Апхуэдэр пщыгъупщэ хъунукъым

1920 - 1940 гъэхэм ди къэралым щекIуэкIа политикэ зэхэзехуэм лъэпкъ куэдым щыщ мелуан бжыгъэ хэкIуэдащ, цIыху гъащIэ, унагъуэ куэд зэхикъутащ. Политикэ зэхэзехуэн ящIахэм я фэеплъ махуэм ирихьэлIэу, Омск областым хыхьэ Тарэ къалэмрэ Тарэ районым хыхьэ Пологрудовэ жылагъуэмрэ щыгъуэ пэкIухэр щызэхэтащ.
Фэеплъыр къыщызэIуахым хэтащ Къэрэшей-Шэрджэсым икIа лIыкIуэхэр: 1930 гъэхэм политикэ зэхэзехуэм хэхуа адыгэхэм, абазэхэм къащIэхъуа щIэблэм щыщхэр. Апхуэдэу щыгъуэ пэкIум къыщыпсэлъащ Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и ЦIыхубэ ЗэIущIэм (Парламентым) и депутат Быж Исмел, зауэм, гуащIэдэкIым, Iэщэкэ ЗэщIэузэда къарухэмрэ хабзэхъумэ IэнатIэхэмрэ я ветеранхэм я Къэрэшей-Шэрджэс жылагъуэ зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ ТэкIушынэ Николай, «Черкес хэку» газетым жэуап зыхь и секретарь Абидокъуэ Лусанэ сымэ.

Зэхэзехуэн ящIахэм я етIысэхыпIэт…

Илъэс 425-рэ тхыдэ зиIэ Тарэ къалэр 1594 гъэм яухуауэ щытащ, ар иджырей Омск областым япэ дыдэ щетIысэха урыс жылагъуэщ. Жагъуэ зэрыхъущи, а къалэр зэраухуэрэ  ар зэхэзехуэн ящIхэм я екIуэлIапIэ хъуащ. Апхуэдэхэм ящыщт Шэрджэс автоном областыр зрагъэбгынэу, лIэщIыгъуэ блэкIам и 30 гъэхэм Хэкум ирахуа адыгэхэр, абазэхэр, нэгъуейхэр, урысхэр…
КIэщIу фигу къэдгъэкIыжынщ а тхыдэм и Iыхьэ мащIэ. 1933 гъэм «кулак» фIэщыгъэцIэ мыфэмыцыр фIащри, цIыху миным зэрынэхьэс (нобэкIэ а бжыгъэм и пэжыпIэр ящIэркъым, нэхъыбэнкIи мэхъу) Шэрджэс автоном областым ирашри, Омск хэгъэгум, Сыбыр жыжьэм яхуащ. Зэхэзехуэн ящIа насыпыншэхэр Омск нэс хьэпшып вагонхэмкIэ, Омск щегъэжьауэ Пологрудовэ жылагъуэм нэс Иртыш псым тету баржэхэмкIэ нашэсащ. Абдеж псы Iуфэм Iуадзэри, зэман гуэркIэ пщыIэхэм щIэсащ, здрагъэтIысэхын щIыпIэ къалъыхъуэхункIэ. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, здилIыхьын, псэууэ къыздимыкIыжын къагъуэтыхункIэ...
Иртыш псым и Iуфэм IусыхукIэ, зэмыса щIыуэпсым, ерыскъым, щIыIэмрэ мэжэщIалIагъэмрэ, нэгъуэщIхэми къыхэкIыу, ди лъэпкъэгъу куэд а щIыпIэм икIуэдащ.

Фэеплъым и пащхьэм

Жэпуэгъуэм и 30-м, пщэдджыжьым сыхьэтыр 10-м Тарэ къалэм дэт кхъэжьым и гупэм цIыхур щыкуэдт. Ахэр щызэхуэсат политикэ зэхэзехуэм хэкIуэдахэм я фэеплъым и пащхьэм.
Хьэкъи лажьи зимыIэу кIуэда насыпыншэхэм яхуэгъэза щыгъуэ пэкIум хэтащ Тарэ муниципальнэ район администрацэм и Iэтащхьэ Лысаков Евгений, Омск областым и хабзэубзыху зэхуэсым и депутат, Омск, Тарэ къалэхэм пщIэ зиIэ и цIыху, УФ-м щIыхь зиIэ и дохутыр Адырбаев Марат, Къэрэшей-Шэрджэсым икIа лIыкIуэхэр, Тарэ районым и Ветеранхэм я советым и тхьэмадэ Котлячков Александр, Тарэ къалэм, районым хыхьэ жылагъуэхэм щыпсэухэр…
ПэкIум къыщыпсэлъахэм ягу къагъэкIыжащ 1930 гъэхэм къэралым щрагъэкIуэкIа политикэ зэхэзехуэхэмрэ абы цIыхубэм къахуихьа насыпыншагъэ мыухыжымрэ.
- Политикэ зэхэзехуэр щекIуэкIа зэманым лъэпкъи 110-м щIигъу ди къэралым щыпсэурт. Абы щыгъуэм а Iуэхугъуэ хьэлъэхэр зылъэмыIэса  гъуэтыгъуейщ. Фолъагъу мы фэеплъыр муслъымэн, православнэ кхъэхэм я зэхуаку зэрыщаухуар. Абы къегъэлъагъуэ къызыхэкIа лъэпкъ, зэрихьэ дин емылъытауэ, цIыху мелуан бжыгъэ зэрагъэкIуэдар.
НобэкIэ нэхъыщхьэу щытын хуейр къытщIэтаджэ щIэблэм ди къэралым и тхыдэ пэжыр егъэцIыхунращ, - апхуэдэ псалъэхэмкIэ пэкIур иригъэжьащ Тарэ къалэм щылажьэ, «Поиск» хэкупсэ клубым и къызэгъэпэщакIуэ икIи и унафэщI Лукьянцев Геннадий.
- Нобэ дигу къыдогъэкIыж къэралым и тхыдэм хыхьэ напэкIуэцI нэхъ мыхъумыщIэ дыдэхэм, напэтеххэм ящыщыр. Иджы къыздэсам нэгъэсауэ зыми жиIэфынукъым политикэ зэхэзехуэм ихьахэм я бжыгъэр. Хьэкъыр зыщ - цIыху мелуан бжыгъэм лажьэ ямыIэу лей ирахащ. Зэхэдз ямыщIу здрагъэхьащ колхозникри, инженерри, маршалри, щIэныгъэлIри… Зыми гущIэгъу хуащIакъым. Адэ-анэншэу, «хэкум и бийм и бынщ» хужаIэу, сабий мин бжыгъэ къагъэнауэ щытащ. Абы щыгъуэм екIуэкIа политикэ Iуэху мыхъумыщIэ дыдэр нобэ тралъэщIэну зыгуэрхэри хущIокъу. Ауэ апхуэдэр игъащIэкIи пщыгъупщэ хъунукъым, къытщIэтаджэхэми а тхыдэр едгъэцIыхупхъэщ, апхуэдэ Iуэху фейцей дяпэкIэ къэмыхъужын папщIэ, - жиIащ Котлячков Александр.
ИщхьэкIэ къызэрыхэдгъэщауэ, кхъэм и ихьэпIэм фэеплъ сынитI щытщ. ЕтIуанэр зыухуар ди хэкуэгъу, лъэпкъэгъу, политикэ зэхэзехуэн ящIахэм ящыщ Аргун Хьэлымщ. ИкIи Къэрэшей-Шэрджэсым икIа гупымрэ Омск мухтасибатым и Iимам -мухтасиб Ахметов Ахъмэт-хьэжырэ муслъымэну хэкIуэдахэм яхуэгъэзауэ фэеплъ сыным и пащхьэ дыуэ щащIащ. Иужьым, Аргун Хьэлым и лъэIукIэ, Къэрэшей-Шэрджэсым щыщ щIы IэмыщIэ фэеплъ сыным и лъабжьэм щIилъхьащ республикэ Парламентым и депутатым.
Псэлъэныр зэфIэкIа нэужь, хабзэм зэрытету, пэкIум къекIуэлIахэм сынхэм я лъабжьэм удз гъэгъахэр щагъэтIылъащ.

ЗэхэдзыпIэ щIыпIэ… Пологрудовэ

Апхуэдэу Тхьэшхуэм иухати, Пологрудовэ жылагъуэм, езым щыпсэухэр зэхэзехуэн зэращIам къыдэкIуэу, езы къуажэри цIыху насыпыншэ куэдым етIысэхыпIэ, нэгъуэщIу жыпIэнумэ, «зэхэдзыпIэ щIыпIэ» (пересыльный пункт) яхуэхъуащ. Абыхэм ящыщт адыгэхэр, абазэхэр…
Жэпуэгъуэм и 30… Кавказ макъамэхэм зэщIаIэтэ лъэпкъ куэдым къыхэкIахэр зыдэс Пологрудовэ жылагъуэр. ЦIыхухэр хуэм-хуэмурэ къокIуалIэ жылагъуэм дэт ЩэнхабзэмкIэ унэм и Iэхэлъахэм. АтIэ, шэджагъуэм сыхьэтыр 12-м мыбдеж къыщызэIуахынущ хьэкъи  лажьи зимыIэу политикэ зэхэзехуэм хагъэкIуэда адыгэхэмрэ абазэхэмрэ я фэеплъ. КъоIу Къэрэшей-Шэрджэсым и Гимныр...
- Нобэ ауэ сытми ди жылагъуэр кавказ макъамэхэм зэщIиIэтэркъым. Политикэ зэхэзехуэн ящIахэм я фэеплъ махуэм ди щIыпIэм Iуэхугъуэшхуэ къыщызэдгъэпэщащ. Политикэ зэхэзехуэн ящIахэм папщIэ, ди жылагъуэр дэнэ къэна, районым деж щынэхъыфI фэеплъ нобэ Пологрудовэ къыщызэIудох. Ар зи фIыщIэр, зи жэрдэмыр Къэрэшей-Шэрджэсым щыщ цIыху къызэрымыкIуэхэрщ, зэхэзехуэ хьэлъэхэм текIуэда адыгэхэмрэ абазэхэмрэ я щIэблэращ, - иригъэжьащ пэкIур къуажэм дэт музейм и унафэщI Варп Раисэ. КъыкIэлъыкIуэуи, зэIущIэм къеблэгъа хьэщIэхэм - Къэрэшей-Шэрджэсым икIахэм, Омск областым, Тарэ районым къабгъэдэкIахэм я цIэ къриIуащ.
ГущIэр щIилъэсыкIыу адыгэбзэмкIэ къоIу «ИстамбылакIуэ» гъыбзэ-уэрэдыр.
- Мы гъыбзэр къыщIагъэщIар, зытраухуар нэгъуэщI лъэхъэнэми, мы уэрэдым зи гугъу ищIыр хэкур бгынэнращ. Макъамэ хьэлъэм къыбгурегъаIуэ зи хэку зрагъэбгынэхэр гуауэрэ гугъуехьу зыпхыкIыр, зи щIыналъэр зыфIэкIуэдахэм я гум щыхъэр.
Политикэ зэхэзехуэнхэр щекIуэкIа илъэсхэм Пологрудовэ жылагъуэм лъэпкъ куэд дыдэм къахэкIа, уни, Iыхьлыи Iэулэди зыфIэкIуэда цIыху насыпыншэхэр кърашэлIащ. Абыхэм яхэтащ Кавказ Ищхъэрэм къраша адыгэхэр, абазэхэр; зауэр щIимыдзэ щIыкIэ къаша полякхэмрэ къалмыкъхэмрэ; зауэр къыщежьа илъэсхэм зыщыпсэу щIыналъэхэр зрагъэбгына поволжье нэмыцэхэр; зауэр щекIуэкIми, иуха нэужьи мэзым щагъэлэжьэну кърашэлIа къухьэпIэ украинхэр... А лъэпкъыу хъуам япэ- щIыкIэ сыбыр щIыналъэр «анэнэпIэс» яхуэхъуащ. ЦIыхухэм зыри я IэмыщIэм имылъу, Сыбырым и щIыуэпс «бзаджэм» хэпсэухьын щIадзащ. Хьэлъэт «лъэпкъым и бийщ» фIэщыгъэцIэ мыхъумыщIэр зыфIаща цIыхухэм щIыпIэ унафэщIхэм я дзыхь къалэжьыныр. Куэд ягъэвын къахудэхуащ. Арами, лъэпкъхэм къагъэлъэгъуа псэ къару быдэм, ерыщагъым, гъащIэмрэ псэунымрэ зэрыхущIэкъум я фIыгъэкIэ, здетIысэха щIыналъэм щыпсэухэми гущIэгъу къызэрыхуащIым, къызэрыдэIэпыкъум я фIыгъэкIэ къелащ адыгэхэмрэ абазэхэмрэ, - къыхигъэщащ Раисэ.
Пэжщ. Мы жылагъуэм и тхыдэм и напэкIуэцI фIыцIэхэм ящыщщ зэхэзехуэн хъуа адыгэхэмрэ абазэхэмрэ мы щIыналъэм зэрыщетIысэхауэ щытар, псы Iуфэм цIыху щэ бжыгъэ зэрыIулIыхьар. Пологрудовэ жылагъуэр лъэпкъхэр, унагъуэхэр щызэхадз щIыпIэ хъуащ. Иртышыпсым и Iуфэм IулIыхьам я бжыгъэр къэлъытэгъуейщ: зыщIыпIи дэфтэркIэ къыщымыгъэлъэгъуауэ кхъэшхуэ щыIэщ.
Пологрудовэ жылагъуэм и Iэтащхьэм псалъэ щратым, ар къытеувыIащ сыбыр щIыналъэм щыпсэухэм адыгэхэмрэ абазэхэмрэ, нэгъуэщI лъэпкъ куэдым ягъэва залымыр зэращымыгъупщар.
- Ди щхьэр яхудогъэщхъ политикэ зэхэзехуэным текIуэдахэм. Къыхэзгъэщыну сыхуейщ адыгэхэмрэ абазэхэмрэ къакъуэкIа щыпкъагъыр, ягъэкIуэда я лъэпкъэгъухэм я фэеплъыр хъума хъун папщIэ, абыхэм зэфIаха Iуэху дахэр. Ди гуапэщ ди жылагъуэм мы фэеплъыр къызэрыдэувар. Адыгэхэмрэ абазэхэмрэ къинэмыщIауэ, зэхэзехуэн ящIа нэгъуэщI лъэпкъхэри мы фэеплъым къекIуэлIэфынущ, щыщыгъуэфынущ.
Ди къэралым и тхыдэм щыщ Iыхьэу гуауэшхуэкIэ гъэнщIар, абы къыдита дерсхэр щыхьэт трехъуэ апхуэдэ мыхъумыщIагъэм къытримыгъэзэжыным. Лажьэ зимыIэу ягъэкIуэдахэм я фэеплъ нэху ирехъу  IуэхуфIхэр. Мамыр гъащIэ, насып, гуапагъэ дэтхэнэ лъэпкъри щремыщIэ! - жиIащ жылагъуэм и Iэтащхьэм.
Быж Исмел псэлъэн щыщIидзэм пэкIум къекIуэлIахэм «ПщIэ зыхуэсщI ди хэкуэгъухэ!» жиIэри захуигъэзащ.
- Апхуэдэ дыдэщ! Ди хэкуэгъухэ! Апхуэдэущ къызэрытлъытэр Сыбырым щыпсэухэр… ЦIыхум, лъэпкъым щыпсэуну зэманыр, лъэхъэнэр къыхихыркъым. Къыщыхъуам щопсэу, дунейм йохыж. Ди хэкуэгъухэр - адыгэхэр, абазэхэр, нэгъуейхэр… илъэс 80-м щIигъужащ абыхэм Сыбыр щIыналъэр иужьрей увыIэпIэ зэрахуэхъурэ. ХэщIыныгъэшхуэт ар. ЦIыхубэм а гуауэ иныр щыгъупщэну Iэмал иIэкъым. Ахэр дигу илъыху - дунейм темыкIыжа хуэдэщ.
Пологрудовэ жылагъуэм фэеплъыр щыдгъэувыну дэри районым и унафэщIхэри дыкъыщIытеувыIам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр мы щIыпIэр «пересыльнэ пункт»-у зэрыщытаращ.
ФIыщIэ ин яхуэсщIыну сыхуейщ Тарэ муниципальнэ район администрацэм и Iэтащхьэ Лысаков Евгений, Пологрудовэ жылагъуэм и унафэщI Курсевич Иван, си хэкуэгъухэу Аргун Хьэлым, ТэкIушынэ Николай, хэкупсэ лэжьыгъэшхуэ къызэзыгъэпэщ Варп Раисэ сымэ, нэгъуэщIхэми, мы фэеплъ Iуэхугъуэр зэфIэгъэкIыным зи къару, мылъку, гуащIэ ин хэзылъхьауэ хъуам. Мы фэеплъым хуэныкъуэр дэращ - дунейм псэууэ тетхэращ. Ар щыхьэт техъуэн хуейщ апхуэдэ Iуэхугъуэ гуауэхэр игъащIэкIи къэмыхъужыным. Жылагъуэм дэсхэм фхуэтщI фIыщIэр гъунэжщ! - жиIащ КъШР-м и Парламентым и депутатым.
КъыкIэлъыкIуэуи и гуапэу жиIащ ди лъэпкъэгъухэм я фэеплъыр хъумэным хуащIа хэлъхьэныгъэ иныр къалъытэу, КъШР-м и ЦIыхубэ ЗэIущIэм (Парламентым) и Президиумым и ФIыщIэ тхылъ Лысаков Евгенийрэ Курсевич Иванрэ зэрыхуагъэфэщар.
Ветеранхэм я Урысейпсо организацэм, КъШР-м и Ветеранхэм я советым къабгъэдэкIа я щIыхь тхылъыр Быж Исмел яритащ музейм и унафэщI Варп Раисэ, ухуэныгъэ Iуэхум хэлIыфIыхьахэу Мноян Антон, Канеп Юрий, Белецкий Яков, Каушлиевхэ Христофоррэ Павелрэ.
ПэкIум къыщызэхуэсахэм захуигъазэу, ТэкIушынэ Николай къытеувыIащ Урысейр зэрыкъулейм - къэралым щыпсэу лъэпкъхэм игъащIэ лъандэрэ къадекIуэкI зэныбжьэгъугъэм.
- Куэд мыщIэу ди къэралым игъэлъэпIэнущ Хэку зауэшхуэм ТекIуэныгъэр къызэрыщихьрэ илъэс 75-рэ зэрырикъур. Куэдрэ согупсыс мыпхуэдэ Iуэхугъуэм: Гитлер ди къэралым, абы щыпсэу лъэпкъхэм я тхыдэр фIыуэ щIиджыкIатэмэ, дауи, зауэ къыдимыщIылIэнкIэ хъунт. АтIэ, абы и мурад нэхъыщхьэт лъэпкъхэм, дин зэхуэмыдэ зыIыгъхэр «зэщихъуэу», зэригъэзэуэжыну. Ауэ, дауи, абы ищIакъым муслъымэн диныр зыIыгъа адыгэхэр, абазэхэр Сыбыр щIыналъэм къыщрадзам, православнэ дин зыIыгъхэм я фIыгъэкIэ цIыху куэд къызэрызэтенар.
Урысейр сыт щыгъуи къулеящ и лъэпкъхэм яку дэлъ зэныбжьэгъугъэмрэ зэкъуэшыныгъэмкIэ. Щапхъэ щхьэкIэ жыжьэ дыкIуэнкъым: мы фэеплъыр щIынымкIэ жэрдэмыр къыхэзылъхьар адыгэхэмрэ абазэхэмрэщ, сурэтыр зыщIар къэрэшейщ, проектыр алыджхэм ящIащ, хэзыгъэувар ермэлыщ, ухуэныгъэ лэжьыгъэхэр урысхэм иращIылIащ, нобэ мыбдеж дин Iуэхухэр щызэфIэзыхыр тэтэрщ! Ар щапхъэкъэ?! А псоми яку дэлъ зэкъуэтыныгъэмрэ зэгурыIуэныгъэмрэ Урысейр къулей ещI.
Фэращ, фэ фи адэжьхэращ си адэри, си лъэпкъэгъухэри къезыгъэлар, сэ дунейм сызэрытетыр зи фIыгъэр фэращ! Си щхьэр фхузогъэщхъ Сыбырым щыпсэухэм.
Нобэ Пологрудовэ жылагъуэм етIуанэу сыкъэкIуащ. Арами, си хэку сыщыIэж хуэдэу къысщохъу. Ди унагъуэм деж цIыхум и хьэл-щэн гуэрхэм дыщытепсэлъыхькIэ, си адэм и макъым зыкъригъэIэту: «Сибиряки!.. Сибиряки!..» жиIэрт. КъызгурыIуэртэкъым апхуэдэу пщIэ лей щIахуищIыр. ИтIанэ, сэ сыкъакIуэу фыкъэсцIыхуа нэужь, си адэм жиIэну зыхуеяр къызгурыIуащ. Сыбырым щыпсэухэр пэж дыдэу цIыху къызэрымыкIуэщ. ФIыщIэшхуэ фхудощI! - жиIащ республикэм и ветеран организацэм и тхьэмадэм.
Фэеплъ зэIущIэм цIыху куэд къыщыпсэлъащ. Бысымхэм ящыщхэм псалъэ гуапэ гъунэжу хужаIащ ди хэкуэгъу Аргун Хьэлым.
- Политикэ зэхэзехуэн хьэлъэхэр зи нэгу щIэкIа Аргун Хьэлым хузэфIэкI къигъанэркъым сыбыр щIыналъэр увыIэпIэ зыхуэхъуахэм, и унагъуэм щыщхэм, лъэпкъым, и лъэпкъэгъухэм я фэеплъыр хъума хъуным теухуауэ. Дэ Къэрэшей-Шэрджэсым щыпсэу лъэпкъхэм дапызыщIар Аргун Хьэлымщ, районым щыпсэухэми, Пологрудовэ жылагъуэм дэсхэми къуэш къытхуэхъуащи, ди гур зэIухауэ, дыхуэгуфIэу сыт щыгъуи дыпожьэ, къыдогъэблагъэ. Хьэлым хэкуитI иIэщ - зыщалъхуа Къэрэшей-Шэрджэсымрэ и сабиигъуэр щигъэкIуа Сыбыр щIыналъэмрэ. Абы лэжьыгъэшхуэ ирегъэкIуэкI лъэпкъ зэхуэмыдэхэм яку зэгурыIуэныгъэ дэгъэлъыным, щIэблэм тхыдэр ицIыхуным, хабзэхэр зэрахьэу къэгъэтэджыным хуэгъэзауэ, - жаIащ къэпсэлъахэм.
Пологрудовэ курыт еджапIэм и еджакIуэхэр хуабжьу гум щIыхьэу къеджащ Ленинград областым и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэт, Сыбырым щыщ Александров Валентин и «Измождённое детство черкеса» усэм. 2016 гъэм усакIуэр Аргун Хьэлым нэIуасэ хуэхъуа нэужь, политикэ залымыгъэр зи нэгу щIэкIа адыгэлIым, абы хуэдэ нэгъуэщI цIыхухэми усэр фэеплъ яхуищIат.
Мы махуэм нэгъуэщI зы Iуэхушхуи зэфIагъэкIащ КъШР-м икIа лIыкIуэхэм. Политикэ зэхэзехуэн ящIа адыгэхэр, абазэхэр къызыдэкIа къуажэхэм, жылагъуэхэм къыщащтэу Сыбырым здахьа щIы IэмыщIэхэр фэеплъым и лъабжьэм щIалъхьащ.
КъинэмыщIауэ, Иртыш псым хэкIуэдахэм, псы Iуфэм IулIыхьахэм я фэеплъу удз гъэгъахэр псым халъхьащ. А Iуэхур зэфIэзыгъэкIар жылагъуэм дэс щIалэгъуалэм ядэлажьэ Кореневская Лилэщ, ныбжьыщIэхэр щIыгъуу.
Фэеплъым удз гъэгъахэр тралъхьа нэужь, пэкIур езыгъэкIуэкIа Варп Раисэ зэIущIэм хэтахэр иригъэблэгъащ жылагъуэм и музейм. А махуэм абдеж къыщызэIуахат политикэ зэхэзехуэм ихьахэм ятеухуа гъэлъэгъуэныгъэ.
ЖыIэпхъэщи, мы гъэлъэгъуэныгъэм деж увыпIэ щхьэхуэ щиубыдащ Аргун Хьэлым и гъащIэм, и лъэпкъэгъухэм я фэеплъыр хъумэным теухуауэ хузэфIэкIым папщIэ фIыщIэ къызэрыхуащIым и щыхьэту.

«ФIы щIэи - псым хэдзэ!»

Политикэ зэхэзехуэн ящIа адыгэхэмрэ абазэхэмрэ я фэеплъ Омск областым къыщызэIухыным нэмыщIауэ, Къэрэшей-Шэрджэсым икIа лIыкIуэхэм къалэн зыхуагъэувыжат Средний Имшегал жылагъуэм, «Красный Черкес» колхозыр здэщыта щIыпIэм я лъэр нахусыну.
ИпэкIэ дищу жытIэнщи, дынэсащ, кхъэм дыбгъэдэтащ, зи псэр къытщыгугъхэм Тхьэ дахуелъэIуащ.
Иджы зи гугъу тщIынур фэеплъыр щIыным, къызэIухыным пыщIа лэжьыгъэ хьэлъэр къызэгъэпэща зэрыхъуамрэ абы зи гуащIэ хэзылъхьахэмрэщ. Пэжщ, адыгэм жыдоIэ: «ФIы щIэи - псым хэдзэ». Ауэ долъытэ апхуэдэ лэжьыгъэ гугъур зыщIахэр лъэпкъым ицIыхун хуейуэ.
КъинэмыщIауэ, мыгъэрей Сыбыр кIуэгъуэр ипэкIэ щыIахэм къызэрыщхьэщыкIам, гукъинэж ящыхъуам, дяпэкIэ Iуэхур зэрыкIуэтэн хуейм дрипсэлъащ.
Быж  Исмел:
- Шэч къытесхьэркъым цIыху къэс къызыхэкIа лъэпкъым и тхыдэр ищIэн зэрыхуейм. Ди унагъуэр 1930 гъэхэм екIуэкIа политикэ зэхэзехуэ хэхуами, хэщIыныгъэ инхэр дгъуэтами, ди адэр а Iуэхугъуэ хьэлъэхэм тепсэлъыхьыну фIэфIтэкъым.
Япэ дыдэ а IуэхумкIэ сыкъызэщIэзыIэтар Зеикъуэ къуажэм щыщ, пщIэ зыхуэсщI Аргун Хьэлымщ. Абы иужькIэ Сыбыр кIуа ТэкIушынэ Николай, Молэ Рашиди, нэгъуэщIхэми сыт щыгъуи дапыщIат, хъыбар къытIэрыхьэр, ди лъэпкъэгъухэм я феплъыр сынкIэ гъэщыпкъэн зэрыхуейр дигу ихуртэкъым… Абы къыкIэлъыкIуащ политикэ зэхэзехуэн ящIахэм ятеухуауэ ди хэгъэгум 2013 гъэм къыщыдэкIа «Бессмертие народной памяти» тхылъыр. Мы лэжьыгъэр зыгъэкIуэтар, правительствэ комиссэм щIыгъуу зи гуащIэ абы хэзылъхьар сенатор Къэзэнокъуэ Кърымщ. Апщыгъуэми къагъэсэбэпауэ щытащ зэхэзехуэн IуэхумкIэ хэт сыт хуэдэ дэфтэр-тхыгъэ IэщIэлъами. Тхылъым и япэ томым цIыху 3488-м теухуа тхыгъэ ихуащ.
Дегупсысащ ди лъэпкъэгъухэм я фэеплъыр зыгъэщыпкъэ сын Омск, Тарэ къалэхэм, уеблэмэ «Красный Черкес» колхозыр здэщытам щыдгъэувыну. Ауэ иужьрей гупсысэр зэуэ IудгъэкIуэтащ, а щIыпIэм цIыху зэремыкIуэлIэжыр Iуэхум къыхэтлъытэри. Ди ныбжьэгъу нэхъыжь Аргун Хьэлым иужьым жэрдэм къыхилъхьэри, Тарэ къалэм дэт кхъэжьым и дыхьэпIэм фэеплъ сын щигъэуващ...
НэгъуэщI фэеплъ сын здэдгъэувын хуейр адэкIэ къэхъуа Iуэхугъуэм ягъэбелджылащ. Пхъэ здызэгуах IуэхущIапIэ ищIын и мураду, хыхьэхэкI Iуэхум хэт, Пологрудовэ жылагъуэм щыщ лIым щIыгур къыздитIым, цIыху къупщхьэхэр къыщIэкIащ. Абы иужь зыми упщIэ иIэжакъым фэеплъ мемориал ин здэдгъэувын хуеймкIэ. Ар цIыхухэр, лъэпкъхэр «щызэхадз щIыпIэ» хъуат. Ауэ а къупщхьэхэр къыздыщIэхуам деж сын щыбгъэув хъунутэкъым шэдылъэти.
Жылагъуэм и унафэщI Кусевич Иван къыхилъхьащ Хэку зауэшхуэм хэкIуэдахэм я фэеплъым бгъурагъэувэн хуейуэ. Хъарзынэу дызэгурыIуэри, фэеплъыр зыщIынухэм саIущIэну, къызэрытшэжыну щIыкIэр зэзгъэзэхуэну Омск сежьащ. Къалэм сынэсыным киломер 30 сиIэжу, дыщIызэгурыIуа щIыпIэм деж дгъэув мыхъуну псалъэмакъ Курсевичым къыIэрыхьэри, згъэзэжын хуей хъуащ. Омскрэ Пологрудовэрэ километр 300 я зэхуаку дэлъщ.
Мыбдежым гу лъывэзгъатэмэ сфIэфIт фэеплъ сыныр ди республикэм щытщIу Сыбырым тшэну мурад зэрыдиIам. Ар Iуэху хьэлъэт. СаIущIащ фэеплъ сын инхэр зыщI, цIэрыIуэ хъуа зэкъуэш Узденовхэм. ДыхуэкIуащ профессиональнэ сурэтыщI мы Iуэхум къызэрыхэшапхъэм. АбыкIи ди насып къихьри, Джуртубаев Хьэсэн къыдихьэлIащ. А щIалэм и IэкIуэлъакIуагъым къыщытхъуат Уэгуз Виталий. Мывэм сурэт тещIыхьынымрэ тхылъымпIэм е хъыданым тетхыхьынымрэ зэщхьэщыкIыныгъэшхуэ яIэщ. Арами, Хьэсэн и лэжьыгъэр фIы дыдэу игъэзащIэри, япэрей эскизхэр сIыгъыу Сыбырым сылъэтащ.
Тарэ къалэм Хьэлым щигъэува фэеплъыр зыщIа лIым сыIущIэу Iуэхур зытетым щыщызгъэгъуазэм, зэримыщIыфынур зэуэ жиIащ. Ди Iуэхур хьэлъэ дыдэ зыщIыр мывэшхуэ зэрыдмыгъуэтрат. Апщыгъуэми хуабжьу сэбэп къытхуэхъуащ Уэгуз Виталий. Аращ алыдж щIалэхэу Каушлиевхэ Христофоррэ Павелрэ къытхуэзыгъуэтар… Апхуэдэу щыхъум, шэч къытетхьэжакъым фэеплъыр Сыбырым щыщIын зэрыхуейм: километр 300-м щIигъукIэ е километр мин бжыгъэкIэ пшэныр зэхуэдэкъым. Лэжьыгъэм едгъэжьащ.
Омск къыщызэдгъэпэщ Iуэхум дэкIуэу, Хьэбэз районым хыхьэ Бэвыкъуэ къуажэм дежи политикэ зэхэзехуэн ящIахэм я фэеплъ мывэ щыгъэтIылъын лэжьыгъэри Къэзэнокъуэхэ Кърымрэ Русланрэ, Късал Валерэ, Джэрджэ Щэмил, Уэз Мурат, Лъэбышэ Родион, Аргун Хьэлым, ТэкIушынэ Николай, Къармэ Давид сымэ я нэIэм щIэту екIуэкIырт.
2018 гъэм и кIэм хьэзыр хъуащ Сыбыр щащIыр. Ауэ щIыгур щтын щIидзагъэххэти, ар бгъэувыну гугъу хъунут. Къапщтэмэ, фэеплъыр а щIыпIэм хабзэм тету щыдгъэувыныр щызэфIэкIар мы гъэм и гъатхэращ…
СызэреплъымкIэ, жылагъуэм и гъэпсыкIэм хуабжьу екIуу фэеплъыр къуажэм къыдэуващ: и сэмэгумкIэ щэнхабзэмкIэ Унэр, ижьырабгъумкIэ - къуажэ администрацэм и хэщIапIэр. Мыбдеж сыт щыгъуи цIыху зекIуапIэщ.
Аращи, гъуэгу дыщытехьам зыхуэдгъэувыжа къалэнхэр, сызэреплъымкIэ, фIы дыдэу гъэзэщIа хъуащ. Уеблэмэ дызэрыщыгугъам нэхърэ куэдкIэ нэхъыфIу лэжьыгъэр зэфIэха хъуащ. Пэжщ, иджыри лэжьыгъэ къэнащ.
Япэрауэ, фэеплъым бгъэдыхьэ цIыхум ар зытеухуар гурыIуэгъуэ щызыщI тхыгъэ кIэщI кIэрытлъхьэнущ.
ЕтIуанэу, хэкур зрагъэбгынэу Сыбырым къыщыхута ди щIалэ 15 Хэку зауэшхуэм Iухьауэ щытащ, Омск областым къыбгъэдэкIыу. 14-м къагъэзэжащ. ЦыкIыщ Щыхьымбий и псэр итащ. Абыхэм яхуэгъэза тхыгъэхэр тету нэгъуэщI зы пхъэбгъуи тщIыпхъэщ.
Ещанэу, сыным и хъуреягъым жыг къедгъэтIысэкIыну ди мурадщ.
«Сыт гъэщIэгъуэн пщыхъуар жыпIэмэ - бысым тхуэхъухэр зэрыпсэ хьэлэлырщ. Жэщ-махуэ имыIэу узыхуей ухуагъэзэнущ, ягу зэIухащ, цIыху щыпкъэхэщ. Арагъэнщ си адэм абыхэм гу хуабагъэ ин ящIыхуиIар. Къыхэзмыгъэщыну Iэмал иIэкъым Сыбырым дыщыIэхукIэ зи нэIэ дыщIэта, ди Iуэху тхуэзыгъэкIуэтахэр: Омск и Хабзэубзыху ЗэIущIэм и депутат, КПРФ-м и обкомым и етIуанэ секретарь Алёхин Андрей, УФ-м щIыхь зиIэ и дохутыр, хабзэубзыху ЗэIущIэм и депутат Адырбаев Марат, Лысаков Евгений, абы и къуэдзэ Жилин Владимир, Тарэ район администрацэм и Iэтащхьэм и Iуэхухэр зезыгъакIуэ Кива Александр, псэемыблэжу транспорткIэ дыкъезышэкIа щIалэхэр.
Щытхъур зыфIэмыфI цIыхуми, и гугъу сымыщIу хъунукъым КъШР-м къыбгъэдэкIыу УФ-м и Федеральнэ ЗэIущIэм ФедерацэмкIэ и Советым щыIэ сенатор Къэзэнокъуэ Кърым. Къапщтэмэ, Сыбыр щыIа лIыкIуэхэм Кърым яхэтын хуеящ. Ауэ, щхьэусыгъуэ гуэрхэм къыхэкIыу, нэкIуэфакъым. Арами, Сыбыр щIыналъэм ди Iуэху зэрыхъунур зэуэ зэтегъэпсыхьауэ, и лэжьэгъу сенаторхэри ди IуэхумкIэ дэIэпыкъуэгъу ин хъури, лэжьыгъэр зэрекIуэкIым щыгъуазэу, и нэIэм дыщIигъэтащ.
Кърым сыт хуэдэ Iуэху дахэ имыщIэми, зыкъыхигъэщыну фIэфIкъым. Арами, мы Iуэхуми нэгъуэщIхэми Къэзэнокъуэ Кърым хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ. Псоми къыдбгъэдэкIыу фIыщIэ ин хузощI! ЖысIэнщи, КъШР-ми Омск областми я бюджет мылъку мы Iуэхум зэрыхэмылъыр. Лэжьыгъэр къызэгъэпэща зэрыхъуар, абы мылъкуу текIуэдар зи фIыщIэр лъэпкъым псэ къабзэкIэ хуэлажьэ щIалэхэрщ.
Аращи, Iуэхур едгъэжьа къудейщ. АдэкIи къыпытщэнущ… ДыкъэувыIи хъунукъым.
ТэкIушынэ Николай:
- СщIэрт ди унагъуэм политикэ зэхэзехуэр къылъэIэсауэ зэрыщытар. Ауэ мащIэт хэсщIыкIыр.
Си ныбжьэгъу Хъуран Володя и фIыгъэкIэ Аргун Хьэлым нэIуасэ сыхуэхъуауэ щытащ. Си Iуэху зытетыр щыжесIэм, Тарэ къалэм сыкIуэну чэнджэщ къызитащ, сапищIащ, хъыбар гуэр къызжезыIэфынухэм.
Апхуэдэу, зы махуэ гуэрым Сыбырым телефонкIэ сыпсэлъауэ, хъыбар гъэщIэгъуэн къызжаIащ Тарэ районым хыхьэ Атиркэ жылагъуэм дэт еджапIэ-интернатым (иджы еджапIэ ящIыжащ) щеджэ Згрундэ Анастасие, и егъэджакIуэ Кайни Жатнисовнэ щIыгъуу къэхутэныгъэ лэжьыгъэшхуэ зэрыригъэкIуэкIар, политикэ зэхэзехуэр зылъэIэса адыгэхэмрэ абазэхэмрэ ехьэлIауэ. Япэ дыдэ а тхыгъэм еджари сэращ…
А «Iуданэр» къэзубыдри, си Iуэхум пысщащ. Аргун Хьэлым щIыгъуу си адэр здагъэкIуауэ щыта Сыбырым сыкъыщыхутащ, ди лъэпкъэгъухэр здэщыса щIыпIэм сыщыIащ...
Иджырей ди зекIуэр узыфIэмыкIыжыну фIы дыдэу къызэгъэпэща хъуащ. Ар нэхъыбэу зи фIыгъэри Быж Исмелщ.
ДыщIэкIуа Iуэхур хъарзынэу зэфIэкIащ. Ауэ гу зылъыстам сыкъытеувыIэнщ. Япэрауэ, Тарэ районым щыщу Хэку зауэшхуэм Iутахэм ди лъэпкъэгъу 15-ри хегъэтхэжын хуейщ. А тхыгъэхэр, дэфтэрхэр музейхэми яIэщIэгъэхьапхъэщ.
Тарэ, Омск къалэхэм дэт музейхэм абазэхэмрэ адыгэхэмрэ я щэнхабзэр зыгъэлъагъуэ хьэпшып яхуегъэшэн хуейуэ къызолъытэ.
Псом нэхърэ нэхъыщхьэр, ди цIыхухэр ди лъэпкъхэм я тхыдэм щыдгъэгъуэзэнращ. Ди хэгъэгум щыIэ музейхэм зэхэзехуэн ящIахэм ятеухуауэ плIанэпэ Iэмал имыIэу къыщызэгъэпэщыпхъэщ. ИлъэситI мэхъури а Iуэхур республикэ къалащхьэм щысхуэгъэкIуатэркъым.
Жэрдэм сиIэщ ди лъэпкъхэм я щIалэгъуалэр тщIыгъуу дрикIуэну ди лъэпкъэгъухэм хэкур зэрырагъэбгына гъуэгум. ЯпэщIыкIэ мафIэгукIэ, итIанэ Иртыш псым - баржэмкIэ, Имшегал нэс шыгукIэ. АдэкIэ «Красный Черкес» колхозым, кхъэм… Девгъэгупсыс а Iуэхум хэти и жэрдэм къыхрырелъхьэ.
Мы Iуэхур гу къабзэ-псэ къабзэу зыгъэкIуатэ дэтхэнэми фIыщIэ ин хузощI! Псом хуэмыдэу си щхьэр яхузогъэщхъ Сыбыр щыпсэухэм! Ди лъэпкъхэм щыщхэр псэууэ Сыбырым къызэрикIыжыфар бысымхэм къакъуэкIа цIыхугъэ иным и фIыщIэщ. АдреймкIэ, политикэ зэхэзехуэн ящIахэм я Iуэхухэр зэхэзыгъэкI, а лэжьыгъэшхуэр зэфIэзых гупым, Быж Исмел я пашэу, тхьэм фигъэпсэу вжыдоIэ!

* * *

Тхыдэр пхутетхыкIыжынукъым икIи пхузэхъуэкIыжынукъым. Къытхуэнэжыр пэжыр, хабзэр зэфIэгъэувэжауэ цIыхум и фэеплъыр тхъумэнымрэщ. Аращ къызэрытщыгугъыр лажьэ ямыIэу ягъэкIуэда ди лъэпкъэгъухэр.

АБИДОКЪУЭ Лусанэ. Черкесск къалэ
Поделиться: