Кавказым и къуэ щэджащэхэр

Кавказым и бын куэд дунейм цIэрыIуэ щыхъуащ я лIыгъэрэ я акъылкIэ. Батэр зыгъэшахэм яхэтащ лIакъуэлIэши, къызэрыгуэкI бгырыси, офицери, генерали, ­маршали, визири, сулътIани, пэщэ хъуахэри.
Нобэ зи гугъу сщIынур генералиссимусхэрщ. Ахэр щы мэхъу - адыгэ, авар, шэшэн.

Алыджыкъуэр генералиссимус зэрыхъурэ илъэс 325-рэ ирокъу

МЫБДЕЖЫМ, япэ зизгъэщынщи, щыжысIэнщ генералиссимус фIащу къыщежьам абы иIа мы­хьэнэр. Нэхъапэм ар фIащырт къэ­рал гуэрым и дзэзешэм, е къэрал зыбжанэм я дзэ зэгуэтым и Iэтащхьэм, фIащырт пщIэрэ щIыхьрэ зэрыхуэфащэм и нэщэнэу. Языныкъуэхэм а фIэщыгъэцIэр хуагъэ­фащэрт пащтыхьыгъуэр зыIэ­щIэлъ­хэм­рэ къэрал лэжьакIуэшхуэхэмрэ.
Генералиссимус цIэр фIищырт зи хьэмтетыгъуэ пащтыхьым, е къэралым тетыгъуэр щызыIыгъым - парламентым, сенатым.
ИгъащIэ псокIэ генералиссимусу щы­тыну зыхуагъэфащи, зауэр иу­хыху къудейкIэ а цIэр зрати щыIэт.
Япэ дыдэу генералиссимус хъуа­хэу XVI лIэщIыгъуэм тхыдэм ихуащ франджы дзэзешэхэу Анжуй Анри, де-Гиз Генрих сымэ.
Урысейм и япэ генералиссимусу ягъэIуат Меньшиков Алек­сандр Данил и къуэр (1673 - 1727). Ар урыст, Мэзкуу пэмыжыжьэу къы­щалъ­хуат. Абы нэхъ «щхьэусы­гъуэшхуи» иIакъым Бантыш-Ка­менскэ Дмитрий «Урысейм и генералиссимусхэмрэ генерал-фельдмаршалхэмрэ я гъащIэр» тхылъыр (1840 гъэм Батырбыху къыщы­дэ­кIащ) щитхым щыгъуэ.
Нэхъ иужьыIуэкIэ, «зэрымыщIагъэкIэ» урыс тхыдэтххэр щыуэрт, лъэпкъкIэ нэмыцэ Шейн Алексей а фIэщыгъэцIэ лъапIэр япэу хуа­гъэ­фэщауэ ятхыурэ. Ауэ пэжыр сэтей къэхъуащ 1988 гъэм «Вопросы истории» журналым и етхуанэ къыдэкIыгъуэр дунейм къытехьа нэужь. Профессор Томенкэ Николай тридза тхыгъэм къыщехь Брикнер А. Г. и «Пётр Езанэм и тхыдэ гъэ­щIэ­рэщIа» жыхуиIэ тхылъым щыщ мы пычыгъуэр: «Унафэр зыгуэрым IэщIэлъхьэным теухуауэ Пётр Езанэм 1695 гъэм дыгъэгъазэм и 14-м хасэ зэхуишэсащ. Абы къригъэблэгъащ Гордон, Лефорт, нэ­гъуэщI зыбжани. Нэхъ пасэу Iуэ­хум и унафэр ящIакIэт: генералисси­мусу хахащ пщы Черкасскэр». АдэкIи къэгъэлъэгъуа мэхъу Шейн етIуанэу генералиссимус Урысейм зэрыщыхъуар.
Иджы девгъэплъыт нэгъуэщI зы тхылъи - «Гордон Пётрикрэ абы и гукъэкIыжхэмрэ» жыхуиIэм. ЕтIуа­нэу Iузэв (Азов) тенджыз лъэны­къуэм зэуакIуэ кIуа урысыдзэм ­хэта генерал Гордони къегъэлъагъуэ Черкасскэ Михаил Алыджыкъуэ и къуэм генералиссимус цIэр щы­фIащар 1695 гъэм дыгъэгъазэм и 14-р арауэ.
XVII - XVIII лIэщIыгъуэхэм Урысейм и тхыдэм увыпIэшхуэ щеубыд Черкасскэ Михаил. А лъэхъэнэм Урысейм иIакъым абы нэхъ зэфIэкI зиIэ къэрал лэжьакIуэ. Ар къахо­щыж тхыгъэ куэдым. Къахощыж а тх­ыгъэхэм Пётр I цIыху къы­хэ­зы­щIыкIа, щысабийм къыщыщIэдзауэ ­зы­гъэса, зыущия, балигъ хъуа нэужьи Iуэхугъуэшхуэхэм хуэзыунэтIа цIыху акъылыфIэу, Урысейм и пащтыхь цIэрыIуэр ажалым мызэ-мытIэу къезыгъэлауэ, щIэныгъэш­хуэрэ лIыгъэрэ зыбгъэдэлъауэ. Европэм къикIахэми яфIэтелъыджэу ятхыжащ «урыс сэхъуахэм цIыху гъэсар, щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэ­лъыр зэрыхалъэгъуар».
Сурэт гуэрым щыдолъагъу: нэри пэри ихьу псышхуэ ежэхыр (Нева), зи ныджэхэр пцIанэр. Зы лIы уардэ, абэ къеубгъуэхауэ, тхылъымпIэ иIыгъым сурэт трещIыхь. ЛIым къыбгъурытщ ныбжьыщIэ зэщыхуэпыкIа - Пётр Езанэр.
«Мыбдежым къалэ щыдухуэнщ» - Пушкин и сатыр цIэрыIуэр, Пётр Iурилъхьар, пащтыхь щIалэм игу къэкIат, е жиIэпат? Ар тщIэркъым. Ауэ абы бгъурыт адыгэлI уардэм, Европэм и лIыкIуэм зэритхыжащи, а сыхьэтым и тхылъымпIэм щритхъэрт яухуэну къалэщIэм, Петроград, и ухуэкIэ хъунур, ар нэхъ къыщезэгъыну щIыпIэри иубзыхурт.
АтIэ хэту щыта Урысейм и япэ генералиссимусыр? Ар адыгэ лIа­къуэлIэш унагъуэщ къызыхэкIар, Джылахъстэнейщ зыщыщыр. Мэзкуу фыз къыщешэ. Къишари къы­зэрыгуэкIтэкъым - Урысейр нобэми зэрыгушхуэ Пожарскэ Дмитрий и къуэрылъхущ.
Михаил гъащIэ кIыхь къигъэщIащ. Абы къулыкъу ядищIащ пащты­хьи­щым - Алексей Михайлович, Федор Алексеевич, Пётр Езанэм, Алексей и пащтыхьыгъуэм пщIантIэдэт цIэ­рыIуэ хъуакIэт, и пщIэр зыкIи нэхъ лъахъшэтэкъым Къэрал Думэм и лэжьакIуэ нэхъыжьхэм я щIыхьым нэхърэ.
1674 гъэм Алыджыкъуэ (Черкасскэ) Михаил ягъэув Новгород ­къалэжьым и дзэпщ-дзэзешэу. Ауэ а IэнатIэм куэдрэ пэрыткъым. 1676 гъэм и мэлыжьыхь мазэм унафэ къыIэрохьэ «Алыджыкъуэ Михайл  Новгород Иным и дзэзешэ къулыкъум къытешауэ МэзкуукIэ ираджэжыну», - итщ XVI - XVII лIэщIыгъуэхэм щыIа «Къэбэрдей-урыс зэхущытыкIэхэр» тхылъым. Дзэзешэ Iэзэр къалащхьэм ираджэжыныр къыхэкIат гузэвэгъуэм - тырку­хэм Украинэр яубыдыну зэ­ры­хэтым. «Абы ехъулIэныгъэшхуэ къыщихьащ 1676 - 1681 гъэхэм екIуэкIа урыс-тырку зауэм - Украинэр Урысейм зэрыгухьам къытехъеикIам. 1677 гъэм бояр ящIа Алыджыкъуэ Ми­хаил 1679 гъэм Киев деж тыркудзэр хьэбэсабэу щызэхикъутащ», - итщ Урыс щIэнгъуазэ псэлъалъэм.
Пётр Езанэмрэ абы и шыпхъу Софьярэ пащтыхьыгъуэм щхьэкIэ щызэныкъуэкъум щыгъуэ Черкас­скэр пащтыхьыкъуэм и телъхьэ мэхъу. Аращ зи сэбэпыр «зэрыджэгу батальонхэм полк дыдэхэр къа­зэрытехъукIар, зэрымыджэгу Iэщэ дыдэкIэ ахэр зэщIэузэдауэ». Зи гугъу тщIы полкхэращ - Семеновс­кэмрэ Преображенскэмрэ - Пётр те­зыгъэкIуар, пащтыхьыгъуэр езыгъэубыдар.
Пащтыхь щIалэр щыува япэ илъэсхэм абы и жагъуэгъухэм къагъэсэбэпащ языныкъуэ зауэлIхэм я мыарэзыныгъэр. Дзэ лIэужьы­гъуэщIэхэр къыщыунэху лъэхъэнэм зи гугъу тщIы «стрелецхэм» яхуэ­мыныкъуэж хъуат. Я хуитыныгъэри зыхэпсэукIыу щытари зэраIэщIэ-кIам къыхэкIыу, абыхэм Пётр Езанэр ялъагъу хъуртэкъым, куэдымкIэ ар ягъэкъуаншэрт. Псом хуэмыдэу шынагъуэу щытащ 1698 гъэм къэхъуа зэщIэхъееныгъэр, пащтыхь щIалэри традз пэтащ. Зэрытрамыдзари ­куэд­кIэ и фIыщIэт пщы Черкасскэм, абы зэхикъутащ зыкъэзыIэтахэр.
Нэхъри зэпэгъунэгъу хъуауэ зэ­ры­гъэпэжу къызэдэгъуэгурыкIуащ ­пащ­тыхьымрэ Алыджыкъуэмрэ. Шведхэм ятекIуэу Дерпт къищта нэужь, Черкасскэм пащтыхъым ­хуитхыгъащ: «Мы текIуэныгъэ нэ­сымкIэ уэ сынохъуэхъу икIи си гуа­пэщ псоми я тепщэ тхьэшхуэм и IэмыркIэ, шведхэми нэгъуэщIхэми я деж дяпэкIи тек­Iуэ­ныгъэ къы­щыпхьыну».
Соловьёв С. М. и «Пасэ зэман ­лъандэрэ Урысейм и тхыдэм» ущрохьэлIэ щапхъэ гъэщIэгъуэн, пащ­тыхьым лIы хахуэ Черкасскэм  пщIэшхуэ хуищIу зэрыщытар ­къиIуэтэжу. Пётр Езанэр я пашэу цIыху 250-рэ хъууэ щыта лIыкIуэ гупыр Европэм къикIыжу къалащхьэм къыщысыжам къэхъуа Iуэ­хущ ар зытеухуар. 1698 гъэм шыщ­хьэуIу мазэм и 26-м, Преобра­женскэ уардэунэм щIэсыжу, Пётр и IэкIэ и блыгущIэтхэм, Шейн деж къы­щыщIидзэри, я жьакIэхэр яхупиупщIащ.
«ЗэмыIусахэр а IуэхугъуэщIэм имыгъэдэхэну, пщIэшхуэ зыхуащI тхьэмадэхэрщ - Стрешнев Тихонрэ пщы Алыджыкъуэ Михаилрэщ. Абыхэм я закъуэт жьакIэ зытетыжхэу къэнар».
Пащтыхьышхуэм адыгэлIым пщIэш­хуэ зэрыхуищIу щытар щапхъэ куэдым нэрылъагъу къащI. Iуэху иIэу щежьэкIэ, Пётр езым и пIэкIэ Черкасскэр Iэджэрэ къигъанэрт. 1707 гъэм мэлыжьыхьым и 25-м ­пащтыхьым къыдигъэкIа унафэм къыщигъэлъагъуэрт: «Къэрал Iэтащ­хьэу къренэ пщы Алыджы­къуэ ­Михаил, езыр зыхуей дыдэм хуэ­дизу, нэхъ къызэрищтэм хуэдэу, дэIэпыкъуэгъухэр къыхрех… Правительствэм хэт псори абы ечэнджэщу щрет».
Карл ЕпщыкIутIанэр къалащхьэм къытеуэнкIэ шынагъуэ къыщыхъум, Алыджыкъуэр Мэзкуу и дзэпщу ягъэув.
Тхыдэтххэм къагъэлъагъуэ Черкасскэм Мэзкуу щищIа унэ-лъапсэ куэдыр здэщыта щIыпIэхэр «Черкасскэ ЦIыкIукIэ, Черкасскэ ИнкIэ» иджы зэджэ уэрамхэрауэ.
Черкасскэм иужьрей илъэсхэр пащ­тыхь пщIантIэм щигъэкIуащ, гулъытэшхуэрэ нэмысрэ къыхуащIу. Тхыдэтх Корбэ Георгий и «ГукъэкIыжхэм» адыгэпщым теухуауэ щетх: «И ныбжь хэкIуэтам хуэфэщэну ар цIыху щыпкъэт икIи цIыху ­пэжт… Псоми фIыуэ закъригъэлъэ­гъуат».
Апхуэдэу пщIэ иIэу дунейм тетащ Алыджыкъуэ (Черкасскэ) Михаил - Къэбэрдейми Урысейми я бын лIы ахъырзэманыр, япэ генералиссимусыр.
И фIыщIэмрэ щытхъумрэ яIэтарэ лъапIэныгъэр иIэу ар дунейм ехыжащ 1721 гъэм. ЩыщIалъхьащ Новоспасс члисэм.

Генералхэм я генералыж Iимам Щамил

КАВКАЗЫМ къихъукIауэ генералхэм я генералыж етIуанэу хъуар авар лъэпкъым къыхэкIа Щамилщ, Шэшэнми Дагъыстэнми я Iимаму щытар. Урыс зэрыпхъуакIуэхэм я бийуэ илъэс куэдкIэ абы бэнэныгъэ гуащIэ иригъэкIуэкIащ. Нэмыцэ ­зауэлI икIи тхакIуэ Боденштендт Фридрих мыпхуэдэу итхащ Щамил теухуауэ: «Ар щIэзауэр зауэ фIэ­щыгъэцIэхэр, орденхэр къихьыну аракъым, и текIуэныгъэхэр игъэIуну аракъым; ар мэзауэ и лъэпкъым и хуитыныгъэмрэ и динымрэ ихъумэн, абы и бийхэм я деж илъ щищIэжын папщIэ».
Шэшэнымрэ Дагъыстэнымрэ я бгы­рысхэм бэнэныгъэ гуащIэр ­здрагъэкIуэкIым, пщыгъуэ зэ­мы­зэгъ­хэм я пIэкIэ къэралыгъуэ лъэщ - «имаматкIэ» еджэу - зэфIагъэуват. Iимам Щамил иухуа къэралыр лIэ­щIыгъуэ плIанэкIэ пэщIэтыфащ бий шынагъуэм икIи абрагъуэм - Урыс пащтыхьыгъуэм.
И зэманым елъытауэ икъукIэ хабзэфIхэр, цIыхум и сэбэп зыхэлъхэр къищтат имаматым. Ахэр языны­къуэхэм деж езэгъыртэкъым шэрихьэтым. Псалъэм папщIэ, Iимамым игъэкIуэдащ цIыхур ныкъуэдыкъуэ зыщI (дыгъуамэ Iэр, лъакъуэр зэрыпаупщIыр) шэрихьэт хабзэр. Абы и пIэкIэ дыгъуар ягъэтIысын, е ахъшэкIэ абы етхьэкъун хуейуэ игъэу­ващ. ЩаукIыр цIыхум хьэкIэкхъуэкIагъэ дыдэ зэрихьа нэужьт. Щамил лъы щIэжыныр зымыдэ унафэ къыдигъэкIри, абы икIуэ­дыкIхэм я бжыгъэр нэхъ мащIэ ­хъуат, зи лIым къыбгъэдэкIыжа цIыхубзым мылъку лъызыгъэс, фадэр, тутын ефэныр, хъанхэр тепщэ зыщI хабзэхэр игъэкIуэдащ.
Щамил зэрыпхъуакIуэ зауэ иригъэкIуэкIыртэкъым. Абы зэрыпхъуа­кIуэхэм ящихъумэжу арат зыщалъ­хуа и щIыналъэр. Аращ пщIэшхуи къы­щIыхуащIар. И тхыдэм щыяпэ дыдэу, епщыкIубгъуанэ лIэщIы­гъуэм и кум, Уэсмэн империем абы къыфIищащ генералиссимус цIэ лъапIэр.

Тырку меджлисым пщIэ къыхуещI

ЕТIОЩIАНЭ лIэщIыгъуэм и пэщIэ­дзэм Кавказым щыещанэу генералхэм я генералыж хъуащ шэшэн лъэп­къым къыхэкIа Шевкет Мы­хь­муд-пэщэр (1856 - 1913 гъгъ.). Ап­хуэдэ пщIэр абы къыхуищIат Тырку меджлисым.
Мыхьмуд илъэсищ хъуауэ арат и адэ-анэр КъуэкIыпIэ Гъунэгъум щыIэпхъуам. Иракым къыщыхъуащ, пасэу игъэунэхуащ Iэпхъуэшэп­хъуэным пыщIа гугъуехьхэр. Зауэ хуэIухуэщIэмкIэ щыIэ еджапIэр ­къиухри, шэшэн щIалэр дзэм хы­хьащ. Штаб нэхъыщхьэм и академие нэужьым ар ягъэув «Къулыкъу зыщIэ дзэкIэ» зэджэу щытам и  тхьэмадэу. Тырку пащты­хьыгъуэр щыкъутэж лъэхъэнэт. 1909 гъэм тепщэгъуэр зыIыгъхэм я ­бийуэ зыкъэзыIэтахэм Абдул-Хьэмид ЕтIуа­нэ сультIаныр традзащ. Ауэ а текIуэныгъэм ахэр куэдрэ щыгуфIыкIакъым. Шевкет-пэщэ зи уна­фэщI дзэхэм зыкъэзыIэтахэр гущIэгъуншэу зэтраукIэ. «Тырку щIалэ­хэр» гупым къэрал унафэр яIэрохьэ. Ар зыIэрыхьахэм «шэшэн мэхъэшар» визирь ину, нэгъуэщIу жы­пIэмэ, Тыркум и премьер-министру ягъэув.
1913 гъэм «Иттиляф» партым къра­утIыпща лIыукIым ар IэщокIуа­дэ.
Шэшэн лъэпкъым къыхэкIа генералиссимус Шевкет Мыхьмуд-пэщэм къыщIэнащ зауэм теухуауэ тхылъ зыбжанэ - «Уэсмэнхэр», «ЩIэ­ныгъэм тету узэрызэуэнур», «Тыркудзэм и зэхэлъыкIэр» жыхуиIэхэр. Ахэр зэрадзэкIащ инджылызыбзэкIэ, франджыбзэкIэ, итальяныбзэкIэ, нэмыцэбзэкIэ.

Черкасскэ Михаил

Iимам Щамил

Шевкет Мыхьмуд-пэщэ