Абазэ таурыхъхэр

IуэрыIуатэ къулей къадогъуэгурыкIуэ абазэхэм - нарт хъыбархэмрэ пшыналъэхэмрэ, пасэрей уэрэдыжьхэр, таурыхъхэр, псысэхэр, псалъэжьхэр. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми ныбжьышхуэ яIэщ, лъэпкъ фащэкIэ гъэпсащ, купщIафIэщ. Абазэхэм я гъунэжщ, псалъэм папщIэ, таурыхъхэмрэ псысэхэмрэ - щыгъуазэ фыдощI апхуэдэ зыбжанэм.
Абазэхэмрэ адыгэхэмрэ зэблагъэ дыдэщ - я бзэкIэ, я щэнхабзэкIэ, я лъэпкъ хабзэхэмкIэ, аращ я IуэрыIуатэм зы купщIэрэ зы гъэпсыкIэрэ щIаIэр.
Хы Iуфэм Iусащ абазэхэр ижь-ижьыж лъандэрэ, 13-нэ лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ бгым къыщхьэдэхыурэ адыгэхэм нэхъри гъунэгъу къахуэхъуащ.
Абазэхэр нобэ щопсэу Къэрэшей-Шэрджэсым хиубыдэ Псыжь, Къубинэ, Елбыргъэн, Инжыдж-КIыкIун, нэгъуэщI жылагъуэхэми. Абазэхэр щымащIэкъым Къэбэрдейми, Адыгейми, хамэ къэралхэми - Тыркум, Сирием, Иорданием.
КЪЭРМОКЪУЭ Хьэмид.

Фыхунэзгъэсмэ

ЗЫ ДЖЭДУУЖЬ жьэгум дэсурэ зы дзыгъуэ шыр къыIэрыхьащ, и лъэбжьанэр щыхиукIэм, дзыгъуэ шырым зилIэжащ.
- ЗумылIэж, - жиIащ джэдуужьым. - УкъыщIэзубыдар пщIэрэ?
- Сыпшхынурагъэнщ, - мэгъынанэ дзыгъуэ шырыр.
- Усшхынукым. Усшхыпэнуми, усхуэшхынукъым: сыкъэплъагъуркъэ - дзэ сIутыжкъым, жьы сыхъуащ.
- НтIэ щхьэ сыкъэбубыда?
- ДжакIуэ усщIынущи, аращ укъыщIэзубыдар. КIуэи, дзыгъуэ зэрыбыныр къысхуэшэ: сывэ-кIужын мурад сщIащ.
Дзыгъуэ шырым и ани, и къуэши, и шыпхъуи, и благъи - хьэблэм дигъуэтар хуишащ джэдуужьым:
- Дишхынукъым, лъапэ къыттрилъхьэнукъым, къыдэкIужын мурад ищIащи, къыдоджэ.
Зэрыгъэгушхуэри, дзыгъуэ зэрыбыныр джэдуужьым деж кIуащ. И нэр зэригъэдзэкIри, джэдуужьыр дзыгъуэхэм къахэплъащ
- Догуэ, - жиIащ джэдуужьым, - къэпыр щIэвугъуэныр сыт, къэп щхьэпсыр зэпыфшхыкIрэ къэпым илъыр къифхмэ, зэфIэкIыркъэ?
- Абы ди акъыл хуэкIуакъым, - жаIащ дзыгъуэхэм. - ДяпэкIэ Iущ дыхъунщ.
- Фыхунэзгъэсмэ! - жери джэдуужьым дзыгъуэхэр зэтриукIащ - хьэблэм зы дзыгъуэ къыдинакъым.

Бажэ гуэшыкIэ

МЫЩЭР, дыгъужьыр, бажэр хъуэкIуэщакIуэурэ зы щыхь, зы мэз бжэн, зы тхьэкIумэкIыхь къаIэ-рыхьащ. Я шхэгъуэ къыщысым, дыгъужьым жи-Iащ:
- КъэтщэкIуар сэ фхуэзгуэшынщ, дзыхь къыс­хуэф­щIмэ.
- Къытхуэгуэш, - жаIащ.
-Щыхьыр мыщэм лъызогъэс, мэз бжэныр си Iыхьэщ, бажэм тхьэкIумэкIыхьыр хурикъунущ.
Щыхьри, мэз бжэнри, тхьэкIумэкIыхьри яфIиш­хын мурад иIэти, дыгъужьым и гуэшыкIэр мыщэм игу ирихьакъым: еуэри дыгъужьыр иукIащ.
- Иджы уэ къытхуэгуэш, - жери мыщэр бажэм еплъащ, и нэ зэгъэдзэкIауэ.
- Щыхьыр уи пщэдджыжьышхэщ, мэз бжэныр шэджагъуашхэ пхуэхъунщ, тхьэкIумэкIыхьыр пщы­хьэщхьэ пшхынщ.
Ар жери бажэр зыIурыбзаеу мыщэм и пащхьэ итIысхьащ.
- Уи гуэшыкIэр сигу ирохь, хэт абы ухуэзыгъэIущар? - ней-нейуэ еплъащ мыщэр бажэм.
- Уи пащхьэм илъ дыгъужьыжьращ, - жиIащ бажэм. - Абы епщIар слъэгъуакъэ!

Щхьэж и унэ бжэнлъакъуэ

ЛIЫ ГУЭРЫМ зыш иIэти, жэщым иутIыпщырт. Жэщ псом хъун кIырым лъакъуащхьэкIэ хэт щхьэкIэ, шыр кIуэ пэтми нэхъ Iей хъурт, пщэдджыжьым зэхэукIауэ къыдыхьэжырт.
«Жэщым сутIыпщмэ, си шыр зыгуэрым кърехуэкI, сеплъэкIуэнщи, къезыхуэкIыр зэзгъэщIэнщ», - жери мурад ищIащ лIым.
Шыр хъупIэм ириутIыпщхьэри, езыр кIэлъыдэкIащ.
Жэщыбг хъуауэ хъупIэм зы мыщэ, зы дыгъужь, зы бажэ къихьащ, чэзу-чэзууэ шэсурэ шыр кърахуэкIыу щIадзащ. Аркъэн идзри, мыщэри, дыгъужьри, бажэри къиубыдащ.
- Си шым и фэр изыхыр фэраи, - яхуилъащ лIыр,- кIэ фэстынкъэ иджы!
- Сыт къыдэпщIэнур?
- ФызукIынущ - ар фыфIэмащIэ?
- ДумыукI, - жаIащ,- дыпхуэупсэнщ.
- Сыт фыкъызэрысхуэупсэнур?
- Жыгей гъуанэ сощIэ, фо изу. Усшэнщи, фор къозгъэхынщ, - жиIащ мыщэм.
- Сэ мэл хъушэ къыпхуэсхунщ, - жиIащ дыгъужьым.
- Сэ скъуэлъ щыIэкъым. СумыукIмэ, сифI зэгуэр уэзгъэкIынкIэ мэхъу, - жиIащ бажэм.
Дыгъужьым мэл хъушэ къыхуихуащ лIым.
Мыщэм лIыр мэзым хишащ, жыгей лъабжьэм щIишэри къриудащ:
- Устхьэлэмэ, фор сэ къысхуэнэжынкъэ, - жери.
- Сыботхьэлапэри, емынэунэ хъун! - къэгужьейри кIиящ лIыр. БлэкIырти, абы и кIий макъыр бажэм зэхихащ.
- Уа, тхьэм и нэфI зыщыхуэн, мыщэр къыпIэщIэмылъэгъуауэ пIэрэ нобэ?- лIым еджащ бажэр.
- КъысIэщIэлъэгъуа дэнэ къэна, си гущIыIу къитIысхьауэ сетхьэлэ! - жиIащ лIым. - КIэ къызитын мурад ищIащ.
- КIэ зратынур езыращ: абы и лъэужьыр щакIуэм кърехуэкI. Плъагъумэ, хъыбарыншэ сумыщI: щакIуэм бзэгу хуэсхьыжынурэ IуезгъэпIэнущ, - жиIащ бажэм.
Мыщэм лIыр къыщихуащ:
- «Слъагъуну сыхуейкъым» жыIэ, - жери.
- Слъэгъуакъым, слъагъунуи сыхуейкъым, - жиIащ лIым.
- Уи пащхьэм итыр хэт-тIэ?
- Пхъэ дакъэжьщ.
- Пхъэ дакъэжьмэ, джыдэ къащти, къиуд.
- Къизудмэ, къизудщ, - жери лIым мыщэр IуипIащ.
ЛIымрэ бажэмрэ мыщэм и фэр трахщ, жыг гъуанэм илъ фор зыIэрагъэхьэри - щхьэж и унэ бжэнлъакъуэ!

Нэхъ бзаджэр

КЪУАЖЭМ дыхьэщ, джэдэщым зыщIигъэбзахэри, зы джэд ирихьэжьащ бажэм. Хьэр кIэлъыпхъэра щхьэкIэ, щIыхьакъым - яIэщIэкIри, мэзым зыщIидзащ. Мэзым дыгъужь ныбаджэр къыщрихьэлIащ. Шынэри, бажэм джэдыр Iэпыхуащ.
- Умышынэ, - жиIащ дыгъужьым. - Джэдыр къыптесхынукъым. Къыздипхар къызжеIэ закъуэ.
- Къуажэм я джэдкъазыр ягуэшыжати, зы джэд къыслъагъэсащ.
- Сэ сыт къыслъагъэсар? - и нэр зэригъэдзэкIащ ды- гъужьым.
- Уэри Iыхьэншэ уащIакъым, - жиIащ бажэм. - АдакъэкIэ къыпхуэупсащ. ЗыхыумыгъэкIыж: иджыптсу унэмысмэ, къуажэр щIегъуэжынщи, ухэкIыжащ.
- ЖэрыгъэкIэ сыкIуэнкъэ! - жери дыгъужьыр ежэжьащ.
Къуажэм дыхьа къудейуэ, дыгъужьым зы хьэжь къыпэуващ.
- Сытым укъытхуихьа, лыцIынэшх? - къыхуилъащ хьэжьыр.
- Си Iыхьэм сыкъыкIуэлъыкIуащ, - жиIащ дыгъужьым. - Фи джэдкъазыр щывгуэшыжым зы адакъэ къыслъывгъэсати, абы сыкъыкIэлъыкIуащ.
- Адакъэ мыгъуэр уэзгъэщIынкъэ сэ уэ! - къыхуи-лъащ хьэжьыр, къыжьыхэпхъуэри къызэхифыщIащ.
Лъы защIэ хъуауэ, и псэр пыт къудейуэ, хьэжьым IэщIэкIри, дыгъужьыр мэз лъапэм нэсыжащ. УIэгъэр ибзейуэ здэщысым, бажэр кърихьэлIащ дыгъужьым.
- Адакъэ мыгъуэр къысщIагъэн пэтащ, бажэжь цIыкIу: хьэ къарэжьым сызэхишхыхьащ.
- Убэлэрыгъати, аращ. АфIэкIа умыбэлэ­рыгъ. Пщэдей жэщ дыкIуэнщи, адакъэр къаIэщIэдгъэкIынщ, - дыгъужьым игу фIы хуищIащ бажэм.
- Плъагъуркъэ: сызэхашхыхьащ. Пщэдей жэщ пщIондэ кIыжын си уIэгъэр? - гъынэнащ дыгъу-жьыр.
- УIэгъэр щIэх дыдэ зэрагъэкIыж сощIэ сэ.
- Дауэ? Хущхъуэгъуэ иIэ?
- ИIэщ. Пщэдей жэщ пщIондэ уIэгъэр пхуэзгъэкIыжыфынущ сэ.
- Сыбгъэунат, ар къысхуэпщIамэ, - къэгуфIэжащ дыгъужьыр.
- Уи уIэгъэм и хущхъуэращ: шыпсыранэ гуэрэным хыхьи, къызэхэжыхь, шыпсыранэм укъыхэкIыжмэ, пыжь банэм хэлъадэ, бгъэгукIэ ищIыкI, итIанэ гуэл шыугъэм усшэнщи, псы зыдэбгъэжэхыжынщ. Шыпсыранэм уисми, банэ къыпхэуэми, шы­гъушыпсыр уIэгъэм ибжьэми, зыхуэгъэшэч. Арыншауэ ухъужынукъым.
Шыпсыранэри, пыжь банэри, гуэл шыугъэри зыхуигъэшэчащ дыгъужьым.
- Иджы сыт сщIэнур?
- ПщIэнури? Иджы уи гъуэм уипщхьэжынщи, уи уIэгъэр кIыжыху, зыкъыумыгъэхъей. Уи уIэгъэр кIыжауэ нэху укъекIынущ, - жиIащ бажэм. - Уи кIэр гъуэм къишиикIи, пщIыхьэпIэфI плъагъунущ.
И гъуэм ипщхьэжри, дыгъужьым и кIэр къришиикIащ. Хьэ къарэжьым деж жащ бажэр.
- Дыгъужьым ухуеймэ, къыпIэрыхьащ, - жиIащ бажэм. - И кIэр къришиикIауэ, мэжейри гъуэм илъщ.
- Сэ хуэфI сыхъункъэ абы! - жери хьэ къарэжьыр мэз лъапэм жащ, и кIэр дзапэкIэ иубыдри, дыгъужьыр гъуэм кърилъэфащ.
Бажэр зыхуейр арати, хьэ къарэжьым дыгъужьыр зэпкъриудащ.

Ажэмрэ бжэнымрэ

ЗЫ ЛIЫЖЬРЭ зы фызыжьрэ зы бжэн яIэт. Бжэ-ным илъэс къэс шырищ къыщIэхъуэрт, арщхьэкIэ дыгъужьыр къеуэсауэ, къэсырти, шырищри IуипIэрт.
«ЛIыжьымрэ фызыжьымрэ си шырхэр дыгъужьым щахъумэфыркъым, - жиIащ бжэным, - си щхьэ есхьэжьэнщи, лъэныкъуэ зезгъэзынщ, дыгъужьым срихьэлIэмэ, хуэфI сыхъунщ».
ПщIантIэм дэкIри, гъуэгу техьащ бжэныр. Гъуэгу здытетым, ажэм IущIащ.
- Дэнэ уежьа? - къеупщIащ ажэр.
- Си шырхэм солъыхъуэ, - жиIащ бжэным.
- Уи шырхэм упыкIащ, умылъыхъуэ алейкIи, - къыщIэнэкIащ ажэр. - Ди мэлыхъуэм дыгъужьыр иукIри, и фэр джэдыгу ищIащ. Сэри сыIэщIэкIуэ-дэнкIэ сышынэри, мэлыхъуэм сыкъыкIэщIэкIуэсыкIащ. Уэри укъелъыхъуэ мэлы­хъуэм.
- Сыт сызэрищIынур?
- УиукIынурэ уи фэм фэдэн къыхищIыкIынущ, - жиIащ ажэм.
- Сыт сыщIиукIынур: мэлыхъуэм срибжэн сэ? Сэ сызейр лIыжьымрэ фызыжьымрэщ.
- ЛIыжьымрэ фызыжьымрэ ягу къызэробгъар зэхэсхащ. Мэлыхъуэм зы гъэлъэхъу пшэркIэ урахъуэжын мурад ящIащ.
- Ар хъурэ! - зигъэгусащ бжэным. - Ягу щхьэ къызэбгъа?
- Ягу къыщIобгъэр сэ дэнэ щысщIэн? БжесIэр уи фIэщ мыхъумэ, уи щхьэ зэрыхьщ. ИужькIэ ущIемыгъуэж закъуэ.
- ЛIо-тIэ сщIэнур?
- ПщIэнур сэ бжесIэнщ. ЛIыжьымрэ фызы­жьымрэ къыщыпхуэмеижкIэ, сэри мэлыхъуэм сыкъыкIэщIэкIуэсыкIащи, дзей дызэхуэхъунщи, уэтэрым дыщыпсэунщ, - жиIащ ажэм.
Ажэмрэ бжэнымрэ дзей зызэхуащIри, уэтэрым щыпсэу хъуащ.

Хьэтырыншэм хуэфащэр

МЭШЫХ щыIати, и плIэм къэп нэщI едзэкIауэ къыздэкIуэжым, мэкъумэшыщIэм и пащхьэ дыгъужь къилъэдащ.
- Си хьэтыр къэлъагъуи, уи къэпым сигъапщхьэ, - къелъэIуащ дыгъужьыр.
- Си къэпым уихуэрэ уэ?
- Сихуэнущ, - жиIащ дыгъужьым. - Гузэвэгъуэ сыхэхуащ, уи къэпым сумыгъапщхьэмэ, кIэ згъуэтынущ.
- Къипщхьэ-тIэ, гузэвэгъуэ ущыхэхуакIэ уи хьэтыр слъагъунщ.
Дыгъужьыр къэпым иригъапщхьэри, мэкъумэшыщIэр къежьэжащ. КъыздэкIуэжым щакIуэ кърихьэлIащ.
- Дыгъужь къыпIэщIэмылъэгъуауэ пIэрэ? - къеупщIащ щакIуэр.
- Слъэгъуакъым, - пцIы иупсащ мэкъумэшыщIэм.
- НтIэ уи къэпым илъыр сыт?
- Хущ, мэшых сыкъокIыж.
- Мэшых укъикIыжмэ, гъуэгу махуэ. Зы дыгъужь нобэ лъандэм сощэри, и лъэужь сытехьэркъым. КъысIэрыхьамэ, и джабэр щIэзудынут: мэл хъушэм ныхыхьэри, зы гъэлъэхъу фIибзащ, - жери щакIуэр ежьэжащ.
ЩакIуэр щхьэщыкIа нэужь, мэкъумэшыщIэм къэпыр иригъэувэхащ.
- КъикIи, лъэныкъуэ зегъэз. ЩакIуэр пщхьэщызгъэкIащ, - жиIащ мэкъумэшыщIэм.
Къэпым къикIри, дыгъужьыр мэкъумэшыщIэм пэтIысащи, и дзэр зэрегъэшх.
- Сыт иджыри узыхуейр? - жиIащ мэкъумэшыщIэм.
- Усшхынущ, - жиIащ дыгъужьым. - Аращ сызыхуейр.
- ЩакIуэм пцIы хуэзупсри, укъезгъэлащ. Ара сыщIэпшхынур?
- Уделэти, сыкъебгъэлащ. Узэрыделэращ ущIэсшхынур.
- Ухьэтырыншэ гуэри уэ слъагъур. Напи гущIэгъуи уиIэкъым.
Абы нэсауэ, бажэр кърихьэлIащ.
- Сыт фхузэрымыгъэгуэшыр? Щхьэ фызэщыхьа?
- Си къэпым изгъапщхьэри мы дыгъужьыжьыр щакIуэм къезгъэлати, «усшхынущ» жери къыспэтIысащ.
Бажэм къыгурыIуащ Iуэхур зытетыр.
- Пхуэфащэщ, уишхми, - жриIащ мэкъумэшыщIэм.
- Сыт щIысхуэфащэр?
- ПцIы боупсри, аращ щIыпхуэфащэр, - жиIащ бажэм.
- Супсыркъым. Уи фIэщ мыхъумэ, езым еупщI.
Бажэр дыгъужьым еупщIащ:
- Пэж мыбы жиIэр?
- Пэжщ, - жиIащ дыгъужьым. - И къэпым сригъапщхьэри, щакIуэм сыкъыIэщIихащ.
- Уэр зи инагъ уихуэрэ мобы и къэпым? Си фIэщ хъуркъым.
- Уи фIэщ хъу-мыхъуми, сихуащ. Сэ схуащIа хуэдэщ мыбы и къэпыр.
- Ар пэжмэ, къэпым иджыри зэ ипщхьи, сыгъэлъагъут, - жиIащ бажэм.
- Къеплъ, - жери дыгъужьыр къэпым ипщхьащ.
- Пэжи жыпIэр, дыгъужьыжь. ПцIы быупс си гугъати, - жиIэурэ бажэм къэпыщхьэр ипхащ. - Еуэ, къэпым иукIыхь мы дыгъужь напэншэр. - Ар жери, бажэм IуигъэзыкIыжащ.
МэкъумэшыщIэм дыгъужьыр бжэгъу цIынэкIэ иубэрэжьащ.

Хэт зи лажьэр?

ЩАКIУЭМ бажэр къиубыдын мурад ищIри, хьэр абы и ужь ириутIыпщхьащ. Хьэм IэщIэкIащ бажэр, и гъуэм ипкIэжащ.
- Хэт нэхъ и фIыгъэ хьэм сыкъызэрыIэщIэкIар? - гъуэм здисым йогупсыс бажэр. - Си нэ цIыкIуитI, фэ сыт къысхуэфщIа?
Нэхэм жаIащ:
- Хьэм дытеплъэкъукIакъым. Дэр мыхъуамэ, ущхьэрыуэнтэкъэ?
- Тхьэр арэзы къыфхухъу, си нэ жанитI.
И лъакъуэхэми еупщIащ бажэр:
- Фэ сыт къысхуэфщIар?
- Дэракъэ хьэм укъыIэщIэзыхар, - жаIащ лъакъуэхэм. - Хьэр къыпщIэдгъэхьакъым, укъыIэщIэтхащ.
- Фэри Тхьэр арэзы къыфхухъу, - жиIащ бажэм. - КъысхуэфщIар сщыгъупщэнкъым.
 И тхьэкIумэхэми еупщIащ.
- Фэ-щэ. Фэ си хьэтыр къэфлъэгъуакъэ?
- ЩакIуэм уи ужь къриутIыпщхьа хьэм и банэ макъыр япэ зэхэзыхар дэракъэ! Удгъэбэлэрыгъакъым, - жаIащ бажэм и тхьэкIумитIым.
И кIэ бацэми еупщIащ бажэр:
- Си кIэ бацэжь, сэбэп сыткIэ укъысхуэхъуа уэ?
- Зыдумысыжынщи, сынокъуэншэкIащ, - жиIащ бажэм и кIэм. - Пыжь банэм зыкIэрысщIэурэ, хьэр къыпщIэзгъэхьэ пэтащ.
- Ара къысхуэпщIар?
- Аращ. Уи гуэныхь къэсхьащ. Хьэр си зэранкIэ къыпщIыхьамэ, узэпкъриудатэкъэ. Мес, хьэжьыр гъуащхьэм тесщ. Умыбэлэрыгъ.
- Уэ пхуэфI сыхъунщ. Хьэм себгъэубыд пэтащ. - Бажэм и кIэр гъуэм къришиикIри, хьэм къеджащ. - Мэ, хьэжь, мы си кIэ бацэр уи хьэлэлщ, пычи, шхы.
И кIэр гъуэм къыщришиикIым, хьэм иубыдри, бажэр гъуэм кърилъэфащ.

Щхьэ пфIэтамэ

 «ЗЫ ДЫГЪУЖЬ къэзукIынщи, и фэр джэдыгу схуэхъунщ!» - жери щакIуэр мэзым щIыхьащ, мащэ къитIри, абы лы Iыхьэ иридзащ. Блэжрэ пэт дыгъужьым лымэр къащIихьащ. Дыгъужьыр ныбаджэти, лым блэкIыфакъым: щыкIэлъыIэбэм мащэм ихуащ. Мащэр куути, къикIыжыфакъым дыгъужьыр - къинащи, мэгъынанэ: «Емынэм сызэримы- хуэмэ, мащэм сеIэбыхынтэкъым».
Бажэр кърихьэлIащ.
- Хуэзэр къыпщыщIа, дыгъужьыжь! Мащэм уилIыхьынкъэ иджы! - жиIащ бажэм.
- СумыгъэлIыхь, бажэ цIыкIу, - тхьэмыщкIафэ зытригъэуащ дыгъужьым. - Зыгуэр къысхуэщIэ.
- Сыт пхуэсщIэнур?
- Уи кIэ бацэр къэший: дзапэкIэ субыдынщи, мащэм сыникIыжынщ.
- Щыгугъ абы! - жиIащ бажэм. - Си кIэр нэсшииху ис мащэм. - Ар жери, бажэр мэзым хэлъэдэжащ.
ТхьэкIумэкIыхьыр кърихьэлIащ итIанэ.
- Си псэр зышхын тхьэкIумэкIыхь цIыкIу, мы мащэм сынипхыжатэмэ, пхуэзмыщIэн щыIэтэкъым. Си хьэтыр къэлъагъу, гущIэгъу къысхуэщI.
- ГущIэгъу зыхуащIым ухуэдэкъым уэ! - жери тхьэкIумэкIыхьым IуигъэзыкIыжащ.
Шыдыр хъуакIуэурэ мащэм щхьэщыхьащ. Дыгъужьыр гъыуэ щилъагъум, фIэгуэныхь хъуащ.
- Щхьэ угърэ, дыгъужьыжь?
- Сыгъынкъэ: сыбэлэрыгъри мащэм сихуащи, щакIуэр къэсмэ, мащэм сриукIыхьынущ. Си хьэтыр къэлъагъу, - жиIащ дыгъужьым. - Мащэм сынипхыжмэ, пхуэзмыщIэн щыIэкъым.
- Дауэ укъызэрисхыжынур?
- Уи пэр къэпшиймэ, дзапэкIэ субыдынщи, сыникIыжынщ.
И пэр ишийри, шыдым дыгъужьыр мащэм къришыжащ.
Мащэм къикIыжа нэужь, зэсэбауэри, дыгъужьыр шыдым пэтIысащ, и дзэр зэригъэшхыу.
- Иджы сыт узыхуейр? - жиIащ шыдым.
- Сызыхуейр пщIэркъэ: усшхынущ.
- Мащэм укъызэрисхыжара сыщIэпшхынур?
- Уделэти, сыкъипхыжащ. Щхьэ пфIэтамэ, сыкъипхыжынтэкъым, - жиIащ дыгъужьым, шыдыр фIибзри, мэзым хыхьэжащ.

ТхьэкIумэкIыхь кIагуэ

БЖЬАХЪУЭ пщыIэм техьэри, мыщэм зы бжьэматэ ирихьэжьащ.
- ФокIэ сытхъэжынущ! - гуфIащ мыщэр, бжьэматэр мэзым щIихьэри, жьажьэр щхьэрихащ. Жьажьэр щыщхьэрихым, матэм бжьэр къиуащ. Бжьэр къеуэ щыхъум, жьажьэр матэм щхьэри-пIэжри, мыщэм и щхьэр щIихьащ. Жыг къуагъым къыкъуэувауэ, ар бажэм илъэгъуащ. Абыи и гурыIупсыр къажэрт: «Фо хьэкIуэ сшхащэрэт!» - жери. Бжьэм ящышынэрти, бжьэматэм ирикуртэкъым бажэм. ТIысауэ зобэдзауэ: «Бжьэматэ жьажьэр щхьэрызыхын зы делэ згъуэтатэмэ, сытхъэжынут». Зэбэдзауэурэ, дыгъужьыр игу къэкIыжащ.
«Дыгъужь делэр къэсшэнщи, бжьэматэм жьажьэр щхьэрезгъэхынщ», - жиIащ бажэм, дыгъужьыр къигъуэтри, бжьэматэм и гугъу хуищIащ. Дыгъужьыр гуфIащ: «ФокIэ зыстIыжынущ! - жери.
- НакIуэ, сыгъэлъагъу бжьэматэр.
Бажэм дыгъужьыр бжьэматэм бгъэдишащ.
- Мис, фор хьэлэл пхухъу! - жери бажэр IукIуэтащ. Жьажьэр щыщхьэщиудым, бжьэр къиури, дыгъужьым епщIащ, абы и щхьэр щыщIихьэм, бажэм фокIэ зигъэтхъэжащ.
ФокIэ зигъэнщIри, бажэр ежьэжащ, тхьэкIумэкIыхьыр къыщрихьэлIэм, бжьэматэм и гугъу хуищIащ. Фо игу къихьати, тхьэкIумэкIыхьым къыдидзыхащ, ар бжьэматэм иригъэтIысылIэри, бажэр мыщэм деж жащ.
- ЩIэхыу унэмысмэ, тхьэкIумэкIыхьым фор IэщIэухэнущ, - жриIащ мыщэм.
Мыщэр жэрыгъэкIэ кIуэмэ - тхьэкIумэкIыхьыр фом щхьэщысщ, и пэр матэм ириIуауэ.
- Мы назэр зэрынапэншэ! Сэ фом пэсщI зэрыщымыIэр пщIэркъэ уэ! - жери мыщэр тхьэкIумэкIыхьым ещхьэфэуащ, и кIэри пиудащ. Аращ тхьэкIумэкIыхьыр кIагуэ щIэхъуар.

Лъэныкъуэ зевгъэз

ДЖЭДУР губгъуэм ихьэри, пщыIэ щыхисащ, бжэIупэм пхъэлъантхъуэ Iуигъэуващ. Зы те-уэгъуэ хуэдизкIэ гъунэгъу зыкъыхуащIри, мэз лъапэм щетIысэхащ мыщэр, кхъуэпIащэр, дыгъужьыр. Щыри ныбаджэщ.
- Ди гъунэгъум ди хьэтыр къилъагъункIэ мэхъу: джэдум деж тхуэкIуи, дызэдзэкъэн гуэр къытхуеIых, - жари дыгъужьыр яIуэхуащ.
Джэдум и пщыIэм техьэри, дыгъужьым жиIащ:
- Гъунэгъу хабзэщ: дызэдзэкъэн гуэр къыдэт - мыщэри, кхъуэпIащэри, сэри дыныбаджэщ, тхьэмахуэм щIигъуащи, ди джийм дзэкъэгъуэ ехакъым. СыткIэ укъытхуэупсэн?
- Мо пхъэлъантхъуэм дыгъужь кIэбдз фIэлъщи, узот, зыгуэр къыфхуищIэнщ, - жиIащ джэдум, пщыIэм къыщIэплъри.
- Уэ дыгъужьыл пшхырэ? - и нэр къихуащ дыгъужьым.
- Дыгъужьыли си мыхьэмышхкъым, - жиIащ джэдум.
Ар щызэхихым, дыгъужьым кIэбгъу зищIыжащ.
- Хьэтырыншэщ ди гъунэгъур, - жиIащ дыгъужьым мыщэмрэ кхъуэпIащэмрэ яхыхьэжри.
- Уэ кIуэ, уи хьэтыр къилъагъункIэ мэхъу,- жери мыщэм кхъуэпIащэр иутIыпщащ.
Джэдум и пщыIэм техьэри, кхъуэпIащэр джащ:
- Джэдуужь, дызэдзэкъэн гуэр къыдэт, - жери.
ПщыIэм къыщIэкIри, джэдум жиIащ:
- КхъуэпIащэ дзажэ фIэлъщ пхъэлъантхъуэм, ар фызот.
- КхъуэпIащи уи шхыныгъуэ?
- Си шхыныгъуэщ: срихьэлIауэ сыблэкIыркъым.
«Мыбы сыIэщIэкIуэдэнущ!» - жери кхъуэпIащэм IуигъэзыкIыжащ.
- Уэри уи хьэтыр къилъэгъуакъэ? - къеплъащ мыщэр.
- Нэхъ хьэтырыншэ срихьэлIакъым мы мэзым сызэрыщIэсрэ, - жиIащ кхъуэпIащэм.
- Си хьэтыр къилъагъункIэ хъунщ, сэ сыкIуэнщ, - жери мыщэр ежьащ, джэдум и пщыIэм техьэри джащ. - Уа, джэдуужь, тхьэмахуэ хъуауэ дыныбаджэщ, дызэдзэкъэн гуэр къыдэт, уи пщIэ ттекIуэдэнкъым.
- Фэ фэзмытмэ, хэт естын: мо пхъэлъантхъуэм мыщэ жэрумэ фIэлъщ, зыгуэр къыфхуищIэнщ, - жиIащ джэдум.
- Уэ мыщэли пшхырэ?
- Дыгъужьылрэ кхъуэпIащэлкIэ зызгъэнщIа нэужь, мыщэл тызошхыхьыж, - жиIащ джэдум.
И псэр и лъэдакъэпэм нэсыжауэ, мыщэр я пщыIэм техьэжащ.
- Емынэр ди ужь къихьащ, - жиIащ мыщэм, дыгъужьымрэ кхъуэпIащэмрэ я деж нэсыжри. - Мы куейм дишх щыIэжкъым дэ: фи щхьэр щIэфхьи, лъэныкъуэ зевгъэз.
Я щхьэр щIахьэри, мыщэр, кхъуэпIащэр, дыгъужьыр мэзым щIэлъэдэжащ, джэдум афIэкIаи зыпэщIагъэхуэжакъым.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Поделиться: