Мэрем пшыхь

ГушыIэ

ЩIыхьыр зейр щыгъынырщ

Зэгуэрым Хъуэжэ пхъэ къишэу къэкIуэжурэ къуажэм къыщыдыхьэжым, жылэм дэс лIыхэр зы лъэныкъуэкIэ зэрыхьу илъэгъуащ. Хъуэжэ къэувыIэри, абыхэм яхэупщIыхьащ:
- ЦIыхуфIхэ, дэнэ мыпхуэдизу фыпIащIэу фыздэкIуэр? Къэхъуар сыт? - жиIэри.
- Пщым тхьэлъэIу иIэу докIуэ. Уэ ар умыщIэу дэнэ иджыри къэс уздэщыIар? - къыжраIащ абы.
Ар зыхэзыха Хъуэжэ пщIантIэм гур дихуэжри, витIыр щIигъэхуащ, пIащIэри и щыгъыныр зримыхъуэкIыу, мэз зэрыщыIам хуэдэу, бэлэбанэу тхьэлъэIум кIуащ.
ТхьэлъэIум цIыхур щыIувт, хэти ефэ-ешхэрт, хэти джэгурт.
Хъуэжэ пщIантIэм дыхьащ, ауэ ар зыми иригъэблэгъакъым. Зыкъиплъыхьщ-зыниплъыхьри, зыми «къеблагъэ» къыщыжримыIэм, къигъазэри, къыдэкIыжащ.
Унэм къэкIуэжщ, мэзым зэрыщыIа щыгъыныжьхэр зыщихщ, екIуу зихуапэри, тхьэлъэIум игъэзэжащ. Куэбжэм зэрыдыхьэу, тхьэлъэIур зезыхьэхэм ящыщу лIитI къыпежажьэри, къыщыгуфIыкIыу ирагъэблэгъащ.
- Уэ, Хъуэжэ угъурлыжь, иджыри къэс щхьэ укъэмыкIуарэ, дэнэ уздэщыIар? - жаIэурэ жьантIэм дашэри ягъэтIысащ, шхын нэхъыфIхэри и пащхьэм къралъхьащ.
- Шхэ, си цей джэхужь, щIыхьыр зейр сэракъым - уэращ! - жиIэри Хъуэжэ и цеикIэр къызэщIикъуэри шыпсым хиIуащ.
Махуэ Iэлисэхь.

 

Псалъэ шэрыуэхэр

Насыпыр зыгуэрым и унафэкIэ ягуэшкъым

ЦIыху гъэсакIэ узэджэнур укIытэ зыхэлъырщ.
Уи щIыхьымрэ уи пщIэмрэ зыми птрихыфынукъым, ауэ уэр-уэру бгъэкIуэдыжынкIэ хъунущ.
Унащхьэм и быдагъыр къыщежьэр и лъабжьэрщ.
Сымаджагъэ убгъэдэмылъмэ, жьы сыхъуащ жыпIэу щхьэхынэрэ лэжьыгъэншэрэ зумыщI.
Ефэгъу зыгъуэтыр ныбжьэгъу хуэныкъуэкъым.
ИщIэ тIэкIур псоми яжриIэу къэзыкIухьым, имыщIэ нэхъыбэжи щIегъу.
Псалъэр пэжмэ, шэрыуэщ.
Адрейхэр иубурэ уэ къыпщытхъу цIыхум зыщыдзей.
Лъагъуныгъэ гуащIэр блэкIа зэмани къэкIуэну зэмани хуэныкъуэкъым.
ПщIэ къызэрыпхуищIым папщIэ уасэ щыгугъым, езым и пщIэр ищэжу аращ.
ГуIэр зэрыгъыр щэхуущ.
Iэхъуэ баш уимыIэу уIэхъуэну уемыжьэ.
Уи гукъеуэр зейм занщIэу жепIэмэ утыншынущ, гужьгъэжьу къыкIэлъепхьэкI нэхърэ.
ЦIыхухэм щхъухьми хущхъуэ къыхащIыкI.
Насыпыр зыгуэрым и унафэкIэ ягуэшкъым.
Лэжьыгъэр фIыуэ зылъагъу цIыхур зэштегъэу хуэныкъуэкъым.
Зы лэжьыгъи зымылэжь цIыхум адрейхэр иущиину фIэфIыщэщ.
ХъугъуэфIыгъуэ псоми я щхьэкIэ щыIэщ цIыху акъылыр.
Мы зэзымыпэсым мыIэрысэ хуэфащэкъым.
Уи псалъэри уи мылъкум хуэдэу зэгъэзэхуэн хуейщ.
Сабий макъ зи пщIантIэ къыдэIукI унагъуэр насыпыфIэщ.
Сабийм и дзэр узу къокI, балигъыдзэр гызу Iуач.
Аргъынэ уэдым Iэмбатэ пшэр зэи къуитынукъым.
ИкIи ужьмэ, икIи ужьеймэ, хэт уи гугъэ къыпхуеижыр?
Мылъку фIэкIа илъагъу хъууэ дунейм зыри теттэкъым.
ЩIыхуэ къищтэурэ унэ ищIати, унэр ищэжри щIыхуэр ипшыныжащ.
Зыгуэр хуэныкъуэу къэмыхъуам гукъеуэ щыIэу ищIэркъым.
Мылъку зэхуэлъэфэсыным цIыхухэри цIыхугъэри фIигъэкIуэдат.
Уи щхьэм къэмысауэ мафIэм исри псыр зыщIэуари зыхэпщIэнукъым.
Къару сиIэщ жыпIэу акъыл зиIэм зытумышащIэ.
Псым урихьэжьа нэужькIэ, есыкIэ пхузэгъэщIэжынукъым.
Зи ишэгъуэр и чэзум евгъашэ, зи къэшэгъуэм зэи фыпэрымыуэ.
Насыпыр лэгъупыкъум и плъыфэхэм нэхърэ нэхъыбэжу зэхэлъщ.
Насып жыхуаIэр узыхуей псомкIи псэр гъэнщIамэщ.
БлэкIам кIэ пыткъым, укIэлъыпхъуэкIэ къыпхуэубыдыжынукъым.
Жьэм хужымыIэр, къыбжезыIэфынур нэхэращ.
Сом чэму сом мин щыIэкъым.
Сыт хуэдэ фащэри цIыхум къыхуэзыхьыр зэманыращ.
Дахагъэр - Iэпкълъэпкъым, гуапагъэр псэм хэлъщ.
ЗимыIуэху зезыхуэр зэи Iуэхуншэ хъуркъым.

КIурашын Алий.

 

Усщыгъупщэмэ, сигу зыкъэгъэкIыж

Новеллэ

Пэш блын хужьым щхьэгъубжэм къыдих сабэм IэплIэ хуещIри, и куэщIым къонэ. Абы къыкIэлъыпхъуэу пэшым къыщIэлъэда жьы мащIэм хущхъуэмэм и Iэпэр иIыгъыу кърешэкI. Щхьэгъубжэ Iухам къыдих епэрымэ гуакIуэр а псом къыхохьэжри, я лъэужьи къэмынэу егъэкIуэд. Ар къысIуроуэри, си нэхэр къызэтызох икIи сызыщIэлъ пэшыр къызыхэсплъыхьын щIызодзэ. Сабэм гъуабжэ ищIа блыныр, емышыжу сыт щыгъуи зы цIыху зытес шэнт закъуэр, зы стIол, гъуэлъыпIэм пэжыжьэу, сэ - а гъуэлъыпIэм къыхэмыкIыу хэлъу. Аращ пэшым щIэлъыр зэрыхъур.
Сыкъызэрыушар илъэгъуауэ, си пащхьэм исыр къызоупщI:
- Зыгуэр ухуей?
«Хьэуэ» жыхуэсIэу си щхьэр сощI. Абы и нэгум гупсэхуу соплъэ, си нэхэмкIэ сурэт тесхым хуэдэу. Си щхьэм къихьа упщIэр естынрэ езмытынрэ сымыщIэу сыщылъщ, итIанэ:
- Хэтыт жыпIа си цIэр?
- Мариещ, уи цIэр Мариещ…
- Уэ-щэ?
- Аслъэнщ, - шыIэныгъэшхуэ хэлъу аргуэру зэ къытрегъэзэж си пащхьэм исым.
- Сэ сы-Мариещ, уэ у-Аслъэнщ, - къызоIущэщ сэри.
- Аращ: уэ у-Мариещ, сэ сы-Аслъэнщ.
- Дэнэт дыщыпсэур?
- Мы къалэм дыщопсэу… Тхьэмахуэ ипэкIэ уджалэри уи щхьэм удын игъуэтащ. Машэ, зыри къэпщIэжакъэ иджыри? - гугъэкIэ гъэнщIа нитIыр къызоплъ.
 - Хьэуэ, уэ къызжепIам фIэкIа зыри сщIэжыркъым…
- Ягъэ кIынкъым, - хощэтыкI Аслъэн. - Мыдэ унэм усшэжмэ, псори къэпщIэжынщ. Абы зэман хуейуэ аращ, дохутырми удынышхуэ уи щхьэм имыIауэ жеIэ.
- Ара къыщIэкIынщ, дежьэнщ тIэкIурэ, - зы дакъикъэ дызогъэкIри аргуэру сыщIоупщIэ: - Си цIэр хэт жыпIа?
Аслъэн Iэнкун хъуауэ къызоплъ, ауэ итIанэми жэуап къызетыж:
- Мариещ…
- Уэ-щэ?
- Аслъэнщ…
- Аааа… къэсщIэжащ иджы…
КъэсщIэжа щхьэкIэ, куэд мыщIэу сщыгъупщэжынущ, сощIэ. Сэ сабий къалъхуагъащIэм срещхьщ, махуэ къэс щIэрыщIэу гъащIэр къасщIэу аращ. Нобэ псори сщIэуэ сыгъуэлъыжынурэ, пщэдей аргуэру щIэрыщIэу сыкъалъхужынущ. Мис мыпхуэдэу аргуэру Аслъэн нэщхъейуэ си пащхьэм исынущ.
- Илъэс дапщэ сыхъурэ?
- 25-рэ.
- Сабий диIэ?
- Хьэуэ…
- Си IэщIагъэр сыт?
- ГъэсакIуэщ… Дыгъуасэ бжесIати… Ахэри пщIэжыркъэ?
- Хьэуэ, сщIэжыркъым.
Адрей махуэхэми хуэдэу ди псалъэмакъыр абыкIэ иухащ. Иджыри зэман гуэркIэ щосри, Аслъэн къотэджыж.
- ТIэкIу зыгъэпсэху иджы. Пщэдей сыкъэкIуэнщ сэ иджыри.
«Хъунщ», жыхуэсIэу си щхьэр сощI. Ауэ бжэм нэсыжа нэужь, соджэ:
- Аслъэн…
И цIэр зэрысщымыгъупщэжам иригуфIэу ар къызоплъэкI.
- Сытыт жыпIа си цIэр?
Аргуэру нэщхъей къохъужри, жеIэ:
- Мариещ, уи цIэр Мариещ…
Аслъэн куэбжэм дэкIыжа нэужь аргуэру зы тэлайкIэ сыкIэрытщ щхьэгъубжэм. Абы и дамэхэр си уз гущIэгъуншэм хьэлъэу иришэхащ. И нэхэр сымылъагъуми, абы щIэлъ нэщхъеягъуэшхуэр зыхызощIэ. Аслъэн си гум и зы къуэпсщ, абы и нэгум сиплъэн хуейкъым къищыр слъагъун папщIэ. Сытри сщыгъупщэжынкIэ мэхъу, ауэ абы хузиIэ лъагъуныгъэр сщызыгъэгъупщэн уз иджыри къагупсысакъым.
Ар зэрыдэкIыжым сыкIэлъыплъурэ аргуэру сигу къокIыж зы махуэ гущIэгъуншэ. Мис мыпхуэдэ зы пэш, зы щхьэгъубжэ, си жагъуэ къэзыщIа зы цIыху… ГукъэкIыжхэр нэхъ куууэ къыстехьэху, си гур нэхъ ину къеуэн щIедзэ. Аддэ жыжьэу гупсысэ гуэр къоIу, а къэсщIэжынум зыкIи сыхуэмейуэ жиIэурэ къызэIущащэу. Ауэ а чэнджэщыр гуващ. ГукъэкIыжхэм я кIапэр къэзубыдащи, схуэмыутIыпщу сыкърехьэкI…
«ФIыуэ услъагъужыркъым, сызыщыгъэгъупщэ», - жиIэу си пащхьэм ит щIалэр Аслъэн сыту ещхьыщэ?! Хьэуэ, ар ещхь къудей хъунщ, армырмэ абы апхуэдэ дауэ къызжиIэн?! Зи хьэпшыпхэр зыщIэзыкъуауэ унэм щIэкIри ара?! Ари ещхьщ… Сэ абы сыкIэлъоплъри, щхьэгъубжэм сыIутщ… Седжэмэ, къигъэзэжыну пIэрэт? ТIэкIу сызэригъэлъэIуну хуейуэ арагъэнт ар! Сэри зыри жесIакъым… Щхьэгъубжэ Iухам зыдызошийкIри соджэ: «Аслъэн!» Сыт мо цIыхухэр щIэкIийр! Хьэуэ, къывгурыIуакъым, зыдэздзыжын Iуэху къесхуэкIкъым, Аслъэн седжэну аращ. Ауэ, жьыбгъэм кърихьэкI пщIащэм хуэдэу, еплIанэ къатым соджэрэзэх… «Аслъэн...»
- Сыт ущIэгъыр? КъэпщIэжа зыгуэр?! - щIоупщIэ си щIыбагъым дэт дохутыр цIыхубзыр.
- ТIэкIу, - жызоIэри си нэпсхэр солъэщIыж.
Угупсысэну апхуэдэу гугъуу си гугъэнтэкъым, ауэ сригъэзэшащи си гъуэлъыпIэм сыхуокIуэж…
- Сыт къэпщIэжар? КъызжеIэжыт…
Ауэ гукъэкIыжхэм я пIэкIэ си пащхьэм исым жызоIэ:
- Сыхъужауэ къызэрищIэу, абы сыкъигъэнэнущ.
- Хэт ар?
- Аслъэн…
- ИтIанэми, умыхъужу хъунукъым. Ар уэ щхьэкIэ хуабжьу мэгузавэ…
- Сызыщыгъэгъупщэ жиIати, зыщызгъэгъупщащ.
А псалъэхэм къыкIэлъыкIуэу си нэпсхэри йожэх. Си щхьэм Iэ къыдэзылъэ дохутырым сызэрыхъужынур къызжиIэурэ, жейм сыхелъафэ. Абы аргуэру сщигъэгъупщэжынущ псори. Пщэдей сыкъэушым си пащхьэм исынущ зыщызгъэгъупщэну къызэлъэIуа цIыхум сигу зыкъигъэкIыжу…
ГъукIэ Маринэ.

Псэущхьэхэм я дуней

ХъумпIэцIэджхэр

Мэзым, губгъуэхэм хъумпIэцIэдж Iуащхьэ куэд уащрохьэлIэ. Апхуэдэу Iуащхьэ гуэрым и хъуреягъым хъумпIэцIэджхэр щызэрызехьэрт. Языныкъуэхэм шхий цIыкIухэр ялъэфырт, адрейхэм тхьэмпэ цIыкIухэр яхьырт. Мис хъумпIэцIэдж зыбжанэм зы чымпэ ялъэф. ХъумпIэцIэджхэм я дежкIэ ар пкъоушхуэ хуэдэщ. Чымпэр щIым деж ягъэтIылъ. Абы и щIыIум аргуэру чымпэ, тхьэмпэ тралъхьэ. Апхуэдэурэ хъумпIэцIэдж Iуащхьэ мэхъу.
ХъумпIэцIэджхэр псори зэдолажьэ: псэупIэ яухуэ, мэщакIуэ.
ХъумпIэцIэджхэм гъэмахуэ псом увыIэгъуэ яIэкъым. ЩIымахуэм хъумпIэцIэдж Iуащхьэхэр мамыр мэхъуж. Я лъагъуэ цIыкIухэмкIэ ахэр щIы щIагъым щIохьэри, щIымахуэр икIыху абы щожей.
ХъумпIэцIэджхэр сэбэпышхуэ мэхъу. Абыхэм мэзым зэран хуэхъу хьэпIацIэхэр яшх.

Шылъэгухэм я гъащIэм теухуауэ

Шылъэгухэр зыхэбгъэгъуэщэн псэущхьэ щыIэкъым. Абыхэм хуэдэу фэ Iув зытелъ зыри дунейм теткъым. Ар къупщхьэм хуэдэу быдэщи, шылъэгур и бий куэдым ящехъумэ. Ауэ ари сэбэп къащыхуэмыхъуи къохъур.
Языныкъуэ шылъэгухэр щIым щопсэу, адрейхэм я гъащIэр щахьыр псырщ. Псым щыпсэухэри лIэужьыгъуитIу егуэшыж: зыр псыежэххэм хэсщ, етIуанэм тенджызыпсыр нэхъ къещтэ. Шылъэгухэр щIым щытетым деж жьажьэу плъагъу щхьэкIэ, псым щыхэсым деж икъукIэ жанщ, есыкIэкIэ Iэзэщ.
ГъэщIэгъуэнщ шылъэгу шырхэр дунейм къызэрытехьэр. Шылъэгу анэм пшахъуэр къретхъури, джэдыкIэхэр игъэтIылъа нэужь, щIехъумэж. ИужькIэ абы и шырхэм я Iуэху лъэпкъ зрихуэжыркъым. Абы къыхэкIыу шырхэр дунейм къызэрытехьэу я щхьэр япIыжын хуей мэхъу.
Къэрал куэдым щыпсэу цIыхухэм шылъэгум илри и джэдыкIэри яшх, уеблэмэ нэхъ ерыскъы лъапIэ дыдэу къалъытэ.
Мэлей ФатIимэ.

Фэ фщIэрэ?

ЦIэ дапщэ иIэ Iуащхьэмахуэ?

Европэм и Iуащхьэ нэхъ лъагэ дыдэ Iуащхьэмахуэ ижь-ижьыж лъандэрэ лъэпкъ куэдым фIыуэ яцIыху икIи ялъагъу. Лъэпкъ къэси абы езым и цIэ фIищащ.
«Эльбрус» псалъэр персыбзэщ, «Iуащхьэ лъагэ» жиIэу аращ. Иранми абы ещхь Iуащхьэ щыIэщ, «Эльбрус»-кIэ еджэу. Абхъазхэм «Орфитуб» жаIэ - «ФIыгъуэ къызыдэкIуэ Iуащхьэ» кърагъэкIыу. Балъкъэрхэм «Минги Тау» жаIэ - «Минхэм я Iуащхьэ». Адыгэхэм «Iуащхьэмахуэ» жаIэ - «Насып къызыдэкIуэ Iуащхьэ».

Алыфбейр къызэрагупсысар

ЯпэщIыкIэ псалъэхэр, пычыгъуэхэр къызэрыкI сурэт цIыкIухэр къагупсысащ. Нэхъ кIасэIуэу финикий сондэджэрхэм хьэрф языныкъуэхэр кърагъэжьащ, ауэ ахэр хьэрф дэкIуашэт. ИтIанэ ди эрэм и пэкIэ IX-VIII лIэщIыгъуэхэм пасэрей алыджхэм хьэрфзешэхэри кърагъэжьащ икIи абыхэм я тхыбзэр «альфэрэ» «бетэу» зэхэтт.
Урысхэм я деж ар къэсащ икIи славяныбзэкIэ «аз», «бука» хъуащ, абы къытекIащ «азбука» псалъэр. Дунейм тет лъэпкъхэм я нэхъыбэм езым я алыфбей къагупсысакъым, нэгъуэщIхэм яйхэр къагъэсэбэпауэ аращ. Дэри, адыгэхэми, урыс алфавитыр къыдогъэсэбэп.
 

НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар ЩхьэщэмыщI Изэщ.
Поделиться:

Читать также:

27.03.2024 - 15:00 НОБЭ
26.03.2024 - 08:01 НОБЭ
25.03.2024 - 12:07 НОБЭ
22.03.2024 - 15:54 Псым и махуэ