Лъэпкъым и хъугъуэфIыгъуэ Iэпщэ Александр

IЭПЩЭ Александр Ладин и къуэр Къызбрун Езанэ (иджы ХьэтIохъущыкъуей) къуажэ къыщалъхуащ.
1959 - 1960, 1963, 1965, 1967 гъэхэм Налшык и «Спартак»-м, 1962 - 1963 гъэхэм - Москва и «Динамо»-м, 1964 гъэм - Тбилиси и «Динамо»-м, 1966 гъэм - Волгоград и «Трактор»-м щыджэгуащ.
 1964 гъэм СССР-м, 1965 гъэм - Урысей Федерацэм я чемпион хъуащ.
1980 - 1982 гъэхэм Налшык и «Спартакым» и тренер нэхъыщхьэу щытащ.
 «СССР-м спортымкIэ и мастер», «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм физическэ щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэхэр къыфIащащ.
Къыщалъхуа ХьэтIохъущыкъуей Ищхъэрэ къуажэм и уэрамхэм ящыщ зым, къызэригъэпэща икIи зи унафэщIу щыта Налшык дэт, Топджэгум щыхуагъасэ сабий-ныбжьыщIэ спорт школ хэхам и цIэр зэрахьэ.

Iэпщэ Александр теухуауэ куэд дыдэ зэхэсхат, ауэ си лэжьыгъэм и япэ лъэбакъуэхэм ящыщ зым абы сыхуигъэзэну сыщыгугъатэкъым. Интервью къеIысхын папщIэ дыщызэхуэзэну пIалъэмрэ щIыпIэмкIэ телефонкIэ дызэгурыIуэри, етIуанэ махуэм Сабий стадионым сыкIуащ, абы и директору лажьэ, адыгэхэм тщыщу СССР-м футболымкIэ япэ чемпион хъуа, нобэми цIыху минхэм я дэрэжэгъуэм сыIущIэну. Ар къыщыхъуар 1987 гъэ жыжьэрщ.
Зи хъыбар зэхэсхарэ сурэткIэ фIэкIа сымылъэгъуа щIалэ зыIэщIэлъ хэщIыхьар хуабжьу гуапэу къысIущIащ - пщIэнтэкъым куэд дыдэ щIауэ фIыуэ сыкъицIыхуу щытауэ, иджы зэман кIыхь дэкIауэ дызэхуэзэжауэ фIэкIа. Апхуэдэ егъэблэгъэкIэм ди псалъэмакъри тынш ищIащ.
Дауи, къыщедгъэжьар сэ сыкъызытекIухьауэ езы Iэпщэ Александри и псэм щигъафIэ 1964 гъэм Совет Союзым и чемпион зэрыхъуарт. Абы щыгъуэм къекIуэкIыгъуитI зэпеуэм япэ дыдэу къэралым щынэхъ лъэщ командэр зэхигъэкIыфакъым, Тбилиси и «Динамо»-мрэ Мэзкуу и «Торпедо»-мрэ очко зэхуэдиз къызэрахьам къыхэкIыу. Чемпионыр наIуэ щыхъуа зэIущIэр Узбекистаным и къалащхьэ Ташкент щрагъэкIуэкIащ икIи ди лъэпкъэгъур зыхэт Куржым (Грузием) и командэр абы 4:1-уэ щытекIуащ, зэрынэхъыфIым зыми шэч къытрамыгъэхьэу.
Си псэлъэгъум жиIэхэм седаIуэурэ, нэгум къыщIэзгъэувэрт абы щыгъуэм къуэш пэлъытэу диIа куржыхэм (иужькIэ абхъаз Iуэхум ар зыкъомкIэ къызэIищIащ) а лъэхъэнэм яIа гуфIэгъуэм и инагъымрэ а ехъулIэныгъэр зэраIэтамрэ.
Тбилиси и «Динамо»-р япэ дыдэу къэралым и чемпион хъуащ! Ташкент къилъэтыкIыжыну кхъухьлъатэр Куржым и къалащхьэм къыщетIысэхынур жэщым и сыхьэтитIрауэ зэрыщытыр ящIэ пэтми, цIыху минхэр аэропортым и Iэгъуэблагъэм щызокIуэ, куржы фадэ пIащIэр зэхурагъахъуэрэ зыр адрейм ехъуэхъужу, IэплIэ зэхуащIу, зэрыгъэпагэу. А гуфIэгъуэр и гъунэгъум дегуэш Къэбэрдейми - куржы командэр Совет Союз псом щы­нэхъ лъэщ хъун папщIэ хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ адыгэ щIалэ Iэпщэ Александр!
Кхъухьлъатэр къызэретIысэхыу цIыхухэр абы пежэжьащ, зыгуэр къащымыщIащэрэт жыпIэу уигъэгузавэу. Хэти хуейт и дэрэжэгъуэм япэу еIусэну. ИкIи бжэр Iуахыу къызэриувыкIыу щIалэхэр япхъуэтауэ цIыху минхэм зэIэпах. ЯIэтахэм ящыщщ Къызбрун Езанэ (иджы - ХьэтIохъущыкъуей) къыдэкIа ди лъэпкъэгъури…
Илъэс 50-м щIигъуащ а Iуэхугъуэшхуэр къызэрыхъурэ, ауэ нобэми куэдым ар IэфIу ягу илъыжщ. Хэт ищIэн, абы щыгъуэм цIыхухэм я гур нэхъ зэIухауэ, къабзэу, зым и гуфIэгъуэр адрейм диIэтыфу щытагъэнущ.

… Дэтхэнэ зы щIалэ цIыкIуми хуэдэу, Сашэ пасэу топ джэгун щIидзащ. Унагъуэ Iуэхухэмрэ еджэнымрэ къыщыдэхуэхэм и деж ахэр уэрамым къызэрыдэхырт икIи топ щамыгъуэтым и деж хъыданыжь зэкIуэцIыдар кърахуэкIырт.
Джэгуну хущIыхьэгъуэшхуэ иIакъым Iэпщэхэ я щIалэ цIыкIум. Езыр ныбэ илъу и адэр ягъэкIуэдащ. Анэм къыхуэнат Сашэ нэмыщI иджыри хъыджэбзищ. Ахэр пIын, зыхуей хуэгъэзэн хуейт.
ЩIалэр къызэрыжэпхъыу анэм щIэгъэкъуэн хуэхъуащ. «ПыIэ зыщхьэрыгъ унэм щIэсащэрэт» жыхуаIэр апхуэдэ гуэрт. Хадэр къэтIынми, къэкIыгъэм елэжьынми, ар къехьэлIэжынми, мэзым пхъашэ кIуэнми – гугъуехь нэхъыщхьэм езыр пэщIэувэрт. ИужькIэ ар абы хуабжьу сэбэп къыхуэхъужащ.
Щалъхуа къуажэм дэт еджапIэр къиуха иужь, Сашэ Къэзахъстаным кIуащ. Абы щыгъуэм къэралым хуабжьу зыщиубгъуат щIыщIэ къэIэтыным. ЩIалэщIэм и зэфIэкIыр къалъытэри, «ЩIыщIэр къызэриIэтам къыхэкIыу» медалыр къратащ.
ИужькIэ, къигъэзэжри, Тырныауз шахтым лэжьапIэ уващ. Абы щыгъуэм и ныбжьыр илъэс пщыкIубл хъуа къудейт, ауэ и Iэчлъэчагъымрэ тегушхуэныгъэмрэ къалъытэри, IэнатIэ гугъум пэрыувэну хуит ящIащ.
Сыхьэт зыбжанэкIэ щIыщIагъым щылэжьа пэтми, абы къыщIэкIыжрэ тIэкIу загъэпсэхуа, едзэкъа иужькIэ щIалэхэр топ джэгуну зэхуэсырт. Мыгувэу Тырныауз къалэм и футбол командэ къызэрагъэпэщащ. Абы япэу хагъэхьахэм ящыщщ Iэпщэ Александр. Ар абыхэм и къарууфIагъкIи и джэгукIэкIи къахэжаныкIырт.
Тырныауз щыщ футболист щIалэщIэм и хъыбар мыгувэу республикэ псом щызэбгрыкIащ. ИкIи Налшык и «Спартак» командэр къызэрагъэпэщыну мурад щащIым Iэпщэр япэу ирагъэблэгъахэм ящыщ зыщ.

50 гъэхэм и кIэуххэм - 60 гъэхэм и пэщIэдзэхэм ди щIалэхэм мыIейуэ джэгун ирагъэжьащ икIи лъэ быдэкIэ къэралпсо утыку ихьащ. Мыгувэу Налшык и «Спартак»-м япэ лъагапIэр къищтащ - зональнэ зэхьэзэхуэхэм щытекIуащ. А зэманым цIэрыIуэу щыта Николаенкэ Владимир, Наурзокъуэ Юрэ, Лапинагов Юрэ сымэ, нэгъуэщIхэми я гъусэу Iэпщэ Александр Къэбэрдей-Балъкъэрым футболым и лъабжьэр игъэбыдащ.
Гугъут 1962 гъэр Москва и «Динамо»-м дежкIэ. Командэ цIэрыIуэр къыщыхутат турнир таблицэм и кIэух увыпIэхэм ящыщ зым. Абы зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэн хуейт. Арати, къалащхьэм къикIри, Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуащ Москва и «Динамо»-м и капитан, СССР-м и командэ къыхэхам щыджэгу Соловьёв Леонид. КъыщIэкIуар Iэпщэр здишэнурат.
А зэманым Сашэ и армэ кIуэгъуэти, гупсысэ лейрэ чэнджэщ кIыхьрэ Iуэхум хэмылъу арэзы хъуащ. Дауэ хъуми, нэгъуэщI командэ армэм е мылицэм пыщIауэ къыхуагъэлъэгъуэнут.
Апхуэдэу Iэпщэ Александр Москва кIуащ. Гъунэжт абы адыгэ щIалэщIэр зыдэплъеин. Яшин, Соловьёв, Царёв, Кесарев, Численкэ… Абыхэм я гъусэу зыбгъэсэну, утыку укъихьэну сыт и уасэт?! КъищынэмыщIауэ, а командэ дыдэм хэтт Яшин сыт щыгъуи ихъуэжыну хьэзыру Сашэ и къуажэгъу Беляев Владимир. А тIур зы жылэм къыдэкIами, щызэрыцIыхуар къэралым и къалащхьэращ.
Беляевыр хуабжьу сэбэп къыхуэхъуащ Iэпщэм, ар командэщIэм хэзэгъэн папщIэ. ИужькIи илъэс куэдкIэ зэныбжьэгъуащ, ажалым зэпэIэщIэ ищIыхукIэ.
КъарууфIагърэ псынщIагъкIэ Сашэ къыпэлъэщын къэгъуэтыгъуейт, ауэ и Iэзагъыр нэхъ зэкIэлъымыкIуэт. Ар езым фIы дыдэу ищIэжырти, адрейхэм ялъэщIыхьэн папщIэ пщIэнтIэпс мащIэ игъэкIуэдакъым. Тренировкэр иухрэ псори зэбгрыкIыжа иужькIи, къанэурэ, топыр игъэIурыщIэрт, ар зригъэдаIуэрт.
Гугъуехьыр псыхэкIуадэ хъуакъым икIи зэман кIэщIым къриубыдэу Iэпщэм и Iэзагъыр хэпщIыкIыу хэхъуащ. Мыгувэуи футболист нэхъ пашэхэм я гъусэу джэгупIэ губгъуэм кърагъэхьэу щIадзащ.

Дапхуэдизу и джэгукIэр ефIакIуэ зэпыту щымытми, абы и гур щалъхуа щIыналъэмкIэ щыIэт. Арати, илъэсрэ ныкъуэкIэ Мэзкуу и «Динамо»-м хэтауэ икIи хъарзынэу хэзэгъауэ Налшык къигъэзэжащ.
КъэкIуэжами, ар ямыгъэпсэууэ нэгъуэщI командэхэм ирагъэблагъэрт. АрщхьэкIэ Сашэ зыщIыпIи яхуэкIуэн идэртэкъым. Ауэ 1964 гъэм и щIышылэм (январым) Куржым къикIри, зы щIалэ къэкIуащ Тбилиси и «Динамо»-м и тренер нэхъыщхьэ Якушин Михаил и лIыкIуэу. Ар къызытекIухьар гурыIуэгъуэт - къэралым щекIуэкI зэхьэзэхуэм япэ увыпIэр къахьыну куржыхэм къалэн зыхуагъэувыжати, адыгэ щIалэ лъэрызехьэр здагъэIэпыкъуну арат. Iэпщэм къуэш пэлъытэхэр игъэщIэхъуфакъым икIи ди «Спартак»-м и унафэщIхэм яутIыпщри, Куржым кIуащ.

Тбилиси и «Динамо»-м ухэтыну сыт щыгъуи щIыхьышхуэт, псом хуэмыдэу а зэманым. Командэм хэтыр езыхэм ящыщ защIэт икIи Iэпщэ Александр зыхагъэхьэну щрагъэблэгъакIэ, дзыхь лей къыпхуащIауэ арат. Апхуэдэ лъэбакъуэ зрачамкIэ куржыхэр зы дакъикъи хущIегъуэжакъым.
Куржым и командэ нэхъыщхьэм а лъэхъэнэм щыджэгухэрт Месхи Михаил, Метревели Славэ, Калоев Заур, Сечинавэ Георгий, Баркая Владимир, нэгъуэщI футболист цIэрыIуэ куэд. Абыхэм уадэхъун папщIэ жэщ-махуэ жумыIэу гугъу зегъэхьын хуейт. ИкIи абыхэм зыкIи къакIэрыхуакъым ирагъэблэгъа, дзыхь зыхуащIа адыгэ щIалэр. Ахэр Iэпщэм хуабжьу къыхуэарэзыт икIи къуэш дыдэм хуэдэу фIыуэ къалъэгъуащ.
Куржыхэм яхэту япэ дыдэу джэгуну къыщихьар Сашэ куэдрэ игу къигъэкIыжырт: IэпэдэIупIэ имыIэу цIыхур стадионым изт, егъэлеяуэ зэрыгъэкIийрт. Тбилиси и «Динамо»-м и хьэщIэт къэралым и чемпионатхэми кубокми куэдрэ щытекIуа Москва и «Спартак»-р. ЗэIущIэр и кIэм нэблэгъэху бжыгъэр къызэIуахыфакъым. ДакъикъитI фIэкIа къэмынэжауэ, Метревели Славэ ижьырабгъумкIэ кIуэцIрыкIри, топыр къыхитащ. «Спартак»-м и гъуащхьэтетымрэ Iэпщэмрэ абы худэлъеящ икIи зэжьэхэуэри, тIури джэлащ. Къэлъеижа топым Сечинавэ Георгий япэу нэсри, гъуэ нэщIым ар дигъэкIащ. Апхуэдэу, Сашэ и фIыгъэкIэ, Тбилиси и «Динамо»-р абы 1:0-у щытекIуащ икIи чемпионыгъэм хуэзышэ гъуэгу нашэкъашэм теуващ.
А зы илъэсым фIэкIаи Iэпщэр Куржым щыджэгуакъым. ЩIым намыгъэсу кърахьэкI пэтми, щалъхуа щIыналъэм аргуэру къигъэзэжащ. Хуейт ар къызыхэкIа лъэпкъым къыхуэщхьэпэну, абы и пщIэр иIэтыну. ЗыкъомкIэ аращ зи фIыгъэр Сашэ къыщыкIуэжа илъэс дыдэм, 1965 гъэм, Налшык и «Спартак»-р Урысей Федерацэм и чемпион хъууэ «А» классым зэрыкIуари, езыр хэту абы иужькIэ ди командэм иIа ехъулIэныгъэхэри. Ди щIалэхэм абы ядигуэшащ текIуэныгъэм и IэфIагъри къыхэгъэщIэныгъэм и дыджагъри.

Джэгун иуха иужькIи Iэпщэ Александр футболым пэIэщIэ хъуакъым. Абы и Iэзагъымрэ зэфIэкIымрэ щIэблэщIэм яхипщащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым ЩIэныгъэ IуэхухэмкIэ и министерствэм олимп щIэблэ гъэхьэзырынымкIэ и сабий-ныбжьыщIэ школым и директору лэжьащ, иджы абы Iэпщэм и цIэр зэрехьэ. ИужькIэ Налшык и «Спартак»-м и тренер нэхъыщхьэуи щытащ.
ГущIыхьэщ, и ныбжьыр илъэс щэ ныкъуэм щIигъуа къудейуэ, Iэпщэ Александр пасэу дунейм зэрехыжар. Ауэ нобэми цIыху минхэм ар IэфIу ягу илъщ. Псом хуэмыдэу и щхьэгъусэ Риммэ, и адэм и цIэр зыфIищыжа Прохладнэ и «Кавказкабель»-м, Бахъсэн и «Автозапчасть»-м, Налшык и «Спартак»-м зэфIэкI ин къыщигъэлъагъуэу щыджэгуа и къуэ Ладин, зи насып къэкIуэгъуэ ипхъу ФатIимэ, и благъэхэм, Iыхьлыхэм, ныбжьэгъухэм, футболым дихьэх псоми.

Жыласэ Заурбэч.
Поделиться:

Читать также: