ЦIыхухэр, псэущхьэхэр, къэкIыгъэхэр зи хэщIапIэ ЩIы Хъурейм гулъытэ хэха хуэщIыным теухуауэ ООН-м хигъэунэхукIа пIалъэм Биологие зэмылIэужьыгъуагъэм (къэкIыгъэхэмрэ псэущхьэхэмрэ) и махуэкIэ йоджэ. Ар, 2001 гъэм къыщыщIэдзауэ зы илъэс къэмынэу, накъыгъэм и 22-м дуней псом щагъэлъапIэ.
Дэтхэнэ лъэпкъми ижь-ижьыж лъандэрэ къыдекIуэкI IуэрыIуатэм увыпIэ ин щызыIыгъ, усакIуэхэми гупсысакIуэхэми псалъэ дахэ куэд зыхужаIа, цIыху гъащIэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ щIыуэпсым иужьрей илъэси 100-м къриубыдэу, дыхуейми-дыхуэмейми, къылъыдгъэс тхьэмыщкIагъэм хэхъуэ зэпытщ. ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, ди планетэм биологие лъэпкъыгъуэу тетхэм ящыщ куэдыр щIэгъэхуэбжьауэ зэрытекIуэдыкIыжым и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр къыщылъыхъуапхъэр къэралхэм, жылагъуэм, цIыхухэм я щыIэкIэ-псэукIэм зыщрагъэужькIэ, дыкъэзыухъуреихь дунейр щысхьырабгъу лъэпкъ хуамыIэу зэрызэхауфIаерщ.
Зи гугъу тщIы махуэр хуэгъэзащ цIыхухэм ди зэхэмыщIыкIыныгъэкIэ щIыуэпсым етх лейр зыхуэдизыр къыдгурыIуэжыным, щIыгум щызекIуэ псэущхьэ, уэгур зэпрызыгъэз бзу, гъудэ-бадзэ хуэдэхэм я зэмылIэужьыгъуагъым кIэрыдгъэху зэрымыхъуным, дыкъэзыухъуреихь дунейм дыкъэзылъхуа ди адэ-анэм хуэдэу дызэрыхущытыпхъэм дригъэгупсысыным.
Къыхэгъэщыпхъэщ, ди планетэм цIыхуIэ зылъэмыIэса щIыгуу къыщызэтенахэр кIуэ пэтми нэхъ мащIэ зэрыщыхъури. Илъэси 100 - 150-рэ хуэдизкIэ узэIэбэкIыжмэ, экологие къабзагъэ и лъэныкъуэкIэ зэхуэбгъадэ хъуну щыта щIы Iыхьэхэр («эко-системэхэр»), ЩIы Хъурейр зэрыщыту къэтщтэнщи, дэнэ лъэныкъуэкIи щызэхуэдэт. Ауэ, цIыхухэм, къызэтемыувыIэжыфрэ тепыIэншэу, я Iэужьым зыщрагъэужьым, щIыуэпсым лей къытехьащ, дыкъэзыухъуреихь дуейм щытыкIэр щекIэкIуащ: ЩIы Хъурейр экосистемэ куэдым «хэкIыжын» хуей хъуащ, къызэтена тIэкIуми, загъэгуса фIэкIа умыщIэну, зэманыр кIуэху нэхъри зызэкIуэцIауплIанщIэ.
Эколог цIэрыIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, щIыуэпсыр зыхуэкIуа щытыкIэм Iэмал гуэр икIэщIыпIэкIэ къыхуэдмыгупсысмэ, зэман гъунэгъум къриубыдэу щыхьэт дытехъуэнущ къэкIыгъэрэ псэущхьэу къытенахэм ящыщу лIэужьыгъуэ мин 11-м нэблагъэ иджыри ди планетэм зэрытекIуэдыкIыжынум. Хэти къыгурыIуапхъэщ, псэущхьэрэ къуалэбзууэ, гъудэ-бадзэрэ хьэпщхупщу апхуэдиз лъэпкъыгъуэ, лъэхъэнэ кIэщIым къриубыдэу, ЩIы Хъурейм тебзэхыкIыжыным щIыуэпсым къыхуихьынкIэ хъуну шынагъуэр зыхуэдизыр.
Дауи, игъащIэ лъандэрэ къызэрекIуэкIыу, мы дунейм, псэущхьэ-къэкIыгъэхэм ящыщу, лIэужьыгъуэ гуэрхэри тобзэхыкIыж, нэгъуэщIхэри къыщоунэху. Ауэ, а IуэхугъуитIыр зэрызэкIэлъыкIуапхъэу зэдемыкIуэкIыжу, лъэпкъыгъуэхэм ящыщу щIым текIуэдыкIыжым я бжыгъэр къытехъуэм ебэкIмэ, къэщIыгъэм лей етхыу аращи, дызыхуэкIуэри ди нэгу щIэт зэпытщ.
ИщхьэкIэ щыжытIам щIыдгъужынщи, биологие зэмылIэужьыгъуагъым йогуауэ экосистемэхэр зэрызэкъуачыр, а щыпIэхэм къыщымыхъуауэ, лъэныкъуэкIэ къраша «хэхэсхэр» «хэгъэрей» къэкIыгъэхэм, псэущхьэхэм, хагъэзэгъэн я гугъэу, зэрыхаутIыпщхьэр, дыкъэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэм цIыхухэр зэрыщымысхьыр, иужьрей зэманым климатым зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къызэрыщыхъур, дунейм цIыхуу тетым я бжыгъэм зэрыхэхъуэр, щIыуэпсым и хъугъуэфIыгъуэхэр губзыгъагъэ хэлъу зэрызэрамыгъэзахуэр, нэгъуэщIхэри. Нэхъ телъыджэжыр аращи, ООН-м иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, ЩIы Хъурейм и экологие системэхэм ящыщу процент 60-р акъылыншагъэ дыдэ хэлъущ къызэрагъэсэбэпыр.
Мэзхэр зэрыраупщIыкIым, мафIэсхэм зэрыщамыхъумэм, алъандэрэ цIыхуIэ зылъэмыIэсу къэгъуэгурыкIуа къуэгъэнапIэхэм ухуэныгъэщIэхэр зэрыщаухуэм щIыгум и теплъэм къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу зрегъэхъуэж, апхуэдэ щIыпIэхэр зи хэщIапIэу щыта псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ, къэунэхуа щытыкIэр яхуэмыхьыжу, къатепсыха шынагъуэм йолIыкI. Ауэ щыхъукIи, и нэхъыбэм къызэрекIуэкIыр аращи, IуэхущIапIэхэм гъуэгущIэхэмрэ электростанцхэмрэ щаухуэ щIыпIэхэм ита жыгхэр щраупщIыкIкIэ, абыхэм я пIэкIэ нэгъуэщI щхъуантIагъэ а Iэгъуэблагъэм щыхасэркъым. А Iуэху мыщхьэпэми, зэрыгурыIуэгъуэщи, зи щхьэр здэзыхьын зымыщIэу утыку къранэ псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ йокIуэдыкI.
А псом къыхэкIыуи, щIыуэпсыр хъумэным телажьэ дунейпсо зэгухьэныгъэм и къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ къоув дыкъэзыухъуреихь дунейм къыщхьэщыжынымкIэ унэтIыныгъэщIэхэр хэгъэунэхукIыныр, абы и лъэныкъуэкIэ къэралхэм, дэнэкIи щыпсэу цIыхухэм зэдрагъэкIуэкIыпхъэ Iуэхугъуэхэр убзыхуныр, нэгъуэщIхэри.
Iэгъуэблагъэм хуэсакъын зэрыхуейм къыхуезыджэщ иужьрей зэманым къагупсыса «экологие туризм», «мэкъумэш экологие», «псыр хъумэным хуэгъэза экологие щэнхабзэ» унэтIыныгъэщIэхэр, пхъэм нэмыщI гъэсыныпхъэ папщIэу нэгъуэщI хэкIыпIэхэм лъыхъуэныр, нэгъуэщIхэри.
ЩIыуэпсым цIыхуIэ зылъэмыIэса, дэIэпыкъуэгъуншэу и щхьэ зезыхьэжыф и къуэгъэнапIэхэр зэрыщытауэ къызэтегъэнэн хуейуэ щIэныгъэлIхэм щIыжаIэр, ар зи хэщIапIэ псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ езыр-езыру зыкъызэрагъэщIэрэщIэжыфын къару къазэрыкъуэкIырщ.
Биологие зэмылIэужьыгъуагъыр ЩIы Хъурейм къыщызэтегъэнэн папщIэ, абы ехьэлIа къэралпсо политикэр дэнэкIи щегъэкIуэкIыпхъэщ. Шэч хэлъкъым, дыкъэзыухъуреихь дунейм и щытыкIэр зыхуэдэр къыдгурызыгъаIуэ дерсхэр жылагъуэм зэрыщегъэкIуэкIыпхъэми, щIыуэпсым щекIуэкI зэхъуэкIыныгъэхэм политикхэмрэ къулыкъущIэхэмрэ зэрыкIэлъыплъыпхъэми. ИтIанэщ псом япэу лэжьыпхъэхэр щытхузэхэгъэкIынури, гурыIуэгъуэ щыхъунури.
