СССР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат, цIыхубэ тхакIуэ МэшбащIэ Исхьэкъ хэтащ иджыблагъэ Истамбыл щекIуэкIа V Усэ фестивалым. Къэралыгъуэ зыбжанэм къикIа, лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм ящыщ усакIуэхэр, щэнхабзэ лэжьакIуэхэр, зэхуэ-сым кърагъэблэгъа хьэщIэхэр адыгэ тхакIуэ цIэрыIуэм щигъэгъуэзащ ди лъэпкъ щэнхабзэм, хабзэм, усэ гъэпсыкIэм. Фестивалым хэтахэр абы иригъэдэIуащ адыгэ усэм и макъым, Урысейми адыгэ лъэпкъми нэгъуэщI нэкIэ къригъэплъащ.
Истамбыл и хьэблэхэм щыщу СулътIанбейликIэ зэджэм и мэр Чани Хъусен илъэситху хъуауэ зэхишэ усэ фестивалыр гъэ къэс йокIуэкI. Абы нэгъуэщI къэралхэм щыщ тхакIуэхэр, усакIуэхэр ирагъэблагъэ, я Iуэху еплъыкIэ зэхуаIуэтэну Iэмал ират.
2016 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэм Тыркум щригъэкIуэкIа литературэ зэIущIэхэм хэту, МэшбащIэ Исхьэкъ иригъэблэгъауэ икIи зэпсэлъауэ щытат. Адыгэхэр хамэу зымылъытэ Чани куэду и гуапэ хъуащ МэшбащIэм хуэдэ тхакIуэшхуэ ди лъэпкъым къызэрыхэкIари абы нэIуасэ хуэхъуну Iэмал зэригъуэтари. Хабзэ яхуэхъуауэ зэхашэ усэ фестивалым и зи чэзу зэхуэсым къыщригъэблагъэм, адыгэ тхакIуэр и псалъэ тетыжу зэIущIэм зыкъригъэхьэлIащ. МэшбащIэр Истамбыл щынэса махуэм иригъэкIуэкIа пресс-конференцым мэрыр къыщыпежьащ, куэд лъандэрэ зэныбжьэгъухэм хуэдэу гуапэу IэплIэ зэрашэкIащ, зэщыгуфIыкIащ.
Фестивалым и цIэр, и пIалъэр, и мыхьэнэр
ИЛЪЭСИТХУ хъуауэ Истамбыл щызэхашэ усэ фестивалым фIэщыгъэцIэ хуэхъуар гъэщIэгъуэнщ. «Дунейпсо Истамбулэнсис усэ фестиваль» щыжаIэкIэ пагъэува «энсис» псалъэр къэкIыгъэцIэщ, апхуэдэу зэджэ бэяу (плъыфэ къэзыт, укъизыIэ) удз гъуэжь лъэпкъыгъуэр Истамбыл, нэхъ белджылыуэ къэбгъэлъагъуэмэ, СулътIанбейли хьэблэм хиубыдэ Айдос мэзым фIэкIа нэгъуэщI щIыпIэ къыщыкIыркъым. Дыгъэр къыщыкъуэкIым зыдищIу абы и тхьэмпэ-хэр къызэIуех, щыкъухьэжым - зэхуещIыж. Гъатхэр къызэрысар къозыгъащIэ удз гъэгъа дахэм и сурэтыр щIыпIэ муниципалитетми усэ фестивалми дамыгъэ яхуэхъуащ. А удз лIэужьыгъуэ хьэлэмэтыр ящыщщ гъатхэм япэу къэгъагъэхэм икIи мазаем и кIэхэм щегъэжьауэ мэлыжьыхь мазэр къихьэху мэгъагъэ. ЩIыналъэ университетыр и дэIэпыкъуэгъуу, СулътIанбейли муниципалитетым Iуэху куэд зэфIегъэкI а къэкIыгъэр хъумэным, гъэбэгъуэным, щIыпIэ нэхъыбэ егъэубыдыным пыщIауэ.
Фестивалыр зэрырагъэкIуэкIым и гугъу пщIымэ, ар илъэс къэс мыхьэнэ пыухыкIа иIэу зэхашэ. Палестин усакIуэ Фэтуа Тукъан «Си псэ си хэку щыстыжмэ, сыарэзыт» и псалъэхэр лъабжьэ яхуэхъури, нэгъабэ екIуэкIа фестивалыр зэкъуэшыгъэм, хэхэс гъащIэм, хэкум пэIэщIэхэм я гурыгъузхэм теухуауэ щытащ. Сирие къэралыгъуэм къыщыхъуа зауэм зи щхьэр къыхэзыхыу, зи унэ-лъапсэ хыфIэзыдзэн хуей хъуа цIыху хей тхьэмыщкIэхэм гулъытэ хурагъэщIыныр яфIэигъуэу ар зэхашат.
Мыгъэрей усэ фестивалыр зытеухуар нэгъуэщIт: Америкэм игъэIурыщIэ ефэндышхуэ Фетхуллах Гюлен и Iумэтым иту тыркудзэм хэтахэм тетыгъуэр яубыдын гурылъ яIэу нэгъабэ къагъэхъуа хьэргъэшыргъэм цIыхухэр псэемыблэжу зэрыпэувар, сыт щыгъуи, дэнэ щIыпIи апхуэдэ къэхъукъащIэр икIэщIыпIэкIэ щыгъэужьыхын зэрыхуейр арат. А къэхъукъащIэ шынагъуэр щхьэусыгъуэ зыхуэхъуа усэхэри зауэ-банэ щымыгъэIэным теухуахэри фестивалым кърагъэхьри, аращ зэхыхьэр зытраухуар.
Къэралыгъуэ 20-м къикIахэри езы Тыркум щыщ усакIуэхэри зэхэту цIыху 50-м нэблагъэ хэлэжьыхьащ литераторхэм я зэIущIэм. Абы хэта тхакIуэхэм я биографие кIэщIрэ я усэ зырызрэ тыркубзэрэ инджылызыбзэкIэ зэрыт тхылъ цIыкIуи къыдагъэкIащ. МэшбащIэм и усэу а тхылъым ихуар «Фыкъыздэшэс» зыфIищар арат.
Фестивалым и къызэгъэпэщакIуэ гупым и унафэщI Пала Искендер зэрыщIэныгъэлIым, зэрыегъэджакIуэм и мызакъуэу, икIи философщ, тхакIуэщ, литературоведщ, критикщ, тхылъ зыбжанэ и Iэдакъэ къыщIэкIащ, Уэсмэн литературэм куууэ хещIыкI.
- Дунейр хуабжьу зэхъуэкIа хъуащ, цIыхум я гум щыхъэр, я щхьэм илъыр, я жьэм жиIэр зэтехуэжыркъым, - къыхигъэщащ Пала Искендер, пресс-конференцым хэту къыщыпсалъэм. - Абы къыхэкIыу дэри дигу зэрыдгъэфIымрэ дахагъэмрэ тщыгъупщэжыным дынэсащ. Аращ усакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм псалъэм я нэхъ дахэхэр, купщIэрэ гупсысэрэ зыпкърылъхэр хагъэхьэну дыщIыщыгугъыр.
Мыгъэрей зэхыхьэр зытеухуа Iуэхугъуэр гъэбелджылынымкIэ гъуазэ яхуэхъуам щытепсэлъыхьым, Чани Хъусен къыхигъэщащ нэгъабэ бадзэуэгъуэ мазэм Тыркум зыкъыщызыIэта къару щэхухэм пэщIэува я лъэпкъэгъухэм къагъэлъэгъуа хахуагъэр фестивалым пкъо зэрыхуэхъуар.
- Сыту жыпIэмэ, хамэ къару лъэщхэм яхуэIурыщIэ тхьэгъэпцIхэм япэщIэува лIыхъужьхэм я теплъэр нэхъ дахэу къызэрыбгъэлъэгъуэфынур усэщ, - жиIащ мэрым. - Ди гукъеуэхэмрэ гуфIэгъуэхэмрэ къызэрытIуатэ усыгъэр ди лIыхъужьхэм я хахуагъэм «тедгъэпсэлъыхьыну» дыхуеящ.
Хабзэ зэрыхъуам тету, усэ фестивалыр махуиплIкIэ йокIуэкI, абы къриубыдэу усакIуэхэр езыр-езыру зэрызэхыхьэм, усыгъэр фIыуэ зылъагъухэм зэрахуэзэм къищынэмыщIа, мыхьэнэшхуэ иIэщ ахэр еджакIуэ ныбжьыщIэхэм зэраIущIэм.
Зэхыхьэм и къызэгъэпэщакIуэ гупым и унафэщI Пала Искендер псэлъэгъу къыщыхуэхъум, МэшбащIэ Исхьэкъ абы жриIащ: «Уи тхылъхэм семыджами, фIыкIэ уи гугъу ящIу куэдрэ зэхэсхащ. Узэрыслъэгъуар си гуапэ дыдэ хъуащ». Пала Искендери псалъэ гуапэхэр адыгэ тхакIуэшхуэм къыжриIэжащ, тыгъэ къыхуищIа и тхылъми мыпхуэдэу къыхутритхащ: «Адыгэ лъэпкъ хахуэм и тхыдэ тхылъу тыркубзэкIэ зэдзэкIауэ щыIэхэм сфIэгъэщIэгъуэну седжащ, уи къалэмыпэ къыпыкIа гупсысэ IущхэмкIэ уи лъэпкъ бгъэлъапIэу иджыри куэдрэ упсэуну сыпхуолъаIуэ». Езыми бысымыр тыгъэншэу къигъэнакъым: мы гъэм тыркубзэкIэ дунейм къытехьа «Ирахуахэр», «Хэхэсхэр» и тхылъитIыр иритащ, мыпхуэдэ псалъэхэр тету: «Хы ФIыцIэр ди зэхуакуми, лъэпкъ гупсысэм гъунэгъу дызэхуищIащ. Узыщыщ лIакъуэмрэ лъэпкъымрэ уи тхылъыфIхэмкIэ дунейм цIэрыIуэ щыпщIыну си гуапэщ».
Лъэпкъэгъу ныбжьэгъум хуэдэ щыIэкъым
Пресс-конференц нэужьым къыдэхуа зэманым дэ дригъэблэгъащ Пщагукъуэ Махьмуд-Надим. Истамбыл щыпсэу а адыгэлI щыпкъэр ящыщщ МэшбащIэ Исхьэкъ пщIэшхуэ къыхуэзыщIхэм. Ар инженер-электрикыу илъэс куэдкIэ лэжьащ, пенсэм кIуа нэужь, езым и IуэхущIапIэ къызэIуихащ, дунейм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм щыIэ заводышхуэхэм я лIыкIуэщ, абыхэм къыщIагъэкI ток кIапсэ лIэужьыгъуэхэр Тыркум щещэ, хъарзынэу мэпсэу.
Адапазар къалэм хыхьэ Сапанджа районым Пщагукъуэ Махьмуд-Надим гъэмахуэ унэшхуэ щригъэщIащ, Кавказ къуршхэр уигу къигъэкIыу уардэу. Тумэ Рахьмирэ Мэлыщ Фатхьирэ и гъусэу МэшбащIэ Исхьэкъ абы щыхьэщIащ.
Фестивалыр къыщызэIуахым, Тырку Республикэм и президентыр кърихьэлIэну щыгугъат, ауэ а махуэм ар УФ-м и Президент Путин Владимир IущIэн хуейти, усакIуэхэм я зэхыхьэм къэкIуэфакъым. Истамбыл къалэм и губернатор Шахин Уасипи, хьэблэ мэрхэри, районхэм я унафэщIхэри фестивалым и къызэIухыгъуэм хэлэжьыхьащ.
Зэхыхьэр щекIуэкI пэшышхуэм дыщыщIыхьэм, тхакIуэшхуэр адыгэ ныбжьыщIэхэм къаувыхьащ. Абыхэм я пашэ пщащэ КIубэ Нурхьанрэ МэшбащIэмрэ нэгъабэ Дюзджэ дэт университетым нэIуасэ щызэхуэхъуат, уеблэмэ Исхьэкъ и зы усэм макъамэ щIилъхьэри уэрэду абдеж щигъэзэщIауэ щытат. Иджы зэрыцIыхужахэу абыхэм я гуапэу фэеплъ сурэт зытрагъэхащ щIалэгъуалэ гупи я гъусэу.
КъызэIухыгъуэм зыкърезыгъэхьэлIахэм фIыщIэ яхуищIу Чанэ Хъусен къыщыпсалъэм, къыхигъэщащ усыгъэм и къарур зыхуэдэр, гъащIэр, щыIэныгъэр кIэщIу, IупщIу, гъэхуауэ абы къызэриIуэтэфыр, къеджэми къедаIуэми игу зэригъэщабэр, гугъэ-гупсысэ дахэхэм зэрыхишэр.
- Усэр жыIэкIэм я нэхъ дахэщ икIи нэхъ лъэщщ, гуауэр, гуфIэгъуэр, лъагъуныгъэр, нэгъуэщI гурыгъу-гурыщIэхэр, гупсысэхэр абыкIэ къаIуатэ, къагъэлъагъуэ, уеблэмэ щэнхабзэр зыгъэпс цIыхуцIэ зиIэм зезыгъэужь Iэмалхэм япэ усэр итщ, - жиIащ Чанэ Хъусен.
Фестивалым и зэхэшакIуэ гупым и тхьэмадэ Пала Искендери къызэхуэсахэм фIыщIэ яхуищIащ, къахуеблэгъа усакIуэхэм я цIэхэр къриIуэурэ утыкум къригъэблэгъащ. МэшбащIэ Исхьэкъ, абыхэм яхэту, утыку щрашэм, IупщIу, дахэу адыгэ макъыр игъэIуу къеджащ «Хыуае» зыфIища и усэм, пшыхьым кърихьэлIа цIыху минищым нэблагъэр Iэгу къыхуеуэу.
Дин лицейм щеджэ пщащэ цIыкIухэр
Тырку усакIуэхэу ФедаIи Джэлалрэ Инджи Окумушрэ, Кением щыщ Эно Мухьэмэд сымэ ди адыгэ тхакIуэшхуэр я гъусэу дин щIэныгъэм щыхурагъаджэ лицейм ирагъэблэгъат. Iимам ХъэтIиб и цIэр зэрихьэу СулътIанбейли щыIэ лицейм щеджэр хъыджэбз защIэщ, илъэс 15 - 18 иту пщащэ 1700-м нэблагъэ щIэсщ. ЗэхуэсыпIэ пэшым нэрыбгэ 300 нэхъыбэ щIэмыхуэми, тетIысхьэпIэ пщIы хъуну еджакIуэхэм сыт ягъуэтми къахьри, иджыри апхуэдиз къыщIэтIысхьащ. Пэшым щIэсыну зи насып къимыхьауэ къэнар лъэ увыпIэ къамыгъанэу зэхэтт. Псори хуейт усакIуэхэр зрагъэлъагъуну, абыхэм жаIэм едэIуэну.
МэшбащIэ Исхьэкъ псалъэ къыщратым, къызэхуэсахэм адыгэ фIэхъуси ислъам сэлами ярихащ, КъурIэным щыщ сурэкIэ и псалъэр иублащ. Фестивалым къэкIуэн зэрыхъуам, езыр къызыхэкIа лъэпкъым и щхьэ кърикIуа мыгъуагъэхэм тепсэлъыхьащ, адыгэ куэд Тыркум зэрисыр, хэкур зрагъэбгына ди адэжьхэм тыркухэр гукъабзэкIэ къазэрыIущIар, псы Iубыгъуэрэ щIакхъуэ бзыгъэкIэ къазэрыдэгуэшар кIэщIу къахуиIуэтащ. Апхуэдэу абы игу къигъэкIыжащ тхэн-усэн къызэриублауэ щытар, и тхыгъэ зыбжанэм тепсэлъыхьащ, и щхьэ кърикIуа хъыбархэр къиIуэтэжащ, щыпсэу къэралыгъуэм и тыгъэрэ цIэ лъапIэу къыхуагъэфэщахэм, езыр псэууэ щIыхь фэеплъ зэрыхуагъэувам и гугъу ищIащ, КъурIэныр адыгэбзэкIэ зэзыдзэкIахэм зэращыщри яжриIащ. МэшбащIэ Исхьэкъ къызэджа усэхэр яфIэмащIэу, щIэлъэIури, иджыри уситI кърагъэджащ.
- Сыту гъэщIэгъуэн куэдым дыщIэбгъэдэIуа, дымыщIэу, дыщымыгъуазэу сыту куэд къыджепIа, усэу укъызэджахэр къыдгурыIуэм хуэдэу ди гум хэбгъэхьащ, - жиIащ тырку усакIуэ Инджи Окумуш.
Къызэхуэсахэми я куэдт Исхьэкъ къратын упщIэ гъэщIэгъуэнхэр. Езыми абыхэм жэуапхэр Iэзэу икIи Iущу яритыжащ. ЗэхуэсыпIэм дыкъыщыщIэкIыжым, хъыджэбз цIыкIухэм адыгэ тхакIуэр къаухъуреихьри фестивалым папщIэ къыдэкIа тхылъым МэшбащIэм и сурэтрэ и усэрэ зэрыт напэкIуэцIым Iэпэ щIрагъэдзащ, и гъусэу сурэт зытезыгъэхыным щхьэкIэ зэныкъуэкъуащ, иджыри къахуэкIуэну къелъэIуащ. Исхьэкъ и гуапэ хъуащ еджакIуэхэм ящыщ зы хъыджэбз цIыкIур адыгэу къызэрыщIэкIар. Пщащэм жиIащ тхакIуэм и IэдакъэщIэкIыу тыркубзэкIэ зэдзэкIауэ къыдэкIахэм къызэреджэр, ахэр зэрыфIэгъэщIэгъуэныр, и адыгэгур зэрыхигъахъуэр.
ФIы щIэи, псым хэдзэ
Мы зэIущIэгъуэм МэшбащIэ Исхьэкъ нэхъ гъунэгъу къыхуэхъуащ тырку тхакIуэ Инджи Окумуш. Ар джылахъстэнейхэр нэхъыбэу щыпсэу Мараш къалэм щыщщ, адыгэ нэIуасэ куэди иIэщ. Адыгэхэм пщIэшхуэ зэрахуищIыр щыжиIэм, абы игу къигъэкIыжащ щысабийм щыгъуэ адыгэ фызыжь я гъунэгъуу, псори абы «нанэкIэ» еджэу зэрыщытар. «Хьэлывэ куэду игъажьэрти цIыкIухэм къытхуигуэшырт, дигъафIэрт, къыдэущиерт, псалъэ IэфIхэр къыджиIэрт, дысабийми, ди щхьэр лъагэу дигъэлъагъужырт, - жиIащ Окумуш. - Дэри, хьэблэ щIалэ цIыкIухэм, ди анэшхуэ дыдэм хуэдэу ар фIыуэ тлъагъурт, пщIэ хуэтщIырт». Инджи Окумуш зэрыжиIэмкIэ, адыгэ нанэм зэрихьа хабзэр, абы фIыуэ ищIахэр зылъэгъуахэм иджыри ящыгъупщакъым. Адыгэ тхакIуэ цIэрыIуэм фIыщIэшхуэ къыщыхуищIым, абы мыпхуэдэу къыхигъэщащ: «Пхэнжу фIэкIа сызыщымыгъуазэ Iуэхугъуэхэм я пэжыпIэр къэзбгъэщIащ, си нэхэр къэбгъэплъэжащ, Урысей хэгъуэгуми социализмэми нэгъуэщI нэкIэ себгъэплъыжащ».
МэшбащIэ Исхьэкъ фестивалым зэрыхэлэжьыхьам, программэм хэту усэ къызэреджам, зыIущIахэм зэрепсэлъам и закъуэкъым къызэгъэпэщакIуэхэр абы къыщIыхуэарэзыр. Абы къекIуэлIахэм зэрахэтамкIи, псэлъэгъу зэрахуэхъуамкIи, адыгэ щэнхабзэм щыщу яригъэлъэгъуамрэ къахуиIуэтахэмкIи мыхьэнэшхуэ зиIэ лэжьыгъэ зэфIигъэкIащ. Ди лъэпкъэгъу тхакIуэ цIэрыIуэр дэнэ щIыпIэ мыкIуами, адыгэ хабзэм тету зэрызекIуэм и мызакъуэу, зыIущIэхэри адыгэ хабзэм щыгъуазэ ещI, щапхъэ ярегъэлъагъу. УсакIуэ Iущ икIи цIыху набдзэгубдзаплъэ Инджи Окумуш ар фIы дыдэу къыгурыIуащ икIи жиIащ: «Лъэпкъым и губзыгъагъэр здынэсыр плъэгъуа!»
Фестивалыр щызэхуащIыж пшыхьым СулътIанбейли хьэблэм и мэр Чани Хъусен псори зэхэту адыгэ тхакIуэшхуэм зыкъыхуигъазэри фIыщIэ лей къыхуищIащ, ныбжь хэкIуэта иIэ пэтми, мыщхьэхыу усакIуэхэм я фестивалым къызэрыкIуам папщIэ.
- БжьыфIэу укъызэрытхэтам, усэ дахэхэм укъызэрытхуеджам папщIэ икъукIэ дыпхуэарэзыщ, - жиIащ Хъусен. - Уи цIыху хэтыкIэ дахэмрэ уи псалъэ Iущхэмрэ дерс куэд къыхэтхащ. Дигуми ди псэми къабгъэдэкIыу Тхьэм уигъэпсэу бжыдоIэ, уузыншэну дыпхуолъаIуэ. ФIыкIэ Тхьэм дызэхуигъазэ!
Фестивалым хэт адыгэ гуп: Хъуажь Фахъри, МэшбащIэ Исхьэкъ, Нэгъуей Яшар (Бурсэ), Къат Теувэж (Мейкъуапэ).
