Хатшепсут - япэ фирхьэун цIыхубз

Хатшепсут ди эрэм и пэкIэ 1504 - 1482 гъэхэм Мысырым щыпсэуа, пащтыхьыгъуэр­ илъэс куэдкIэ зезыхьа бзылъ­хугъэщ. Къыхэгъэ­щыпхъэщи, Хатшепсут и пащты­хьыгъуэм Мысырым хуабжьу зригъэужьащ, ухуэ­ныгъэ телъыджэхэр ири­гъэ­щIащ, зауэшхуэ зыбжа­нэм щытекIуащ. Дунейпсо тхыдэм къыхэщыж фирхьэун лъэщхэу Тутмос III, Эхнатон, Тутанхамон, Рамзес II, пащтыхь гуащэ Клеопатрэ сымэ хуэдэу, политик лъэрызехьэу щытауэ жаIэ.
 
Языныкъуэ тхыгъэхэм къа­зэрыхэщыжымкIэ, Тутмос I фирхьэунымрэ Яхмес пащ­тыхь гуащэмрэ япхъущ. Ауэ, хеттологхэм зэрыжаIэмкIэ, Хат­шепсут лъэпкъкIэ адыгэхэр къызытехъукIыжа хьэтхэм ящыщт, и цIэ дыдэри Уд Хъы­джэбзщ (Удым акъыл жан, Iущ, куэдым хэзыщIыкI къикIыу). Мыбдеж къыхэгъэщыпхъэщ пасэрей мысырыбзэкIэ Хатшепсут жиIэмэ, «псоми ефIэкI бзылъхугъэ» къызэ­рикIри.
Хатшепсут зы шыпхъу­рэ (Неф­рубити) дэлъхуищрэ (Уаджмос, Тутмос II, Аменмос) иIащ. Уаджмосрэ Аменмосрэ сабий цIынэу дунейм ехыжат. А зэманым пащ­тыхьыгъуэм тетхэм я лъыр къабзэу къэнэжын папщIэ, зэдэлъхузэшыпхъухэр, зэ­адэзэпхъухэр зэрышэжу хабзэти, Тутмос I фирхьэуныр дунейм ехыжа нэужь, Хатшепсут дэкIуэжащ пащтыхьыгъуэр къызылъыса и дэлъху Тутмос ЕтIуанэм. Тутмос II цIыху гущIэгъуншэт, ауэ гуащIэмащIэти, ищIэри мыхъуу илъэсиплIкIэ (языныкъуэ тхыдэтх­хэм зэрыжаIэмкIэ, илъэс пщы­кIуплIкIэ) и къулыкъум тетауэ аращ. Хатшепсут ерыщт, бзаджэт, акъылыфIэти, псынщIэу бжьыпэр иубыдащ и щхьэгъусэр дунейм ехыжа нэужь. Хабзэм утетмэ, пащтыхьы­гъуэр къызылъысыр Тутмос II и щIасэ Исидэ къы­хуилъхуа Тутмос III щIалэщIэрат. Ауэ, пащтыхьылъ къабзэ зыщIэт бзылъхугъэ Iущым ар иригъэкIуэтэкIащ.
Хатшепсут фирхьэун хъуа нэужь къэралыгъуэм зэхъуэ­кIыныгъэшхуэхэр къыщыхилъ­хьащ. Псом япэ дзэзешэ лъэ­ры­зехьэхэмрэ политик Iущ­хэмрэ и чэнджэщэгъу ищIащ.
Хатшепсут пыIэ лъагэ­ щхьэрыгъыу, жьакIэ IэрыщI тету, и Iэпкълъэп­къымкIэ зэрыбзылъхугъэр къапщIэу, ауэ цIыхухъу фащэ щыгъыу къагъэлъа­гъуэу зэрыщытар мы­вэ сурэтхэм къыхощыж. Ар цIыхубз дахэт икIи гуакIуэт, ауэ хьэлкIэ зэрыцIыху ткIийм, лъэрызехьэм къыхэкIыу цIыхухъуцIэхэр къызэрыфIащымрэ псэущхьэ Iэлхэм зэрырагъапщэмрэ фIэфIтэкъым. Арами, фирхьэун цIэ лъапIэр зезыхьэну хуитыр цIыхухъурати, «япэ фир­­хьэун цIыхубз» цIэр зыфIищыжауэ­ Хат­­шепсут зэIущIэ­хэм, дауэдапщэхэм, з­э­хуэсхэм цIыхухъу­ фа­щэ щыгъыу яхы­хьэрт.
Мысырым и тхы­дэм Хат­шеп­сут къы­зэрыхэщыжыр ухуа­кIуэущ. Сыту жыпIэмэ, Хатшепсут и тетыгъуэм ира­гъэ­кIуэ­кIа лэжьыгъэхэмрэ ухуэ­ны­гъэхэмрэ хуэдэ зы фир­хьэуни хузэфIэкIакъым.­ Иухуэм и закъуэ мыхъуу, зауэ гъунэншэхэм зэхакъута­ фэеплъхэри къызэригъэ­пэ­­щыжырт. Хатшепсут и цIэр­ зытедза ухуэныгъэ зэ­хуэмыдэхэр Мемфис, Абидос, Армантэ, Ком-Омбэ, Эль-Кабэ, Гермополе, Кусэ, Хебену къалэхэм къыща­гъуэтыжащ.
Фирхьэун цIыхубзым и тетыгъуэм Мысырым и экономикэми хуабжьу зиужьащ. Илъэс 22-кIэ къэралыгъуэшхуэм и Iуэхухэр зэригъэкIуащ абы. Пасэрей тхыдэтххэм зэратхыжамкIэ, Хатшепсут мамырыгъэм и телъхьэти, зэи зауэ хыхьэтэкъым. Дауи, дзэзешэ­хэр абыкIэ арэзытэкъым. Ауэ, иужьрей къэхутэныгъэхэм къы­зэрагъэлъэгъуамкIэ, езы Хатшепсут дзэзешэу, гъуазэу, пашэу яхэту зауэшхуэ бжыгъэншэхэр иригъэкIуэкIащ, дэнэкIи текIуэныгъэ къыщихьу.
Хатшепсут и кIуэдыжыкIэ хъуам и пэжыпIэр куэдрэ зыми ищIакъым. Языны­къуэ тхы­дэтххэм зэрыжаIэмкIэ, Хат­шепсут яукIауэ аращ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы и ныбжьыр хэкIуэтатэкъым, и ажалкIэ дунейм ехыжащ хужыпIэну. Ягъэкъуаншэр Тутмос III. И анэнэпIэсым тепщэгъуэр­ къы­зэрытрихам иригубжьу, иригъэукIауэ, къыщIэна фэеплъ ухуэныгъэхэри зэт­рикъу­тэжауэ хуагъэфащэрт. Ауэ 2007 гъэм Хатшепсут и хьэдэр анализ щащIам къигъэлъэ­гъуащ фир­хьэун цIыхубзыр абы къе­фыкIа уз зэмылIэужьыгъуэ­хэм яхьыжауэ. Абы и ­къуп­щхьэхэми тхьэмщIыгъу­ми лышхыр ялъэ­Iэсат, фошыгъу узри пкърытат, и къупщ­хьэхэм кальций хурикъуртэкъым, и зэрытыпIэхэр бэгат, и дзэхэр щIагъуэтэкъым, езыри цIыхубзышхуэти, и лъэм къы­хуе­мыхьэкIыжу иужь­рей зэ­ман­хэм пIэрыхэнэу щытауэ­ ­къа­хутащ. ЩIэ­ны­гъэлI­хэм­­ 2011 гъэм ирагъэ­кIуэкIа къэ­хутэныгъэхэм къа­гъэлъэгъуащ­ и къуп­щхьэ узыр­ зыщ­хьэ­щихын и гугъэу Хатшепсут зыщихуа хущ­хъуэхэм ящыщ гуэрым бензопирен жыхуаIэ щхъухьыр хэлъауэ, абы цIыху зэриукIыр зымыщIа бзылъхугъэм и зэ­ран и щхьэм екIыжауэ жаIэ.
Хатшепсут и кхъэлэгъунэр здэщыIэр ямыщIэу зэман куэдкIэ къекIуэкIащ. ЩIыпIитIым хуагъэфащэрти, тIуми фирхьэуным и хьэдэр щIэ­мылъу къыщIэкIащ. Ауэрэ, 2006 гъэм, египтолог Хауасс Захи жиIащ Хатшепсут и хьэ­дэр Мысыр музейм илъэс куэд щIауэ зэрыщIэлъыр. Къы­зэрыщIэкIымкIэ, 1906 гъэм къагъуэта KV60 кхъэлэгъунэ цIыкIум щIэлъа хьэдэр зейр Хатшепсутт, армыхъумэ ­алъандэрэ зытращIыхьа Сат-Ра цIыхубзыратэкъым. 2007 гъэм ирагъэкIуэкIа ДНК анализыр щыхьэт техъуащ фирхьэун цIыхубзым и хьэдэр къызэрагъуэтам. ­Хатшеп­сут къыщIэна пхъуантэ цIыкIум дэлъа дзэмкIэ къащIащ ар.