуэху хэмылъыххэу, блэкIа жыжьэм къыхэувэ дунеяплъэм е щIэныгъэлIым я лъэпкъым хуамыгъэфащэ гуэр къыжьэдэкIауэ къыщIэкIмэ, абы и хьэлъэр ди IуэхущIапIэм къытохуэ, къыдэбгъэрыкIуапэхэр къахэкIыу. Дызэрылажьэ мылъкум и гугъу пщIымэ, ехьэкI-къехьэкI хэмылъу жыдоIэ, апхуэдиз илъэсым дэ къэралым къыбгъэдэкIыу сом къызэрытIэрымыхьар.
Мыхьэнэшхуэ щеубыд ди лэжьыгъэм Урыс-Кавказ зауэм теухуа тхылъхэр къызэрыдэдгъэкIми. ЩIэупщIэ щыIэщ: лъыпсыр къызыпыж напэкIуэцIхэр къэбгъэщIэрэщIэжыныр захуагъэ?
Абы теухуауэ Рерих Николай и псалъэ шэрыуэ сигу къокIыж. «БлэкIам и гъуэгуанэ псори щIэрыщIэу пкIужыфынукъым, - жиIэрт абы, - ауэ ублэкIыну Iэмал зыхуумыгъуэтын гуэрхэр щыIэщ». Псом хуэмыдэу ар щыIэмалыншэщ зы лъэныкъуэм уедаIуэкIэ гурыIуэгъуэ мыхъуну, лъэпкъ псо зыхэкIуэда гузэвэгъуэхэм, къэралыгъуэмрэ цIыху щхьэхуэмрэ я гукъыдэжхэр щызэпэщIэува лъэпощхьэпохэм.
Тхылъыр цIыхухэм зэрамыщIэщыгъуэжыр щIыпIэ пхыдзахэм нэхъ IупщIу щыболъагъу, щыхьэрышхуэхэм нэхърэ. Ауэ щIэныгъэ зэгъэгъуэтыныр тынш пщызыщI Iэмэпсымэхэм нэхъ зыщиубгъу къалэшхуэхэмрэ тхылъыр хуиту щамыгъуэт къуажэ, къалэ цIыкIухэмрэ зэпыдмыщIэу хъунукъым.
Нобэ дэ лъэпкъ Iуэхум теухуа тхылъхэмкIэ дызэщIэузэдэпауэ пхужыIэнущ. Ауэ ахэр ди щIыпIэм зэридгъэIэпхъукIын Iэмалхэр зэдмыгъэпэщу хъунукъым, Кавказ Ищхъэрэм къыщыдэкI тхылъ псори щызэблэкI IуэхущIапIэхэри диIапхъэщ. Къэралыр къыддэмыIэпыкъууи ди тхылъ тедзапIэм къыщыдэкI тхылъхэр Мэзкуу хуэдэ къалэшхуэхэм едгъэшэныр дэр-дэру зэдгъэхъулIэфыркъым. Кавказ Ищхъэрэм тхылъ къыщыдэзыгъэкIхэм псоми ар ди зэхуэдэ гукъеуэщ. Кавказым ис лъэпкъхэм я блэкIар дымыджмэ, зэщхьу тхэлъыр, зыр адрейм дежкIэ щIэщыгъуэ дызыщI зэщхьэщыкIыныгъэ гъэщIэгъуэнхэр къытхуэщIэнукъым.
Кавказ Ищхъэрэр фIым хуэунэтIа щIыналъэ мамыру зэрыщытыр Урысей псом я фIэщ тщIын папщIэ, щIыналъэм и блэкIами и нобэми теухуауэ тхылъ щхьэхуэхэр къыдэдгъэкIыпхъэщ. Ар щIэуэ зэгъэпэщын хуей гуэруи щыткъым, дызэлэжьыни утыку итхьэни ди куэдщ. Дызыхуэчэмыр къэралым къыддиIыгъынырщ. Ар къыдэхъулIэмэ, зэман кIэщIым лъэпкъ зэпэщIэувэныгъэхэм даIэщIэкIыну Iэмал къытхуэгъуэтынущ. А лэжьыгъэм ехьэлIауэ къыдэбгъэкI хъунущ буклетхэр, брошюрэхэр, лъэпкъхэм я блэкIахэр къызэрыщ сурэт дамыгъэхэр.
Ди IуэхущIапIэр псоми къацIыхуащ къалэн зыхуэтщIыжыр нэгъэсауэ зэрыдгъэзащIэмкIэ. Урысейм тхылъ къыдэгъэкIын IуэхукIэ щызэхыхьэ зэхуэсхэм мызэ-мытIэу ди фIыщIэ къыщыхагъэщащ. Псалъэм папщIэ, УФ-м нэхъыфI дыдэу къыщыдэкIа фотоальбомхэм хагъэхьащ «Кабардино-Балкария: Заповедная страна», «Черкесы; воины и мастера» тхылъхэр, тхылъищу зэхэт «Казаки» къыдэкIыгъуэр, тхылъитIу зэхэт «Старый Нальчик», «Старый новый Нальчик» тхылъхэр. Иужьрейр 2017 гъэм «Урысей щIыналъэхэм къыщыдэкIа тхылъ нэхъыфI дыдэ» унэтIыныгъэм щытекIуащ.
Гуращэм ещхьу зетхьэ проектхэм язщ ищхьэкIэ зи гугъу щытщIа «Черкесы; воины и мастера» зыфIэтща тхылъ гупыр. Абы илъэс бжыгъэ тедгъэкIуэдащ, щIыналъэм ит музейхэм, Тыркумрэ Урысеймрэ нэрыбгэ щхьэхуэхэм щаIэ уней архивхэм сурэт Iэджэ щытетхащ ар зэдгъэпэщын папщIэ. Дэ ди мурадт абы Iэщэр, хьэкъущыкъухэр, щыгъынхэр, цIуугъэнэхэр, лъэпкъыр адрейхэм къахэзыгъэщ хьэпшып щIэщыгъуэхэр къыщыдгъэлъэгъуэну. ЛIэщIыгъуэ бжыгъэкIэ зэхуахьэса хьэпшыпхэм я теплъэхэр дызэрыхуей дыдэм хуэдэу тхылъеджэм и пащхьэ итлъхьэфащ. Гу лъытапхъэщ апхуэдиз зэманкIэ зэрагъэпэща, адыгэ IэпэIэсэхэм я IэдакъэщIэкIхэр къыщыдгъэлъагъуэкIэ, ар зей лъэпкъри зэрыщыт дыдэм хуэдэу нэгум къызэрыщIэувэм».
Котляровхэ я тхылъ
тедзапIэм хужаIахэр
«Котляровхэ мурад зыхуащIыжащ: Урысейми дуней псоми Кавказ Ищхъэрэм и щэхухэр къыхузэIуахыну. Ар я плъапIэу, гулъытэр кавказ лъэпкъхэм я тхыдэм, этнографием, орографием траухуащ. Абы зэрытеIэбэфам и лъэныкъуэкIэ зэщхьэгъусэхэм яхузэфIэкIам «тхыдэм къыщыхъуа щапхъэ» умыбэлэрыгъыу хужыпIэфынущ».
АЛИЕВЭ Светланэ,
филологие щIэныгъэхэм я кандидат. Мэзкуу
* * *
«Котляровхэ къыдагъэкIа «Кавказ» тхылъ гупым тхыдэм щыщу ящыгъупщэжа напэкIуэцI куэд утыку къыщрахьэжащ. Совет тхыдэм зэIищIахэр текIуэту, щхьэж блэкIар зыхуей лъэныкъуэмкIэ щишэ лъэхъэнэм, пасэрей фIащу тхыгъэжьхэр традзэныр Iуэху ехьэжьа щыхъум, абыхэм зэманым и нэщэнэр къапхъуатэри, тхылъеджэр зыхуэзэша, пщIэ зыхуэфащэ тхыдэ лэжьыгъэхэр утыку кърахьащ».
ДУДАРЕВ Сергей,
тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор. Армавир
* * *
«Котляров зэщхьэгъусэхэм илъэс тIощIым щIигъуауэ тхылъ къыдагъэкI. Ахэращ къытхузэIузыхар ЩIы хъурейм и Iыхьэу зыми емыщхь Кавказыр, щIэщыгъуэ куэд зыхъумэр. Ущыгугъ хъунущ а щIыпIэм и тхыдэр къызыфIэIуэхухэм абыхэм я лэжьыгъэр къабыл ящIыну».
КАРПОВ Юрий,
тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор. Санкт-Петербург
* * *
«Кавказым и тхыдэр къыпхузэщIэубыдэнукъым, ауэ Котляров зэщхьэгъусэхэу Викторрэ Мариерэ абы и псэ мыкIуэдыжынур къацIыхуфащ. Жданов Юрий зэрыжиIам ещхьу, Евразием и псэу щыт а щIыналъэр езыхэм фIыуэ ялъэгъуащ, хьэщIэхэми къэхутакIуэхэми къыхузэIуахащ».
ЧЕРНОУС Виктор,
политикэ щIэныгъэхэм я кандидат. Дон Iус Ростов
